België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 1

De verloren vrede (1918/1939)

19 / Naar een nieuw ‘Europees evenwicht’

Sedert wij Hitler bij zijn machtsovername begin 1933 hebben verlaten, is het hem naar wens gegaan.

De geallieerden, die niet merken of niet willen merken dat de tijden veranderd zijn, geven hem de éne kans na de andere om het Duitse volk haast onvoorwaardelijk achter zich te krijgen.

Hitlers eerste zet betreft de ontwapeningskonferentie. Wij hebben gezien dat deze al sedert jaren wordt voorbereid; het komt immers niet tot een vergelijk tussen de vroegere verbondenen, Groot-Brittannië en Frankrijk om uit te maken op welke basis en in welke mate zij wederzijds zullen ontwapenen. Intussen blijft Duitsland, sedert Locar-

[p. 94]

no toegelaten tot de Volkenbond en in principe een gelijkwaardige onafhankelijke mogendheid, ontwapend.

Hitler duldt deze feitelijke ongelijkheid niet lang en Duitsland verlaat reeds einde 1933 én de ontwapeningskonferentie én de Volkenbond. Het blijft evenwel niet bij dit spektakulair gebaar: Hitler begint in het geheim te bewapenen. Einde 1933 wordt de beslissing getroffen het Duitse leger, dat volgens Versailles 100.000 man sterk mocht zijn, op te voeren tot 300.000. Versailles had de sterkte van de Duitse vloot beperkt; in 1934 wordt, eveneens in het geheim, bevolen de vloot uit te bouwen zonder rekening te houden met het vredesverdrag. Intussen organiseert Hermann Goering de Luftwaffe. De fabrieken voor burgerlijke luchtvaart gaan, steeds in het geheim, oorlogsvliegtuigen produceren; de Liga voor Luchtsport traint de militaire piloten.

Begin 1934 worden trouwens de plannen goedgekeurd voor de mobilisatie van 240.000 bedrijven, die in de oorlogsproduktie worden ingeschakeld. Het spreekt vanzelf dat een dergelijke aktiviteit, hoe handig men in Duitsland ook te werk gaat om ze ondergronds te houden, niet kan ontsnappen aan de aandacht van de ex-geallieerden. Maar Hitler's politiek maakt gebruik van de steeds groeiende tegenstellingen tussen Groot-Brittannië en Frankrijk. Met de jaren is de verstandhouding tussen beide landen inderdaad steeds slechter geworden. Op het huidig ogenblik, in volle ekonomische krisis, in volledige onenigheid ook betreffende haast alle internationale vraagstukken waaronder deze van de ontwapening, zijn de Frans-Britse betrekkingen bijzonder koel geworden.

Ook de binnenlandse toestand in Frankrijk waar de mogelijkheid steeds groter wordt, dat een Volksfront tot stand zal komen, is niet van die aard dat de konservatieve Engelse regering dichter bij de vroegere bondgenoot wordt gebracht. Integendeel, zij zet de politiek, die zij reeds te Versailles tegenover Frankrijk begon te volgen, voort; het heeft nooit de belangen van Groot-Brittannië gediend Frankrijk de militaire alléénheerschappij te laten op het kontinent; zij blijft ook na Hitler's machtovername een evenwichtspolitiek voeren met Duitsland en Frankrijk aan beide kanten van de weegschaal. Men mag dus de mogelijkheid niet buiten beschouwing laten dat zij met een zekere sympathie het aan de macht komen begroet van een stabiel, sterk regime. Engeland wenst, tot op zekere hoogte, de Duitse herbewapening.

Frankrijk leeft, sedert begin 1934, in volle agitatie. Het zou wel willen optreden maar kan dit niet alléén. Voorlopig blijft derhalve alle daadwerkelijke reaktie tegen de Duitse herbewapening uit.

Hitler trekt van zijn kant de konklusies uit zijn eerste suksessen. Hij is in Duitsland steeds populairder; het land wordt uit de depressie getrokken en herademt; de spektakulaire buitenlandse politiek treft de gevoelige anti-Versailles-snaar van de hele Duitse bevolking.

Wanneer president Hindenburg in 1934 sterft kiest Duitsland Hitler met een overdonderende meerderheid als zijn opvolger: 38 miljoen stemmen vóór, 4 miljoen tegen. Het buitenland ziet in dit plebisciet het bewijs dat de Führer, die nu tegelijk president en rijkskanselier is, praktisch elke oppositie overwonnen heeft en de onbetwiste leider is van het hele Duitse volk. Hij is er trouwens in geslaagd op zeer korte tijd aan Duitsland het imago te geven van een land, dat weet wat het wil. Het is op eigen kracht uit de ekonomische krisis geraakt en terug op weg om een grote mogendheid te worden.

Het Duitse imago werkt aanstekelijk; hiervan is de Saar een sprekend voorbeeld. Na de oorlog hadden de verbondenen het Saargebied van Duitsland gescheiden en het beheer ervan toevertrouwd aan de Volkenbond. Na verloop van tijd evenwel zou de bevolking van dit sterk geïndustrialiseerd gebied haar eigen lot mogen bestemmen en kiezen tussen Volkenbond, Frankrijk of Duitsland.

Wanneer, in januari 1935, de volksraadpleging wordt gehouden beslist de Saar, met 477.000 tegen 48.000 stemmen, terug te keren naar het Duitse rijk.

Onmiddellijk daarna, en er op rekenend dat de verwijdering tussen Frankrijk en Groot-Brittannië weer elke werkelijke reaktie zal beletten, neemt Hitler zijn eerste groot internationaal risiko. In maart 1935 zegt hij de militaire klausules van het verdrag van Versailles unilateraal op. Duitsland stelt de algemene legerdienstplicht in en brengt officieel de sterkte van het Duitse leger op 550.000 man.

Voor Frankrijk en voor Groot-Brittannië zijn deze maatregelen een kaakslag; toch blijft elke tegenstand uit. Integendeel, Groot-Brittannië is al

[p. 95]

flink de weg opgegaan om een Brits-Duitse verstandhouding in het leven te roepen. Reeds vóór Hitlers jongste zet heeft het Duitsland uitgenodigd, in het kader van Locarno, een luchtpakt af te sluiten. Hiermede erkent het vanzelfsprekend het bestaan van de Duitse Luftwaffe, die nochtans nog altijd door Versailles verboden is. Erger nog, onmiddellijk na de opzegging van de militaire klausules van Versailles en het officieel begin van de wederrechtelijke Duitse bewapening, sluit het met Hitler in juni 1935 het Anglo-Duits Zeeverdrag.

Krachtens dit verdrag stemt Groot-Brittannië erin toe, dat de Duitse vloot zal worden opgevoerd tot 35% van de sterkte der Britse. Het duikbotenverbod wordt opgeheven. Frankrijk wordt niet eens ertoe uitgenodigd aan dit verdrag deel te nemen.

Zo in 1935 nog heel wat klausules van het verdrag van Versailles blijven bestaan, is de alliantie die het heeft tot stand gebracht voorbij en het vredesverdrag zelf dood.

Voor Frankrijk is de Duitse wederopstanding een ramp; de erfvijand, die men te Versailles voorgoed als militaire macht had willen uitschakelen, staat weer overeind en is wellicht reeds voorbereidingen aan het treffen om op te ruimen wat nog van het verdrag overblijft.

De ramp is des te groter, omdat Frankrijk de steun van Groot-Brittannië verliest en het tegenover het nieuwe sterke Duitse rijk dreigt alléén te staan. Daarom zal het land op zijn beurt zijn verdragenpolitiek gaan herzien.

Wij hebben reeds vermeld, dat Frankrijk vlak na de wereldoorlog een reeks allianties heeft tot stand gebracht teneinde Duitsland te omringen met Fransgezinde bondgenoten. Het heeft in het oosten één uitzondering gemaakt: de Sovjet-Unie. De meeste beschaafde landen hebben inderdaad rond de bolsjewistische republiek een ‘cordon sanitaire’ opgetrokken. Ook Frankrijk heeft de Sovjet-Unie niet erkend; het regime is niet aanvaard, het heeft zijn schulden aan Frankrijk of aan Franse burgers niet betaald, het heeft Franse bezittingen genationaliseerd. Het vormt bovendien, in de jaren twintig, geen militaire macht waarop Frankrijk kan rekenen.

Begin 1935 is de toestand evenwel gewijzigd. Hoewel in vele Franse kringen de vijandigheid ten opzichte van de Sovjet-Unie niet vermindert, ziet men toch in dat dit land, gezien de kracht van het Rode Leger, een belangrijke bondgenoot zou kunnen zijn; de Franse diplomatie betreedt derhalve opnieuw de traditionele paden die het sedert 1917 had verlaten en neemt voeling met het Kremlin. Zij wordt meer dan halfweg tegemoetgekomen; want zo Hitler's machtovername voor Frankrijk een nederlaag betekent, wordt zij in de Sovjet-Unie beschouwd als een onmiddellijke bedreiging voor haar veiligheid. Eén van Hitler's hoofdthema's is altijd het anti-kommunisme geweest. Onmiddellijk na januari 1933 heeft hij alle kommunistische organisaties ontbonden en hun leiders gevangen gezet. Bovendien is ook de ‘Drang nach Osten’ een bestanddeel van zijn politiek. De Sovjet-Unie vreest dan ook het ergste en wordt hierin gesterkt wanneer Hitler, na zijn overwinning in het Saargebied, plechtig verzekert dat Duitsland geen territoriale ambities meer heeft in het westen.

Wanneer, onmiddellijk daarop Hitler een gedeelte van het verdrag van Versailles overboord werpt en herbewapent, zoek de Sovjet-Unie eveneens, zoals Frankrijk, een bondgenoot. Reeds de 2de mei 1935 wordt het Frans-Russisch verdrag gesloten.

Deze nieuwe alliantie wordt onmiddellijk door Duitsland heftig aangevallen. Zij wordt beschouwd als de voortzetting van de traditionele Franse omsingelingspolitiek, maar uitdagender dan ooit te voren; want Frankrijk heeft een ‘tegennatuurlijk’ verbond aangegaan met Duitslands doodsvijand en de Sovjet-Unie sterker dan ooit opgesteld tegen het Duitse Rijk. Hitler roept nu op zijn beurt verdragen in: het Frans-Sovjet-pakt is in strijd met de letter en de geest van Locarno. Wanneer dan, begin 1936, het Frans parlement het verdrag ratificeert, doet Hitler opnieuw een gewaagde en spektakulaire zet. De 7de maart 1936 zegt hij het Verdrag van Locarno op en bezet hij het gedemilitariseerd Rijnland. Het Duits leger staat opnieuw aan de Frans-Belgische grenzen en Straatsburg ligt binnen het bereik van de Duitse artillerie.

Het ogenblik is ongelooflijk belangrijk: oorlog of vrede hangen af van één gebaar: het bevel van een Franse, militaire tegen-aktie. Het is niet gegeven geworden. Nochtans is het Duitse leger op dit ogenblik veel te zwak om welk tegenoffensief ook het hoofd te bieden; Frankrijk alléén is in 1936 sterker dan de Wehrmacht, die Hitler op de been heeft kunnen brengen; het heeft ook

[p. 96]

der zotten aantal is eindeloos
In 1536, vier eeuwen geleden, overleed Erasmus te Basel. Hij was een wijs man wiens verdraagzaamheid zo groot was dat hij niet had kunnen kiezen tussen links en rechts, tussen protestant en katholiek, tussen nieuw en oud. Hij werd door beide kampen opgeëist en aangevallen tegelijk en stierf uiteindelijk door haast iedereen verlaten. Zijn viering geeft aanleiding tot heel wat akademische zittingen, tot redevoeringen en geleerde geschriften. Ook tot premonitorische karikaturen, als deze van Jordaan in ‘de Groene Amsterdammer’. Vier jaar later wordt Erasmus' geboortestad, Rotterdam, door luchtbombardementen met de grond gelijk gemaakt...

[p. 97]

1

2

3
weg van versailles
Herr Hitler had herhaalde malen het Verdrag van Versailles geschonden en, in maart 1935, zelfs de militaire bepalingen ervan opgezegd. Derhalve deed Frankrijk een belangrijke tegenzet door, in mei 1935, een pakt te ondertekenen met Duitsland's bolsjevistische doodsvijand: de Sovjet-Unie.
Dit nieuwe bondgenootschap is voor Hitler olie op het vuur zowel als koren op zijn molen: zijn aanvallen tegen het Verdrag van Versailles als tegen Frankrijk worden steeds heviger en krijgen hun klimaks op 7 maart 1936. Adolf Hitler begeeft zich naar de Rijksdag (1), waar hij één van de meest ophefmakende redes uitspreekt van zijn carrière: Duitsland zegt het Verdrag van Locarno op en bezet de gedemilitariseerde zone van het Rijngebied.
Dit is niet alleen een nieuwe, geweldige schending van het Verdrag van Versailles maar tevens een zeer grote bedreiging voor Frankrijk. Want opnieuw ligt Straatsburg binnen het bereik van de Duitse kanonnen, opnieuw ligt het Duitse leger aan de Franse grens. Een ogenblik denkt men trouwens dat de oorlog elk ogenblik zal uitbreken (2), maar Groot-Brittannië bemiddelt. De Locarno-machten vergaderen te Londen, waar premier van Zeeland (3), op dit ogenblik nog minister van Buitenlandse Zaken, ons land vertegenwoordigt. Te Londen blijkt het weldra dat Groot-Brittannië niet bereid is tot het uiterste te gaan en dat het tracht een modus-vivendi tot stand te brengen tussen de verscheidene partijen. Eens te meer heeft Hitler zijn slag thuisgehaald.

