Memoires 1994-A

[p. 71]

Johannesburg

27 februari 1994

06:00 uur

Afschuwelijke nacht, ik heb totaal niet kunnen slapen. Alleen maar gelezen. Het bijschrift bij deze foto uit The New York Times is ‘Like father, like son’. Deze foto zegt het helemaal. Hier heb ik het al vele jaren over met José Delgado in Madrid, met Lloyd deMause in New York en vele andere specialisten. Hoe de vicieuze cirkel te doorbreken van het automatisch doorprogrammeren van absolute shit in de breinen van baby's, omdat men in voorbije eeuwen heilig in de grootste onzin geloofde?

Stephen Spender (85) is weer aan een dagboek begonnen. Ik hoop dat ik zinniger zaken registreer als ik 85 ben. Hij zegt in de Financial Times bijvoorbeeld: ‘There is a sort of danger if you don't see your name in the newspaper you no longer exist.’ Onzin. Publiciteit is verslavend, maar het blijft betrekkelijk. Ik ben van 1956 tot 1994 monddood gemaakt en ‘mag’ nu voor het eerst in het gezelschap van de minister-president reizen. En wat dan nog? Hoe ben ik die jaren zonder publiciteit doorgekomen? Prima.

08:45 uur

Tot mijn complete verrassing kwam Lubbers, nadat we al een aantal uren vlogen, bij me zitten. Dat had Van der Voet geregeld. Ik zei dat ik hem uit de grond van mijn hart bedankte dat hij ingestemd had met de regeling en dat ik beslist niet de schoft was waar ik decennialang voor ben uitgemaakt. Hij maakte een handbeweging van een streep eronder. Was het maar zo eenvoudig. Hij zei het hoofdstuk over Ernst van Eeghen in Zaken doen gelezen te hebben. Er ontspon zich een werkelijk gesprek.

[p. 72]

Lubbers: ‘Op 1 november 1985 was premier Rajiv Gandhi op doorreis in Den Haag. We wilden een paar uur rustig praten, dus ik nam hem mee naar het Catshuis. Het werd nogal laat, dus zei ik: “Waarom blijft u niet slapen?” Intussen belde Michail Gorbatsjov, die vroeg Gandhi of hij via Moskou wilde reizen. Gandhi had geen zin om daar in de nacht aan te komen. Hij bleef dus slapen.’ Van die gelegenheid heeft Lubbers gebruikgemaakt om de premier van India als postillion d'amour te gebruiken en zijn voorstel om tot atoomovereenstemming te komen aan hem mee te geven. Lubbers zei letterlijk, ‘Ik heb Van den Broek er maar buiten gelaten om geen gelazer te krijgen.’ Ik vroeg of hij zijn memoires ging schrijven en vertelde dat ik dit ook bij mevrouw Indira Gandhi met kracht had bepleit. We spraken ook over zijn Energie Handvest.

Eerder was ook vicepremier Kok even komen praten, samen met Van der Wulp. Lubbers en Kok zitten helemaal voorin in de eerste klas, terwijl de heer en mevrouw Kooijmans in het achterste gedeelte van dat compartiment stoelen bezetten. Ik negeer de minister van Buitenlandse Zaken, omdat ik denk dat Buitenlandse Zaken ook nog steeds dwars ligt dat ik mee ben. De man zou zich diep moeten schamen, maar die types zijn dat verleerd. Hij vertegenwoordigt een departement dat misdadig is bezig geweest. Ik heb ze nooit iets gedaan.

10:10 uur

Ik ben me toch even gaan voorstellen aan Kooijmans, en zei het een plezier te vinden dit mee te mogen maken. ‘Ja, en om samen voor de rechter te staan,’ grapte hij.

Daarna kwam ook Froger me groeten. Ik bedankte hem voor zijn inspanning richting Nothnagel. ‘Het heeft gewerkt, niet?’

We zijn te vroeg dus we cirkelen rond de Kaap. Ik zie nu voor het eerst het puntje van Kaap de Goede Hoop.

11:15 uur

De jumbo landde op tijd op luchthaven Malan. Toen ik in gezelschap van de officiële delegatie de trap afkwam, gaf ik eerst Marike de Klerk een hand en na haar F .W. de Klerk. Hij trok de bekende grijns en ik zei, ‘I am still your friend.’ Ik gaf ambassadeur Nothnagel een enveloppe met de fotokopie van de brief van Somerset Morkel. Toen De Klerk en zijn vrouw vertrokken, liep ik meteen door naar de douane, want ik verwachtte dat broer Hendrik er zou zijn. Mijn naam stond op rood in de computer, dus ik werd naar een kamertje gebracht

[p. 73]

en moest wachten. Er werd kennelijk driftig getelefoneerd, maar uiteindelijk kon ik passeren. Ik zie Hendrik echter nergens. Hij is er dus niet. Het is nu 12:45 uur, hij had moeten weten dat ik er zou zijn.

19:00 uur

Later ontdekte ik dat Henk er wel degelijk was geweest, maar hij stond bij binnenlandse vluchten te wachten; de aankomsthal voor internationale vluchten is gloednieuw en hij had zich vergist. Hij kwam me om 14:30 uur in het hotel halen. We reden naar Sea Point en hij wees een tafeltje aan, waar mijn ouders altijd zaten als zij vanuit Newlands hier een uitstapje maakten. Hij herinnerde eraan dat in mei onze jongste broer al drie jaar geleden was overleden. Het is moeilijk te bevatten. Hij sprak over de oorlog hoe die langs hem heen was gegleden, zoals wat in Zuid-Afrika allemaal is gebeurd langs hem heen gleed. ‘Ik zie mijn leven als een eenmanszaak,’ zei hij bijna plechtig. Over De Horst zei hij: ‘Ik voelde me er altijd te gast. Ik heb dit achter me gelaten. Ik wil er niet meer aan terugdenken. Ik heb geleerd op mezelf te zijn.’ Ik herkende die attitude wel enigszins, maar realiseerde me hoe totaal anders ik ben.

Hij wilde eigenlijk met Tommy (15) en mij naar het strand gegaan, maar gelukkig bleven we bij hem thuis samen praten. Het werd zelfs een genoeglijk samenzijn. Zijn bovengebit wipt bij ieder woord dat hij spreekt, wat er afschuwelijk uitziet. Ik begrijp dat niet. Hij krijgt 40.000 rand per jaar van obligaties in Nederland, heeft vier flats en zit op rozen. ‘Ik doe graag niets,’ zei hij. Schilderen doet hij ook niet meer.

Hendrik denkt dat De Klerk over een jaar is weggevaagd waarna niemand ooit meer aan hem denkt of over hem spreekt. Mandela zal zes maanden tot een jaar president zijn. ‘Nu is dit land al corrupt. Wanneer incompetente zwarten het bestuur overnemen zal ons voorland het lot van Zimbabwe zijn. Maar ik zing het de komende tien jaar nog wel uit.’ Hij had een vriend 5.000 rand voor een reis naar India gegeven plus 2.000 rand zakgeld. Hij had voor een andere vriend een huis van 20.000 rand gekocht. ‘Ik heb dit geld nu eenmaal en ik wil er zoveel mogelijk positieve dingen mee doen,’ zei hij. Hij zei ook tot mijn stomme verbazing: ‘Mijn schoenen zijn gepoetst Wim,’ waarmee hij blijkbaar bedoelde te zeggen dat hij vrede met de dood had gesloten.

