|
| |
Het V. Kapittel.
DOch dewyl men in het spellen van deeze en gelyke woorden alleen
eenen enkelen of Korten Klinker A, E, en O gewoon is te gebruiken, en dus
onzeker maekt, op welke lettergreep de klank in het uitspreeken valle, zoude
men ten dienste der vreemdelingen, om hen in de Prosodia of
Uitspraeke, het tweede deel der Spraekkunst, op goede gronden te
| |
| |
onderwyzen, vooraf deeze regels aengaende de kortheit en langkheit
der lettergreepen kunnen stellen.
I. Alle Toevallige Letteres, E, EN, ER, ERS, END, ENDE, DE, DEN,
STE, STEN, die Uitgangen zyn van veranderde Vergrootingen of Buigingen of
Tytvoegingen, zyn kort, of worden met eenen korten klank uitgesproken; als van
Heer, heere, heeren, van groot, grooten, grooter, grooters, van
loop, loopend, loopende, van hoor, hoorde, hoorden, van zwart,
zwartste, zwartsten. En valt derhalve de klank op de eigene
Stamwoorden.
II. De Onscheidbaere Voorzetsels Be, ge, er, her, ver, ont,
zyn ten allen tyde kort, en valt daerom de klank op de volgende lettergreep;
als in Beding, bedongen, gewest, gewapent, erinnert, hertimmert, vergif,
verliezen, onthout, ontmannen.
Bedel, gevel, erger, erven, herder, verwen, en andere, waer
in de eerste lettergreep geen Onscheidbaer Voorzetsel is, behooren niet tot
deezen regel.
III. In alle Dubbele Naemwoorden van twee lettergreepen, waer van de
eerste een Zelfstandigh, de leste een Zelfstandigh of ook Byvoeglyk is, is de
eerste lang, de tweede kort, schoon uit veele Medeklinkeren bestaende; als in
Jaermarkt, Raethuis, Lantheer, Veltslagh, Biervlieg, Wynkan, Bloetroot,
Sneeuwit, Zeegroen, Geltryk.
IV. Diergelyke Naemwoorden van drie lettergreepen, welker eerste lit
maer eene lettergreep maekt, worden in deeze eene lettergreep lang
uitgesprooken; als in, Wintmolen, Putwater, Geltmiddel, Lantvrede,
Zorgduivel, Wachtmeester.
V. Dubbele Naemwoorden van drie lettergreepen, | |
| |
welker
twee leste het eene lit en een Afgeleidt Byvoeglyk woort zyn, hebben hunnen
klank in de middelste lettergreep; als in Rampzaligh, Moetwilligh,
Eerwaerdigh, Hoogmoedigh.
VI. Alle Afgeleide Naemwoorden, het zy Zelfstandige, het zy
Byvoeglyke eindigende in baer, dom, en, heit, igh, ing, lyk, nis, schap,
zaem, hebben, zoo zy uit twee en drie lettergreepen bestaen, de eerste
lang, de tweede en derde kort; als, Huwbaer, rykdom, linnen, vryheit,
goedigh, leiding, manlyk, steurnis, kontschap, vreedzaem; handelbaer,
vorstendom, koperen, heerlykheit, leevendigh, wandeling, koninglyk, groetenis,
weetenschap, arbeidzaem. Die in Ier eindigen, hebben de leste
lettergreep lang; als, Tuinier, poortier, hovenier en andere.
VII. De Scheidbaere Voorzetsels Aen, by, door, na, om, op, toe,
uit, en af, die onder de Voorzetsels geenen Naemval beheerschen, zyn
ten allen tyde lang, en eischen daerom den klank in woorden van twee of drie
lettergreepen, waer aen zy het begin geeven, het zy Naem- het zy Werkwoorden;
als in Aenneemen, aenslag, bynaem, byslaepen, doorgang, doorbrengen,
nalaeten, nasleep, omwegh, omkoopen, opdraght, opschieten, toezang, toestemmen,
uitgang, uitdroogen, afgront, afbranden. Omarmen en omhelzen worden
hier van uitgezondert.
VIII. De Scheidbaere Voorzetsels Achter, binnen, boven, buiten,
tegen, tusschen hebben in de Uitspraeke den klank op de eerste lettergreep,
het zy alleen staende, het zy voor Naem- of Werkwoorden van eene of twee of
meer lettergreepen; als in Achterhuis, achterklappen, binnenkamer,
binnenlantsvaerder, bovenstem, bovenkoussen, buitenman, buitenleeven,
| |
| |
tegenzang, tegenstribbelen, tusschenspraek, tusschenwydte.
Nevens, volgens, zonder volgen deezen regel; niet Rontom en
Omtrent, in de leste lettergreepe lang.
IX. Naem- of Werkwoorden, door de Voorzetsels Onder en
Over samengezet, behouden ten deele den klank in de eerste lettergreep;
als in Onderdaen, ondergaen, onderlyf, onderzaet, &c. Overgaen,
overhaelen, overhant, overtoom &c. of ontfangen dien op de derde
lettergreep; als in Ondergraeven, onderhuuren, ondermynen, ondertekenen,
&c. Overdaedigh, overeischen, overlaeden, overtuigen, &c.
X. De Zelfstandige Naemwoorden, door de Onscheidbaere Voorzetsels;
Aut, on, mis, en wan beginnende, voeren den klank in het
Voorzetsel; als in Antwoort (waer mede ook alle afgeleidde woorden
overeenkoomen, als antwoorden, beantwoorden, verantwoorden) onraet,
ondank, ongunst, ontrou, misdaet, misdraght, misgreep, wantrou, wangunst,
wanhoop, wanschepsel, &c. De Werkwoorden, van mis beginnende, en
uit twee of drie lettergreepen bestaende, hebben den klank in de leste of
voorleste lettergreep; als in Misdoen, misdraegen, misgrypen, misleiden,
miszeggen &c.