[p. 98]

1

2

3

4
het franse volksfront
Het was al jaren aan het gisten in de Derde Republiek: de politico-financiële schandalen volgden elkaar in steeds sneller ritme op en de korruptie bleek aan de orde van de dag. Een sprekend voorbeeld voor het hele regime was dat van de financiële avonturier Stavisky. De financiële drijverijen van deze man waren reeds lang aan het licht gekomen, maar dank zij de invloed van hooggeplaatste personen in het regime en o.m. van de toenmalige eerste-minister Chautemps, was zijn proces negentien maal uitgesteld. Wanneer dan toch uiteindelijk zijn zaak voorkomt, verdwijnt Stavisky, met een vals paspoort dat hem door de Franse Sûreté was bezorgd. Men vond hem niet levend terug: wanneer men hem zogezegd had opgespoord en wilde aanhouden, has Stavisky ‘zelfmoord’ gepleegd (1). De hele Franse bevolking zette deze zelfmoord tussen aanhalingstekens en radikale rechtse elementen, gesteund op de oudstrijders, poogden zelfs het rotte regime omver te werpen door een staatsgreep, die op 6 februari 1934 moest plaats hebben. Deze poging, hoewel zij mislukte, alsmede de steeds sterker dreigende toestand op internationaal gebied, werkte de éénheid in de hand tussen de Franse socialisten, kommunisten en radikaal-socialisten: zij bundelden hun krachten in één groot anti-fascistisch Volksfront. Geleid door Léon Blum (soc.), Maurice Thorez (komm.) en Daladier en Herriot (rad.-soc.) wonnen zij de verkiezingen van 1936. De Volksfrontregering, die zou worden geleid door Léon Blum, komt tot stand. Zij geeft aanleiding tot een explosie van vreugde in het hele land (2 en 3), maar ook tot stakingen, bezettingen van fabrieken en, van de kant van de Franse leidende standen, tot een aanval op de Franse frank. Van 1936 af daalt de Franse valuta ontstellend regelmatig (4).

[p. 99]

bondgenoten, oude en nieuwe. Voorts staat Duitsland niet als één man achter het nieuw waagstuk van Hitler; de Duitse legerleiding heeft zich verzet en meent dat de roekeloosheid van de Führer de Duitse wederopstanding nutteloos in gevaar brengt. Nu, terwijl Hitler alles op één kaart zet, is het tijd om toe te slaan. Zo Frankrijk het haalt, wat onvermijdelijk is, kan het verdrag van Versailles terug in ere worden hersteld, zal het gedaan zijn met de Duitse overmoed en zal de karrière van Adolf Hitler vroegtijdig worden besloten.

Frankrijk zal niet ten strijde trekken. Sedert het weet dat Engeland het met Duitsland op een akkoord heeft gegooid, weet het ook dat het niet meer op zijn vroegere partner moet rekenen in geval van konflikt, zelfs niet wanneer het een zo grove schending betreft als het miskennen van het verdrag van Versailles om nog niet te gewagen van Frankrijks veiligheid. Anderdeels blijkt nu ook dat het Frans-Sovjet-pakt misschien meer kwaad dan goed doet; want een ontzettend groot gedeelte van de Franse legerleiding is anti-Sovjet. De ‘nationale’ kringen vrezen dat Frankrijk in geval van een oorlog met Duitsland, de Russische steun zal nodig hebben; met de dreiging van een Volksfront aan huis, kan de Sovjet-hulp de linkse stroming in het land alleen maar versterken. Het blijkt weldra dat de vrees voor het bolsjewisme groter is dan de vaderlandsliefde van deze nochtans in patriottisme gespecialiseerde kringen; het Frans defaitisme groeit met de dag aan. Om het te verklaren, om het te rechtvaardigen schept men de legende van het Duitse overwicht. Reeds in 1936 weet rechts Frankrijk, weet de Franse legerleiding dat de Wehrmacht te sterk is voor een door Frankrijk geleide kombinatie. Zo men optreedt tegen de Duitse eenheden in het Rijngebied, gaat men de katastrofe tegemoet.

De 7de maart 1936 herstelt Adolf Hitler het Europees evenwicht, maar het is het evenwicht van de angst. Van dit ogenblik af zal de politiek van de meeste Europese landen, de fascistische uitgezonderd, worden bepaald door de vrees. In hoeverre deze op haar beurt wordt geïnspireerd door de behoudsgezindheid van de leidende standen in het westen, is op dit ogenblik voor het groot publiek niet duidelijk.