Ik belde uitvoerig met Peter, die het haast niet te geloven vond dat ik weer echt terug was in Zuid-Afrika. Hij leek even opgewonden als ik. Ik had nooit durven dromen dat ik alweer zo

[p. 74]

snel op Sea Point zou zijn. ‘Ik geloof het pas echt als je de flat in Hillbrow weer binnenwandelt,’ zei hij.

SA348, Kaapstad-Johannesburg

Op het vliegveld zag ik Peter ter Horst en Peter van Nuijsenburg aan komen lopen. Ze waren al een week geleden ingeseind, dat ik meekwam. Ik groette ze maar liep door, want het zijn verraders. Ze ontvingen instructie me dood te zwijgen en hebben zich er nadien blindelings aan gehouden.

Ze zijn niet aan boord, hoe werkt dat? Ik denk dat ze Lubbers en co. met een privévliegtuig rechtstreeks naar Pretoria vliegen. Nee, ze zijn er toch, ze zitten allemaal businessclass. Ik vroeg Kok of hij mijn fles ketjap heel liet. De truc werkte. Door mijn hoofd te gebruiken kan ik nu bij de vip-groep zitten en alle journalisten zitten verder in de kattenbak achterin.

28 februari 1994

Peter was zeer emotioneel toen we elkaar gisteravond op het vliegveld omhelsden. Edwin zag er patent uit. We reden in de bmw van Edwin naar Hillbrow. Peter stelde voor dat we samen achterin zouden zitten. Hun ruime flat zag er weer zo gezellig uit, en er waren veel herinneringen aan Amerbos, zelfs uit De Horst en het huis van mijn grootmoeder de Vinkenhof. Poes wist nog exact wie ik was en zat meteen weer bij me. Na heel lang praten, brachten ze me naar mijn eigen voormalige flat waar ze het bed hadden opgemaakt en alles zoveel mogelijk weer op orde hadden gebracht. Het was allemaal meer dan hartverwarmend. Peter en ik hadden tranen in onze ogen.

De eerste vriend die ik opbelde was Nelson Botile, oud-burgemeester van Soweto en nu werkzaam bij de ymca. We gaan morgen vroeg samen in zijn auto naar Pretoria om getuige te zijn van wat Lubbers daar gaat doen.

Het Shell House is het hoofdkwartier van het anc waar de premier een ontmoeting heeft met Jay Naidoo, oprichter en tot vorig jaar leider van het Congress of South African Trade Unions (cosatu), nu is hij verantwoordelijk voor het hervormings- en ontwikkelingsprogramma van Nelson Mandela. Eindelijk heb ik ook Mandela een hand kunnen gegeven, toen hij met Lubbers langs me liep. Hij herinnerde in een speech aan de materiële steun, welke het anc in de strijd vanuit Nederland had gekregen, en noemde Klaas de Jonge niet, maar het was duidelijk wat hij bedoelde.

Het werd een dag van conferenties en zakelijke gesprekken. Opvallend is dat minister Kooijmans zichzelf wel heel erg weg-

[p. 75]

cijfert in het gezelschap van Lubbers, wat voor de premier een verademing moet zijn na al het gelazer met Van den Broek. Ik werd ook voorgesteld aan grootindustrieel Anton Rupert, die ik vertelde bij Louis Heyneman te gaan logeren. ‘He does a good job for me.’

Ik reed met Sibolt van Ketel van De Telegraaf mee naar het Carlton. We mochten niet bij de kerkleiders, dus ik besloot weer te gaan. Ik zat een paar tafeltjes verderop tegenover Wim Kok te wachten. Hij staarde naar me, waarop ik zei: ‘Ik zou wel eens willen weten wat u nu denkt.’

‘Dat weet je best,’ was zijn antwoord. Ik dacht in ieder geval over Kok: inderdaad de zoon van een schilder.

Ik liep ook weer tegen Wim Holtes aan, de prominente Nederlandse industrieel in Johannesburg, die zich gedroeg of er nooit iets tussen ons was gebeurd.

1 maart 1994

Pretoria

Nelson Botile haalde me om 07:00 uur op om naar Pretoria te gaan. Na enig zoeken arriveerden we bij het gastenverblijf van de regering in Waterkloof, waar de Nederlandse gasten logeerden. Ik zag dat Lubbers, Kok en Kooijmans op het terras ontbeten met generaal Constand Viljoen en generaal Tienie Groenewald, de vriend die altijd aanwezig was bij het beraad bij Aida Parker. Ik gaf Groenewald mijn kaartje, die zei na donderdag tijd voor een gesprek te hebben. Het was dus een eersteklas gok om op goed geluk naar het gastenverblijf te gaan. We reden vervolgens in de stoet van Lubbers naar Saambouw, maar wij besloten te ontbijten bij Holiday Inn. Botile vroeg 100 rand bijdrage voor de benzine.

Botile gaf toe dat zeer veel zwarten niet zozeer stemmen op het anc alswel op Mandela als persoon. Hij beschreef ambassadeur Nothnagel als ‘a piece of shit’ die snel van het toneel zou verdwijnen als de zwarten de zaak overnamen. Botile was een paar jaar geleden met een zwarte delegatie in Nederland en maakte toen kennis met deze ambassadeur. Hij vertelde dat het anc al bezig was mensen op te leiden op ambassades in Washington en Tokio. Overigens was het de allereerste keer in zijn leven dat de voormalige burgemeester van Soweto het Uniegebouw van het parlement betrad, omdat ik hem gewoon meenam. Het was eigenlijk amusant dat ik, deel uitmakend van de Nederlandse delegatie, een zwarte kameraad bij me had, met wie ik al jaren bevriend ben.

‘After April 27 we will throw all these people that are here

[p. 76]

now out,’ zei hij. Ik realiseerde me overigens hoe schitterend dit gebouw was verzorgd en gemeubileerd en wilde me er maar liever geen voorstelling van maken wat er zoal zou gebeuren indien de zwarten hier de dienst gaan uitmaken.

In het Uniegebouw voegden we ons weer bij de Nederlandse delegatie en luisterden naar toespraken van F.W. de Klerk en Lubbers. Ik miste Casper Venter, de voormalige persman van de president. Later liepen we een lunch mis, omdat Botile het World Trade Center bij Johannesburg niet wist te vinden. Maar ik was op tijd om mee te gaan naar het township Tembisa in een stoet van tien busjes. We woonden onder meer in een zaaltje een cursus bij, waar de bevolking werd verteld over de betekenis van democratie en hoe men straks diende te stemmen. De proefbiljetten droegen de portretten van de kandidaten en het enige wat men hoefde te doen, is bij de gewenste persoon een kruisje te zetten.

Tijdens het bezoek aan Tembisa heb ik een aantal keren met Lubbers gesproken. Hij kwam bijvoorbeeld op me af, nam mijn hand en zei: ‘Weet u hoe zwarten je groeten? Ze nemen je duim apart,’ en hij deed het voor. Het moet hem zijn ontschoten dat ik sinds 1986 in Zuid-Afrika heb gewoond. Onbegrijpelijk dat niemand, ook Froger niet, hem dit van tevoren heeft verteld. Op een ander moment zei ik tegen Lubbers - wat ik zo nadrukkelijk van broer Hendrik leerde - om niet Mandéla te zeggen, maar Mandella. Het staat inderdaad nogal stom als je die naam voortdurend verkeerd uitspreekt, zoals de premier steeds deed.

Op een ander moment kwam hij naar me toe toen ik een wrak van een auto naast een soort hut fotografeerde. Ik zei tegen hem: ‘Dan hebben ze eindelijk een auto te pakken en die is dan binnen de kortste keren kapot en uit elkaar gehaald.’ Ook sprak ik hem aan op de berichten dat prins Charles van Engeland in april naar de installatie van Mandela als president zou gaan. Ik vroeg de premier: ‘Zou het geen opbouwende gedachte zijn om prins Willem-Alexander daar naartoe af te vaardigen?’

Lubbers keek verwonderd en antwoordde: ‘Dat sluit ik niet uit.’ Uit zijn toon meende ik op te maken dat hij dat een uitstekende gedachte vond. In het briefje dat ik Lubbers ten afscheid meegaf, had ik daar ook al op gezinspeeld.⁷⁰

Lubbers bezit nog altijd een vorm van openheid en spontaniteit, die na twaalf jaar premier te zijn geweest toch wel opvalt.

70 Zie bijlage 19.

[p. 77]

Maar als je alles bij elkaar optelt, slaat zo'n officieel bezoek van een paar dagen nergens op. Ze schoffelen hoogstens wat indrukken bij elkaar en weten eigenlijk net zo weinig als toen ze binnenvlogen. In Tembisa vond ik een halve cent op straat en zei: ‘Dat brengt geluk.’ Minister Kooijmans stond vlakbij en zei: ‘Het lijkt wel een halve cent van ons. Maar ik hoop dat het u geluk zal brengen.’ Dat was een open deur uit zijn mond.

‘Als u dat zegt, kan ik die wens onder de omstandigheden uitstekend gebruiken,’ doelende op mijn proces tegen Buitenlandse Zaken.

Later nam ik afscheid van Lubbers, en gaf ik Merckelbach (ook een rooms gezicht) Notities uit Apartheidsland.

Van Tembisa reed ik met Sibolt van Ketel terug naar Johannesburg en hij was zo vriendelijk me af te zetten in Hillbrow. Ik vertelde hem van mijn gesprekje met Lubbers over de voorzet Willem-Alexander naar de installatie van Mandela als president te sturen, omdat prins Charles dan misschien iets te maken heeft met Zuid-Afrika, maar het Huis van Oranje niet minder.

Ik moet hier in 2002 bij aantekenen dat collega Van Ketel met de brutaliteit die ‘Telegrafers’ eigen is, meteen nog dezelfde avond, wat eigenlijk mijn bericht was, naar zijn krant stuurde.

Het verscheen op 2 maart op pagina drie naast het gebruikelijke hoofdartikel.

2 maart 1994

Hillbrow

Ik wist dat er bij het koffie-apparaat een brief van Peter zou liggen als ik opstond. Hij had stapels kranten voor me bewaard. Er was bijvoorbeeld een artikel over een toespraak die Nelson Mandela op 9 februari 1994 afstak voor de conferentie van de National Union of Mineworkers, waarin hij stelde dat een anc-regering de mijnen zou nationaliseren. ‘The minerals of this country are going to be owned by the state, they are going to be owned by you,’ aldus Mandela. Dat kan dus helemaal niet en deze belofte van de toekomstige president kwam neer op de mensen een rad voor de ogen draaien. Maar misschien weet hij zelf nog niet dat bij een overname van de mijnen door de staat, de Westerse lan-

[p. 78]

den, met de vs op kop, Zuid-Afrika onder de grootste druk zou zetten. Ik heb hierover trouwens niets in nrc Handelsblad gelezen, maar dat komt misschien omdat ik Peter ter Horst automatisch oversla.

Joa Calkoen kwam naar Hillbrow en als altijd hebben we urenlang over politiek gesproken. Indertijd dineerde hij met ambassaderaad André Royackers in mijn flat hier.⁷¹ Joa zei: ‘Nadat jij werd uitgewezen, heeft Royackers me overal volkomen genegeerd, alsof hij me niet kende.’ Wat zijn Hollanders, en diplomaten in het bijzonder, toch een ‘engsters’ - de credits voor dit woord komen toe aan de overleden cabaretier Wim Hoogenkamp.

Volgens Joa zat er juist in KwaZulu vaart in de vooruitgang. Hij levert cement aan die provincie, ‘want er wordt veel gebouwd.’ De koning van de Zoeloes is veel heiliger voor de mensen dan menigeen zich realiseert. Zou hij zijn strijders oproepen, dan beschouwen zij dit als een heilige plicht. Ook Zoeloes die lid zijn van het anc, zullen aan een oproep van de koning gehoor geven. De minachting van Zoeloes voor Xhosa schijnt diep te zijn. De grote vraag is of het anc een duidelijke twee derde meerderheid krijgt, want in dat geval gaan alle tot dusver gemaakte afspraken het raam uit. F.W. de Klerk zei gisteren in het Uniegebouw in Pretoria dat hij nog vijf jaar zijn gewicht in de schaal zal leggen en dat het onverstandig is hem af te schrijven. Joa zag de tegenstellingen sterk toenemen, hoe dichter het land de verkiezing naderde. ‘Het ziet ernaar uit dat de anc-top door De Klerk is bewerkt en omgepraat, het middenkader van de achterban bevindt zich in een leerproces en de grote massa weet van toeten noch blazen. Juist deze massa lijkt steeds radicaler te worden, vooral wanneer voortdurend blijkt dat van de beloften van het anc weinig of niets terechtkomt.’ Joa zei dat de Zoeloes op het standpunt staan dat niemand hen ooit heeft overwonnen en ze zijn niet van plan zich nu door de Xhosa aan de kant te laten zetten. Daar staat tegenover dat alle partijen veel te veel hebben te verliezen bij een burgeroorlog. Ik zei te verwachten dat een blanke Volksstaat het misschien zou halen, omdat dit land een uitwijkhaven - of een speciale zenuwinrichting - nodig heeft voor die blanken die het verlies van hun Afrikaner staat niet kunnen verwerken.

‘Als het anc twee derde meerderheid krijgt,’ zei Joa, ‘zou het om een Volksstaat schieten worden.’

Ook Calkoen noemde Peter ter Horst rampzalig, afgaande op

71 Zie Memoires 1991-B.

[p. 79]

wat er in de overzeese editie van nrc Handelsblad over dit land via hem verscheen.