XI. Vrouwelyke Naemwoorden, die in ES en IN uitgaen, hebben den
klank in deeze lettergreep; als in Prinses, voogdes, meesteres, zondaeres,
beerin, leeuwin, koningin, slavin.
XII. Woorden van twee of drie lettergreepen, waer van de tweede kort
en de derde lang of kort zyn, voeren den klank inde eerste, schoon alleen eene
A, E of O zonder of na eene of meer Medeklinkers voerende; als in Adem,
ademen, adel, adeldom, edel, edelman, even, evenaer, open, openen, opening,
oker, okernoot, oker-
| |
| |
geel, hagel, hagelen, hagelbui, stapel,
stapelen, stapelrecht, hemel, hemelryk, wrevel, wreveligh, boter, boteren,
boterbloem, zomer, zomeren, zomertyt.
Gelyk nu hier toe het verdubbelen of verlengen der Klinkeren niet
noodigh is, zoo meene ik, dat deeze verdubbeling omtrent veele andere woorden
noodigh en dienstigh is: te weeten, eerst in Naemwoorden, van alle de drie
Geslachten, die in hun Eenvouwigh Getal eenen verlengden Klinker hebben, dien
zy, myns bedunkens, in het Meervouwigh moeten behouden, gelyk te zien is in de
volgende en diergelyke woorden, draek, draeken, tael, taelen, heer, heeren,
priëel, priëelen, dier, dieren, stier, stieren, oor, ooren, spoor,
spooren, uur, uuren muur, muuren.
Daer na in Werkwoorden, die in hun Wortelwoort, den tweeden persoon
des Eenvouwigen Getals in de Gebiedende Wyze, eenen langen Klinker gebruiken;
als in Haet, leer, stier, hoor, schuur, waer van afkoomen Ik haete,
leere, stiere, hoore, schuure, wy haeten, leeren, stieren, hooren,
schuuren.
In welke woorden de helfte van den langen Klinker alzoo weinigh magh
uitgeworpen worden, en dus de Wortelletter verminkt, om te spellen, hate,
lere, hore, schure, haten, leren, horen, schuren, als men spellen magh in
den Onvolmaekten Tyt der Aentoonende Wyze, Ik hatte, lerde, horde, schurde,
wy hatten, lerden, horden, schurden.
Want (dat hier wel aen te merken is) de Wortelklinker is hier geen
Korte Klinker A, E, O, U; die alleen verlengt zoude worden, om den toon lang
uit te houden, en niet terstont tegens den volgenden Medeklinker te stooten,
maer een der Lange Klinke- | |
| |
ren, die wy voorheene aengeweezen hebben
te zyn Aa of liever Ae, Ee, Ie, Oo, Uu. Een Korte Klinker is de
Wortelklinker in de volgende woorden; als A, in Val, E, in
Stel, I, in Zit, O, in Klop, U, in Ruk; van welke
daerom met verdubbelinge des volgenden Medeklinkers Valle en vallen,
stelle en stellen, zitte en zitten, kloppe en kloppen,
rukke en rukken gemaekt worden.
Dus behoort men ook andere woorden te spellen, die afkoomen van
andere, die eenen Langen Klinker in den oirsprong hebben; gelyk eenigh,
eenigzins, eenigheit, die gesprooten zyn van een, en eeuwigh
met eeuwigheit, die van eeu koomen. Breng hier ook toe
leeraer van leere, grooter van groot, boozer van
boos, in de plaetse van leraer, groter, bozer.
Immers Jeremias de Dekker, dien Vondel eenen dichter van eene
sierlyke netheit plagh te noemen, heeft ook al in de Voorrede van zyne
vertaelde Kathaensche Vrouwe, in het jaer 1660. uitgegeeven, geklaegt over het
verenkelen der twee Klinkeren E en O, regelrecht aengaende tegens de oprechte
en behoorlyke uitspraek onzer taele; en dat men bottelyk en spottelyk schreef
benen, stenen, bomen, bonen &c. in plaetse van beenen, steenen,
boomen, boonen: gelyk hem mede tegens de borst was, dat men door
verdubbeling der E en O ter andere zyde schreef steeden, leeden, kooten,
kooper, (cuprum,) in plaetse van steden, leden, koten, koper.
Waer door niet alleen de uitspraek vervalscht, maer ook een geheele wagen vol
homonymen of tweezinnige woorden ter taele ingevoert worden; zoo dat men
somtyts niet weet, of zy van koolen, caules, of van kolen,
carbones, van | |
| |
reeden, stationes navium, of van
reden, ratio &c.spreeken. Dat niet geschieden zoude, zoo men scherp
luisterde naer de oprechte uitspraek, en de spelling daer naer voegde.
Men moet daerenboven de verdubbeling of verlenging der Klinkeren ook
behouden in woorden, die, met eenen Klinker geschreeven, dubbelzinnigh zouden
zyn, en iet anders kunnen betekenen, dan men daer mede wil te kennen geeven;
gelyk elk zien kan in de volgende en diergelyke woorden; waer in men geen
onderscheit maeken kan, ten zy men ze elk in het byzonder met eenen korten of
verlengden Klinkletter leere spellen;
| Bedelen, | Bedeelen,
|
| Beteren, | Beteeren,
|
| Bekeren,
| Bekeeren, |
| Beeken, | Beken, |
| Beeving, | Beving, |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd