Literatuurwetenschap

§ 3 Verschillen tussen de beide modellen

Vergelijken we nu de in de beide vorige paragrafen besproken modellen, dat van de theorie en dat van het waardensysteem van de individuele lezer, met elkaar, dan kunnen we de volgende onderscheidende kenmerken vaststellen:

t	ws	(1)
constant	variabel

Dit wil zeggen, dat de theorie zichzelf gelijk blijft, wie haar ook hanteert, terwijl het waardensysteem verschilt per persoon en bij één persoon bovendien ook per situatie: Jan oordeelt anders dan Piet, en vandaag anders dan gister.

[p. 8]

t	ws
overdraagbaar	niet- of slecht	(2)
	overdraagbaar

Een theorie kan men van iemand overnemen; waarden weliswaar ook (de gehele opvoeding berust b.v. op een poging, waarden over te dragen), maar een waardensysteem, het hoogst ingewikkelde, hoogst individuele stelsel van waarden, is niet of slechts gedeeltelijk overdraagbaar. Daarom kan het waardensysteem niet de theorie vervangen als basis voor een logisch oordeel. Dit hangt samen met een derde kenmerk:

t	ws
exact formuleerbaar	niet- of moeilijk	(3)
	formuleerbaar

De theorie is in een aantal stellingen samen te vatten; ze appelleert aan het begrip voor logica van degeen die haar hanteert (vgl. ook hieronder het zesde kenmerk). Het waardensysteem is niet zo gemakkelijk exact in een aantal regels samen te vatten, daarvoor is vooral de variabiliteit (vgl. eerste kenmerk) te groot.

t	ws	(4)
bewust	gedeeltelijk onbewust

Hij die een theorie hanteert (d.w.z. de wetenschappelijke onderzoeker) is in staat, zich van alle implicaties van die theorie bewust te zijn (ja, hij moèt dat zelfs zijn, anders kan hij die theorie niet goed toepassen); het waardensysteem, dat maakt waarom een bepaalde individuele lezer een werk zò beleeft en beoordeelt, en niet anders, is die lezer doorgaans gedeeltelijk bewust en voor een vaak belangrijk deel onbewust.

t	ws	(5)
eenvoudig	gecompliceerd

De theorie is dus eenvoudig: ook indien het aantal stellingen groot is blijft er een duidelijke hiërarchie zichtbaar tussen de basis (de axioma's) en de afgeleide stellingen. Een dergelijke doorzichtige opbouw is bij het waardensysteem doorgaans afwezig, het is niet eenvoudig, doch gecompliceerd.

[p. 9]

t	ws
predictief	niet- of in geringe	(6)
	mate predictief

Wat de theorie zal doen met een bepaalde input is voorspelbaar, omdat de theorie constant reageert volgens formuleerbare regels; hoe het waardensysteem zal reageren op een bepaalde input is echter door de variabele, niet exact formuleerbare, complexere opbouw veel moeilijker te zeggen. Wij noemen daarom de theorie predictief (voorspellend) en haar uitkomsten predictabel (voorspelbaar), het ws-model daarentegen niet- of in geringe mate predictief en zijn output nauwelijks predictabel.

t	ws	(7)
logisch	niet alleen logisch

De argumenterende kracht die de door een theorie geproduceerde uitspraken bezitten ontlenen deze aan hun logische opbouw; de uitspraken die het waardensysteem van het individu produceert, zijn overtuigend niet alleen door hun eventuele logica, maar vooral door geheel andere kenmerken, zoals de overtuigingskracht van het individu, de stijl waarin hij spreekt, enz. Dat wil niet zeggen dat een onderzoeker in een literairwetenschappelijke verhandeling niet ook gebruik zou mogen maken van andere middelen dan alleen de logica om zijn lezers te overtuigen: hij mag alleen niet zijn retoriek in de plaats van de logica stellen, bij gebrek aan argumenten welsprekendheid bieden, stenen voor brood geven, ook al zijn die stenen dan edelstenen.