‘Ik ben hier nu elf jaar en er gebeuren dagelijks dingen die me ervan bewust maken, hoe moeilijk het is om werkelijk te begrijpen waarom de dingen gebeuren die er gebeuren. De zakenwereld hoopt op overname door het anc omdat dan onervaren kerels op hoge plaatsen komen, die adviseurs nodig hebben en zich niet vies zullen betonen om tegen betaling water bij de wijn te doen.’ Hij kende een zakenman die een zwarte overheidscontroleur langs kreeg, die een gat van 30.000 rand ontdekte. Tegen betaling van 6.000 rand vertrok de man zonder een rapportje te schrijven.

Veel Afrikaners zien De Klerk als een verrader. Intellectuelen realiseren zich dat De Klerk geen keuze had. Hij zette zijn kaarten op het anc en liet de Zoeloes zakken. In Zimbabwe maakte Mugabe een einde aan geweld door middel van executies. Er wordt verwacht dat het anc hetzelfde zal doen. Zwarten treden veel harder op dan blanken.

Volgens The Citizen zijn bij geweld tussen Inkatha en het anc in Natal al 18.000 mensen om het leven gekomen.⁷² De buitenwereld denkt dat de overgang naar een anc-regering zonder bloedvergieten verloopt. Niets is minder waar.

Peter had ook kranten bewaard met artikelen over hoe koning Goodwill Zwelithini en Mangosuthu Buthelezi eenstemmig blijven knokken voor een zelfstandig Zoeloekoninkrijk binnen de republiek Zuid-Afrika. Bij de onafhankelijkheid van Indonesië zag je hetzelfde verschijnsel, de sultan van Pontianak (Borneo) en andere vorsten, die dergelijke aspiraties koesterden. Sukarno wilde een eenheidsstaat, zoals Mandela dit nastreeft. Het verschil is wel dat de Zoeloes de grootste stam in Zuid-Afrika zijn, zoals de Javanen (Sukarno) dat in Indonesië waren.

Ook The Economist ziet niet wat hier speelt en staat blindelings achter het anc.⁷³ Buthelezi zou de Zoeloes hebben opgeroepen zich te verzetten tegen etnische zuivering van het Zoeloevolk, terwijl koning Zwelithini nog verder ging en wil dat het Zoeloekoninkrijk zich afsplitst van Zuid-Afrika om terug te keren naar de grenzen van de 19de eeuw. Het Britse blad noemde het ‘misdadig’ van Buthelezi om op die manier etnische haat op te zwepen. Het anc, en ook de blanken die een eigen Volksstaat wensen, zou niet zover gaan als de Zoeloeleiders. Ik wil zelf met Gatsha Buthelezi spreken, want ook de be-

72 The Citizen, 2 maart 1994.

73 The Economist, 19 februari 1994.

[p. 80]

richtgeving van de The Economist moet gewantrouwd te worden wanneer het er werkelijk op aankomt.

Trouwens, vandaag staat op de voorpagina van The Star een foto van Mandela en Buthelezi met de kop deadlock is broken. De Zoeloe- en de Xhosa-prins reikten elkaar de hand.

‘Toen een blanke politieman de auto van de koning van de Zoeloes in Durban een parkeerboete wilde geven,’ vertelde Joa, ‘werd de agent bijna gelyncht.’ Dat herinnerde me aan het incidentje in Eindhoven, toen de chauffeur van prins Bernhard met als gasten mevrouw Tromp en mevrouw Hazeu een straat insloeg welke eenrichtingsverkeer was en prompt werd aangehouden. De agent herkende Bernhard en wilde hen laten doorrijden. Maar de prins stond erop dat hij op de bon ging.

Edwin had een auditie, Peter ging zwemmen en de oude poes kroop in een kast. ‘Dan krijgen we onweer,’ zei Peter. ‘Poes krijgt altijd gelijk’.

Ik zie een kleine zwarte politieman een blanke slungel meenemen; hij wordt aan zijn riem meegenomen. Hillbrow is zwart geworden. Het is waar. De helft van de winkels is verdwenen of leeg.

3 maart 1994

Bij het opstaan was er als steeds een brief van Peter, die zich zorgen had gemaakt omdat ik gisteravond nog de hort op was gegaan. Hillbrow, zoals ik het in 1986 en daarna nog heb gekend, is naar de knoppen. Het is een veredeld township geworden, maar de gay club op Pretoriastraat was nog in full swing.

Eindelijk zijn alle kranten geknipt en de artikelen gelezen. Het is bepaald schokkend om te zien hoe buitengewoon gebrekkig nrc Handelsblad en de Volkskrant over dit land berichten, zelfs wanneer je maar een glimp opvangt van wat er hier werkelijk gebeurt. Ik heb een eerste artikel voor The Daily Invisible van Julius Vischjager verzonden.

Ik belde mijn oude vriend Wim Pretorius, die langzamerhand weer helemaal een Boer is geworden. Hoe had Lubbers ambassadeur Nothnagel durven dreigen mij desnoods zonder visum mee terug naar Zuid-Afrika te nemen, vroeg hij zich af.

Nadat ik had gezegd bezorgd over de toekomst te zijn, antwoordde hij: ‘Ik, als Afrikaner, ben anders bezorgd dan jij.’ Ik dacht: laat maat zitten. De oude Wim Pretorius, zoals ik hem in Amsterdam als directeur van Satour had leren kennen is niet meer. Het is geen bagatel om je land te zien belanden in de handen van incompetente mensen.

Vic Vernède kwam me ophalen voor de gebruikelijke bijeen-

[p. 81]

komst van de Hollandse Club, nog altijd manhaftig aangevoerd door Herman van 't Hoff. Men had Sibolt van Ketel gevraagd om een verhaaltje te komen afsteken over het bezoek van Lubbers. Toen hij was uitgesproken, stond ik op en zei: ‘Je bent een ding vergeten. Toen Lubbers en Mandela de pers te woord stonden, zei Mandela dat Nederland ook de middelen aan het anc had verstrekt om oorlog te kunnen voeren, wat eigenlijk een veer op de hoed van Klaas de Jonge was.’ Sibolt antwoordde dat hij die passage niet had gehoord. Dat kennen we en zoiets noemt men ‘selectief gehoor’. Wat me verwonderde, was dat mijn opmerking een griezelige stilte bij de aanwezigen veroorzaakte, een verbaasde luwte.

Vic herhaalde dat hij nooit kranten las en eigenlijk ook niet naar televisie keek, wat ik totaal onbegrijpelijk vind. Maar het was gezellig en Vic was een perfecte gastheer. En toch, die mensen steken hun kop in het zand, isoleren zich bewust. Hennie Janbroers bracht me naar huis. Zijn enige zoon is fotograaf en arm, maar wil niet in het aannemersbedrijf van zijn vader. Ik ga er woensdag eten en zal proberen de jongen van gedachten te doen veranderen.

André O. van Exit, de plaatselijke Gay Krant, kwam op bezoek in Circle Court. Hij heeft vreemde ogen, lang haar en is krempeng (vel over been) gebouwd. Hij schijnt pas zeven maanden geleden uit de kast te zijn gekomen. Edwin vertelde deze jongen tijdens een Shakespeare festival in Bloemfontein diens eerste tongzoen te hebben bezorgd. André vraagt zich echter af of hij openlijk homoseksueel had moeten worden, want hij ontvangt voortdurend dreigtelefoons.

4 maart 1994

Er lag weer een brief van Peter bij de koffiepot. Ik begrijp zijn zorgen over zijn paspoort, waar als woonplaats Johannesburg in stond, terwijl dat Amsterdam had moeten zijn. Hij is daar nooit mee teruggegaan. Ik zal het tot in detail met Peter en Edwin bespreken. Het was hoog tijd dat ik hier kwam.

De Sowetan schrijft dat ‘the Alice-in-Wonderland nature of South African politics is continuing to enthral and beguile people. The fact that dr. Mangosuthu Buthelezi and Mr. Nelson Mandela came out of a tense meeting on Tuesday smiling broadly caused the kind of tension on the right of the political spectrum that is all but spectacular.’ Het blad besluit haar mening met een belangrijke conclusie: ‘Mandela must have read the signals well - there can be no lasting solution to the country's problems without Buthelezi's inclusion and active

[p. 82]

cooperation.’ Ik weet en besef dit al heel lang dat in Zuid-Afrikaanse context Gatsha minstens zo belangrijk is als Mandela. De krant voegt nog toe: ‘The greatest leadership comes from those who give in without seeming to lose face and dignity.’

Ook The Citizen schreef dat het voorstel van Buthelezi om via een internationaal geleide bemiddeling de verschillen tussen Inkatha en het anc op te lossen het beste was. Mandela wil ook afzonderlijk met koning Zwelithini van de Zoeloes spreken, wat me een poging lijkt om Buthelezi te omzeilen.

5 maart 1994

Ik kom eindelijk tot mijn zinnen. Het is eigenlijk onvoorstelbaar dat ik hier weer als voorheen op Circle Court zit. Het is nauwelijks te geloven. Gisteravond was het werkelijk een wilde bende in Gotham City. Een blonde knul wilde tegen iedere prijs raggen, maar hij was enigszins aangeschoten en dan hoef ik niet. Duwde hem in de armen van een paar anderen. Een lange Indiase jongen greep naar mijn Wiwimacher tegelijkertijd met de pik van een leernicht. Hij lebberde ons om beurten. Ik gaf de ander voorrang for the entire works, want ik wilde nog wachten. Deze club is duizendmaal spannender dan de catacomben van de Warmoesstraat. Hier zijn meestal jonge guys, die alle kleuren van de regenboog vertegenwoordigen en van seks genieten zoals dit in de vs gebeurt, en minder verkrampt dan de amateurs in Amsterdam. Primaire instincten laat men hier nog de vrije loop.

Ik handhaaf mijn mening dat de apartheid die Hendrik Verwoerd na 1960 hier introduceerde, een eerlijker benadering van het ongelijkheidsprincipe tussen zwart en blank was, dan doen alsof alle mensen gelijk waren en in vrijheid en Westerse democratie voor eeuwig en altijd naast elkaar zouden kunnen existeren. Dat kon in de jaren zestig gewoon niet. Zelfs een weldenkend man als John Kane-Berman schildert de apartheidsperiode als een zwarte bladzijde in de geschiedenis af. In werkelijkheid werd Zuid-Afrika tussen 1960 en 1990 gered van de chaos, welke in vrijwel alle andere Afrikaanse landen ontstond na de zogenaamde democratische bevrijding. Vrije verkiezingen resulteerden vrijwel overal in marxistische of militaire en dictatoriale regimes. Zuid-Afrika kon juist als direct gevolg van apartheid toewerken naar een vrijemarkteconomie welke werd geïntegreerd in de wereldeconomie. De 40 miljoen zwarten in dit land krijgen nu als laatste Afrikanen op een zilveren presenteerblad een land in hun vingers dat vergeleken

[p. 83]

bij de rest van dit continent in sommige opzichten herinnert aan zuidelijke staten van de vs.

Ik lees een vernietigend artikel over Wim Kok in hp/De Tijd van Guikje Roethof en Thomas Ruigrok, wat voor mij niets nieuws is.⁷⁴ Heb hem meer dan eens meegemaakt. Kok is een lichtgewicht, zoals ik al in de jaren zeventig wist, na een ontmoeting bij het fnv. Ik heb het jaren geleden al gezegd in Playboy.⁷⁵ Ruigrok en Roethof schrijven dat hij de ster van de show is, maar wanneer hij eenmaal van zijn voetstuk zal vallen ‘zit het complete ensemble met de brokken.’ Kok was samen met Marjanne Sint voor een terugkeer in de regering. ‘Wim Kok sloot zich op in zijn kamer. Soms leek hij niet eens in de gaten te hebben wat er speelde.’ Aan het einde concluderen Ruigrok en Roethof: ‘Het verbazingwekkendste aan de hegemonie van Kok is misschien nog wel dat zijn tactische blunders, zijn slechte speeches en zijn gebrek aan loyaliteit in eigen kring in het Binnenhof niet meer tot verbazing leiden.’ Dit artikel is een uitstekende analyse van Kok. We zullen zien wat er met hem gebeurt.

Gezellig avondeten met Peter en Edwin. Ze vinden dat Eduard over zijn betrekkingen met Iwan Beek en en diens vriend Clifford niet eerlijk is. Hij verbergt wat er speelt. Namelijk dat hij geslapen heeft met Clifford. Ik herinnerde eraan dat iets dergelijks in 1967 tussen Peter en mij speelde in zijn betrekkingen met zijn toenmalige Amerikaanse vriend. ‘Ja,’ zei hij, ‘I was pulled two ways, by him and you at the time.’ Maar dat is lang geleden. Nu is Peter open over alles, in tegenstelling tot Eduard, wat dan ook leidt tot een zekere verwijdering tussen Ed en mij.

Ben met een taxi naar Champions gegaan, want het is te gevaarlijk geworden er alleen heen te lopen, wat ik voorheen deed. De blonde pot zat nog altijd achter de kassa haar centjes te tellen. De muziek was ondraaglijk luid en niet te verdragen. Ben na vijf minuten teruggewandeld naar Pretoria Street waar ik ver na middernacht tegen Hans, een kleurling, aanliep, waar een wild ragpartij uit voortkwam. Maar uiteindelijk had ik seks met een andere kleurling, of misschien was het een halve latino, die Joa heette. Ik dacht na over hoe ik dit in een artikel voor de Gay Krant zou kunnen beschrijven.

74 HP/De Tijd, 18 juni 1993.

75 Zie Memoires 1988-A.

[p. 84]

6 maart 1994

Bij het koffie-apparaat lag vanmorgen deze notitie van Peter, die blijkbaar van mening was dat ik te laat was thuisgekomen. Ze merkten onmiddellijk een aantal beten in mijn nek op, wat Edwin omschreef als ‘obscene’, terwijl Peter me aanried een coltrui aan te trekken of een foulard om te doen.

Ik ontmoette Max Melish (73) die me naar Aida Parker zal brengen. Hij ziet er als 92 uit, hoest zich kapot, rookt als een ketter. We gebruikten koffie in het Holiday Inn voor we doorreden naar Aida. Max denkt dat het anc zelf Chris Hani heeft vermoord, wat dus onzin is, want extreemrechts zat erachter. Na de rampen met Winnie Mandela had het anc een echte martelaar nodig. Hoe kunnen mensen zichzelf toch zo voor het lapje houden?

Max vervolgde dat sinds F.W. de Klerk zijn hervormingen begon, er 58.000 mensen in Zuid-Afrika om het leven waren gekomen, terwijl er in Vietnam 56.000 Amerikaanse soldaten omkwamen.

‘Ja, en een paar miljoen Aziaten niet te vergeten,’ vulde ik aan.

De Klerk had in de jaren zeventig achttien maanden in de vs doorgebracht en was toen geronseld door de cia. Max hield het voor mogelijk dat de cia een chip in het hoofd van De Klerk had geplaatst en zodoende controle over hem uitoefende. Dat was immers met Lee Harvey Oswald ook gebeurd! Mandela had vanuit het Catshuis als gast van Lubbers 's nachts om 01:30 uur generaal Constand Viljoen gebeld en gezegd: ‘I am at the end of my wits, I do not trust my own advisers, like as if Hitler couldn't Churchill in the middle of World War ii.’ Max had verder de Bijbel er nog eens op nageslagen en was tot de conclusie gekomen dat de explosie van homoseksualiteit had bijgedragen tot de ondergang van het Afrikanerdom. ‘If a man lies with a man, they must be put to death reads the Bible,’ en hij citeerde het betreffende vers. ‘Every command from the holy Book was broken now. Money is our new God. Mankind should be flushed down the tube, a new human experiment should begin.’ Dat zijn dus de opvattingen van de oude garde hier, die niet meer mee kunnen komen.

Aida Parker, mijn oude vriendin, wachtte me al bij de poort op. Zij vertelde dat de Britse inlichtingendienst er zeker van

[p. 85]

was dat het anc in grote verwarring verkeerde. Als de verkiezingen met een half jaar zouden kunnen worden vertraagd, zou de uitkomst geheel anders zijn.

‘Waar komt die verwarring vandaan,’ vroeg ik.

Zij antwoordde: ‘Om te beginnen zijn er de etnische verschillen in dit land. Maar er is ook een grote generatiekloof tussen de verschillende leiders. Daarnaast vormt Winnie met haar aanhang een groot probleem. Verder is er een grote weerstand tegen Indiërs die hoge posities bekleden binnen de overheid. Je moet weten dat zwarten een hekel hebben aan Indiërs.’

Ik antwoordde dat omgekeerd Aziaten nooit een vinger naar een zwarte zullen uitsteken, en hoe het Indonesische Garuda bataljon in de Congo grote problemen had, omdat de plaatselijke dames niet in hun behoeften konden voorzien.

Aida vertelde dat de cia over een lijst van elf bruikbare Zuid-Afrikaanse liberalen beschikte, waar De Klerk er een van was. ‘Geen minister kan hier functioneren zonder dat hij gesteund wordt door het Anglo-Amerikaanse blok. Een ander groot probleem zijn de 8,5 miljoen illegalen in dit land. De verkiezingen worden een grotere vertoning dan ooit tevoren. Politiefunctionarissen zeggen dat de meeste zwarten jongeren niet eens weten wanneer ze geboren zijn. De verkiezingen worden een grote, criminele farce. De Zoeloes zeggen dat ze niets hoeven te doen omdat de koning wel voor hen stemt. Willem, hoe kunnen we analfabeten die hun informatie uitsluitend via de radio krijgen in hemelsnaam stemrecht geven? Kijk naar de campagnebijeenkomsten van Mandela. De meeste mensen die daar komen, gaan niet stemmen of zijn kinderen. Zwarten krijgen een cursus van tien uur over hoe zij moeten stemmen. De deelnemers kregen als test foto's van drie kandidaten en er waren mensen bij die ze alle drie kozen in plaats van één. Er zijn kieslijsten met achttien foto's.⁷⁶ Wat gaat er gebeuren als mensen denken dat ze alle achttien moeten kiezen?

Aida hield het bovendien voor mogelijk dat een moordaanslag de verkiezingen zouden vertragen. Zij zag in generaal Viljoen een potentieel doelwit, ondanks het feit dat hij de steun heeft van de meeste generaals.

‘Zwarten en het anc haten Joden en vooral Joe Slovo, een Litouwer. In de Zoeloetraditie moet de koning drie keer spreken om tot oorlog over te gaan. Hij heeft nu al twee keer gesproken. Er is gewoon een etnische zuivering, een genocide gaande tegen de Zoeloes. Toen ik het anc een stel barbaren noemde,

76 Zie bijlage 20.

[p. 86]

kwamen ze vragen waarom ik dat gezegd had. Ik heb ze gezegd dat ik iedereen die necklacing goedkeurt barbaren vind,’ Aldus Aida.

Max Melish, die het gesprek bijwoonde, merkte op dat de vader van De Klerk een pedofiel was geweest, en F.W. dus uit bad stock was voortgekomen. Hij nodigde Aida en mij uit voor een diner aan het meer, waar we geen van beiden voor voelden. Hij moet heel eenzaam zijn. In de auto zei hij dat men zwarten die oude alleenwonende blanken aanvielen en vermoordden, diende dood te schieten, zoals men kakkerlakken in de keuken bestrijdt. Hij noemde awb-leider Terre'Blanche een gênante man en dacht desondanks niet dat hij zou proberen zich met geweld te verzetten. Hij zei niet te begrijpen waarom de Sovjets indertijd geweren aan de inboorlingen van Afrika hadden gegeven.

Superioriteitsgevoelens, misschien zelfs meer dan het feit van rassenverschillen, blijven een overheersende rol spelen in de collectieve Afrikaanse psyche, zoals dit overigens op navenante wijze ook bij de zwarten gebeurt.

Generaal Viljoen, ongetwijfeld een verademing in de blanke politieke sector, die met zijn Freedom Party deel wil nemen aan de verkiezingen, is door ultraconservatieve leden van het Afrikaner Volksfront afgestemd.⁷⁷ Viljoen en mijn oude vriend generaal Tienie Groenewald zijn echter geen types die gemakkelijk uit het veld zijn te slaan. Ze zullen doorzetten.

Peter en Edwin vertelden hoe in een groepje over de nieuwe Zuid-Afrikaanse vlag werd gesproken. De beroemde springbok zou er volgens het anc uit moeten worden verwijderd, waarop Peter volkomen terloops opmerkte: ‘Waarom dan geen baviaan?’

77 Sunday Times, 6 maart 1994.

7 maart 1994

The Country Club, Johannesburg

Vic Vernède haalde me af voor een ontmoeting in The Country Club, waar veel oud-Nijenrodianen aanwezig waren. Neelie Kroes, presidente van Nijenrode is er op bezoek. Ik gaf haar mijn boekje Notities uit apartheidsland. Ook André Royackers van de ambassade was aanwezig, die gewoon naast me kwam zitten alsof er nooit wat was gebeurd. Ik vertelde hem hoe het bericht over Willem-Alexander in De Telegraaf was gekomen, als gevolg van de sensatiezucht van Sibolt van Ketel. Er ging een lichtje bij hem branden en hij was het eens

[p. 87]

dat brave Sibolt buiten zijn boekje was gegaan. Intussen leek mevrouw Kroes meer op reis om Rotterdam te promoten dan Nijenrode.⁷⁸

78 Redactie: Neelie Kroes was in 1991 getrouwd met Bram Peper, de burgemeester van Rotterdam.

Carlton, 44^e EEG observergroup

Vic dropte me bij het Carlton Hotel in het centrum van Johannesburg waar ik tegen oud-minister van Defensie De Ruiter aanliep. Hij schijnt een buurman te zijn van die andere keurige mijnheer, minister Peter Kooijmans. Twee heren van hetzelfde laken een pak, onbruikbaar. De Ruiter is op een eeg-missie. Er wordt in Den Haag heel wat af geschnabbeld. We praten later verder.

8 maart 1994

In een hotel in Rosebank was er om vijf uur een bijeenkomst van een tiental Nijenrodianen. Er was een kerel die struisvogeleieren naar Florida brengt en ze daar laat uitbroeden. De kuikens worden teruggevlogen naar Zuid-Afrika en als ze achttien maanden zijn, worden ze geslacht. Het vlees gaat naar Zwitserland en het leer naar Japan. Het gaat om een slacht van veertig struisvogels per dag. Neelie Kroes was ook aanwezig. Ze zei best een struisvogeltasje te willen hebben. Ik suggereerde: ‘Waarom geen struisveren op uw hoed, zoals koningin Emma dit deed?’

Neelie Kroes vertelde in 1958 al naar Nijenrode te hebben willen gaan, maar in die dagen accepteerde men nog geen damesstudenten. Zij wijdde gedetailleerd uit over het plan van minister Jo Ritzen om Nijenrode op te heffen, omdat het een te elitaire instelling zou zijn. ‘Wat een idioot,’ liet ik me ontvallen voor ik het wist. De opleiding kost nu 50.000 gulden. In mijn tijd (1946) 2.500 gulden. Zij probeert het bedrijfsleven hier ervoor te interesseren jonge mensen voor een opleiding naar Breukelen te sturen.

Ook Royackers van de ambassade was er weer en zei dat iedereen het erover eens was geweest dat ik me voorbeeldig had gedragen tijdens het bezoek van Lubbers.

‘Wat had je dan gedacht,’ vroeg ik, maar mijn gedachte was: het blijven Hollandse boeren. We eindigden voor het avondeten bij Vic Vernède thuis met als altijd gasten.

De fameuze Bob de Graaf (spionagehistoricus) en Cees Wiebes (Vakgroep Internationale Betrekkingen en Volkenrecht aan de Universiteit van Amsterdam) schreven een pagina vol over

[p. 88]

commodore P.J. Duijn, de baas van de Harer Majesteits geheime boys, verzameld in de Militaire Inlichtingen Dienst (mid).⁷⁹ Ik wist niet dat bij de Eerste Golfoorlog Nederlandse militairen in Noord-Irak werden gelegerd ‘ter bescherming van Koerden’. Ze zijn gek. Waarom heeft Nederland zo'n spionage onding nodig? De huidige coördinator van inlichtingen- en spionagediensten is R.J. Hoekstra, secretaris-generaal van Algemene Zaken. Hierdoor krijgt zijn baas Lubbers eigenlijk direct meer inzicht in wat er door de ‘regering binnen de regering’ wordt uitgespookt. Ik schreef deze Hoekstra er een briefje over.

Nu het me gelukt is mee te gaan naar Zuid-Afrika, heb ik er ook maar eens een brief aan Van der Voet aan gewaagd om op dezelfde manier mee te kunnen naar Indonesië.⁸⁰

79 NRC Handelsblad, 5 februari 1994.

80 Zie bijlage 21.

9 maart 1994

Het geweld in dit land tijdens de aanloop tot de verkiezingen neemt alleen maar toe. De Sowetan wijdde er ook weer een voorpagina aan.⁸¹ Vooral in Natal en Transvaal gaat men door met twisten. Zogenaamd verdachte personen worden zonder pardon via het systeem van necklacing in brand gestoken. Iedere krant die je openslaat, bevat tegenwoordig een litanie van moorden, verkrachtingen en roofovervallen, terwijl ook dikwijls omstanders die er niets mee te maken hebben, in het voorbijgaan worden neergeknald.

Broer Hendrik zei dat een retour naar Kaapstad 1.000 rand kostte. Hij betaalde het en ik kan het ergens ophalen. Ik zei hem dat ik nu anders behandeld werd. ‘Dat hebben ze met Mandela ook gedaan,’ zei hij, ‘eerst was hij de grootste basterd.’ Ik antwoordde dat hij dat nog steeds is. Hendrik vond het vreemd dat Peter en Edwin mijn appartement aangehouden hadden.

André Royackers belde om te lunchen in het Carlton. Groenewald en Buthelezi krijg ik nog niet te pakken.

Hennie Janbroers was hier om 17:00 uur. We reden naar zijn huis, waar ook zijn vrouw Marge en hun kinderen Ingrid en Robert waren. Robert was zeer groot en dik en ik realiseerde me meteen dat het geen zin had met deze jongen te discussiëren over fotografie of de bouw in gaan.

Hennie Janbroers zei dat hij zijn werknemers had moeten beloven hen voortaan geen kaffers meer te noemen. Er is ook onrust over vrije dagen en de verkiezingen. Een medewerker zei

81 Sowetan, 7 maart 1994.

[p. 89]

dat Hennie hem weer kaffer mocht noemen, als hij meer salaris zou krijgen.

Het was gezellig en nog twee koppels arriveerden voor het diner. Er werd lang gesproken over een nieuw verschijnsel het op klaarlichte dag onder wapenbedreiging stelen van auto's in Sandton.

Ik heb het niet laat gemaakt en ging naar Club 58, waar ik Peter en Edwin trof.

10 maart 1994

Ik schreef een lange brief aan Peter, na al zijn gekrabbel. Daarna drie pagina's naar broer Hendrik, omdat hij een retour naar Kaapstad voor me heeft gekocht opdat ik hem nog kan bezoeken voor ik naar Holland terugga. Waarom zei hij indertijd toch tegen generaal Du Toit dat hij mij nooit meer in zijn flat zou toelaten?

Ik heb nog vijf mokken voor Peter gekocht en een zak grapefruits. Heerlijk dat ik nog zoveel goodies voor hem kan klaarzetten. Ed komt al over twee dagen hierheen. Ik voel me ontspannen en op vakantie.

Three Sisters

Fijne rustige dag. Tonijnsalade deze keer en op het terras kijken naar mensen. Een ding zou als eerste in Zuid-Afrika geregeld moeten worden: geboortebeperking.

Circle Court

Ik schreef eerst een nieuw artikel voor The Daily Invisible van Julius Vischjager.

Peter perste grapefruits en ik bereidde een grote avocado voor mezelf. Ze waren erg blij met de mokken. Als ik vanaf deze hoogte naar beneden kijk, kan ik niet geloven dat Poes naar beneden sprong en het nog overleefde ook.

We gingen vanavond eten bij Bill Faure. Ik zat naast Hermine McCaul-Dommisse, een society hen, die kans zag de hele avond over niets te kletsen. Ik probeerde met man en macht niet te luisteren. Aan mijn andere zijde zat Bills nieuwe vlam, Daniel. Bill was naar Kaapstad gegaan om te treuren over het verlies van zijn jarenlange vriend en partner Obie, die aan aids was overleden. Het was tijdens het verwerken van dit verdriet dat Daniel in zijn leven kwam. Die jongen is nooit ergens geweest. Bill gaat hem 29 maart meenemen op een reis van tien weken om de wereld. Daniel is een boom van een Afrikaner, wat Obie dus ook was.

[p. 90]

Het diner werd aangeboden aan de Britse filmmaker Kenneth Griffith, een vrij oude heer met een Italiaanse dame, die op haar laatste benen leek te lopen. Ik vond hem afstotelijk. Dit was blijkbaar wederzijds. Hij zei tegen mij: ‘You are a troublemaker. It takes one to know one.’ Hij had op verzoek van Indira Gandhi een film over haar vader, Jawaharlal Nehru gemaakt. Hij stak een lang verhaal af over hoe een directeur van een kostschool alles in het werk had gesteld om hem op zestienjarige leeftijd in bed te krijgen. Hij had dit natuurlijk geweigerd en was zijn hele leven hetero gebleven, maar ‘I love homosexuals,’ en hij schrok er niet voor terug ook mij warm te omhelzen.

Bill heeft een absoluut goddelijk huis, alles erop en eraan. Obie en hij bouwden er een nieuwe vleugel aan met een gloednieuwe slaapkamer, badkamer, garage en privé-ingang, waarvan hij nu dus volop geniet met Daniel, alsof Obie de afgelopen 25 jaar er niet is geweest.

Bill is er zeker van dat de burgeroorlog in Natal zal beginnen. Zodra Mandela president zou zijn geworden, zou hij het leger opdracht geven om Buthelezi te verpletteren. Ik antwoordde dat Afrikaner blanke generaals beslist zouden weigeren de strijdkrachten in te zetten ter vernedering van de Zoeloes. ‘Willem, remember, these white generals fight where their paychecks and pensions are.’ Ik heb blijkbaar een hogere pet op van sommige generaals, die ik leerde kennen, dan Bill.

11 maart 1994

Heerlijk, iedere dag het briefje van Peter bij de koffie. Ik schrijf hem wat terug en schrijf ook Beatrix een uitgebreide brief, omdat ik toch denk dat ik hier nu ben omdat zij met Lubbers heeft gesproken.

Bladenmakers Gerry Davidson van Exit en Madeleine Rose van Outright willen wat komen drinken. Dat zijn belangrijke contacten voor Edwin.

Carlton Centre

Het is nog steeds een droom om twee jaar na de nachtmerrie van 1992 hier weer terug te zijn. Het valt me wel op dat ik heel wat meer onaardige blikken van zwarten in alle gelederen opvang dan in 1986.

Had een wat langer en buitengewoon aardig gesprek hier met oud-minister Job de Ruiter. Hij was eerst minister van Justitie en vroeg nota bene hoe in 1982 het proces over de zaak Claus in India was afgelopen. Later kwam hij op Defensie. Ik vertelde

[p. 91]

hem met enige nauwkeurigheid over wat de affaire Klaas de Jonge eigenlijk had betekend. Wat hem het meeste verwonderde, was de mate waarin onze persorganen door Den Haag worden gecontroleerd. Hij zei bijvoorbeeld: ‘Maar als de pers toch hoort, dat Vrij Nederland jouw verslagen aan Mathieu Smedts, aan Luns doorgaf, dan ontstaat toch een persschandaal?’ Ik dacht: lieve man, jij hoort in dezelfde categorie naïeve politici als Stoffelen en Jurgens. Ik legde hem geduldig uit dat misschien aanvankelijk, met uitzondering van André Spoor, de pers mij massaal verdacht bleef maken, wat nergens op sloeg, maar wat intussen wel mijn leven bemoeilijkte. De oud-minister scheen in opperste verbazing naar mijn lotgevallen in het land dat we beiden bewonen, te luisteren.

De Ruiter leidt 300 eeg-waarnemers in Zuid-Afrika, die de verkiezingen zullen gadeslaan. Hij leek optimistische gestemd. Het leger en de politie waren in maximum staat van paraatheid gebracht om de zaak vlot te laten verlopen. Hij blijft tot eind mei hier. Dat zo'n man er tijd voor heeft.

Daarop arriveerde André Royackers van de ambassade, die in mijn gezicht altijd poeslief was en complimenteuze briefjes schreef, terwijl hij achter mijn rug zijn Haagse instructies uitvoerde mijn leven in Zuid-Afrika te vernietigen. In de aanwezigheid van De Ruiter behandelde hij me koel en afstandelijk, maar zijn stemming sloeg om naar warm en hartelijk toen we alleen in het restaurant waren en een nasi goreng bestelden. Neelie Kroes had kennelijk al in mijn boekje gelezen, waarin ik een aardig briefje van Royackers had afgedrukt in reactie op een etentje in mijn flat met Joa Calkoen. Zij had hem op de man af gevraagd hoe zijn persoonlijke verhouding met mij was geweest.

Ik vertelde hem eerst over de rol die Nothnagel in Den Haag had gespeeld bij mijn uitwijzing. Het leek hem zeer waarschijnlijk. Hij onderstreepte opnieuw de irritatie in Pretoria over mijn bombardement van faxen en brieven, toen van de ene op de andere dag alle sinds 1986 zorgvuldig opgebouwde contacten in lucht opgingen en iedereen me in de steek liet, waardoor ik in Hillbrow op straat kwam te staan. Hij wist er niets van dat Morkel stapels documenten van de ambassade aan Jos Slats van de Volkskrant had gegeven, die er overigens niets mee heeft gedaan.

Vervolgens roerde ik het onderwerp Klaas de Jonge aan. Hij zei dat Carla Meijer, de assistente van baron Bentinck, op een onbehoorlijke wijze met bepaalde codetelegrammen was omgegaan. Toen ik vervolgens mijn analyse van het plotselinge ver-

[p. 92]

trek van Hans van den Broek uit Den Haag presenteerde, leek hem dit inderdaad mogelijk dat het zo was gegaan. Wat me het meeste verwonderde was dat ik hem een aantal zaken vertelde die absoluut nieuw voor hem waren. Hij vroeg zelfs waarom ik als getuigen zowel ambassadeur Röell als Sondaal en niet hem had opgeroepen. Ik besloot op die vraag niet in te gaan en liet hem in het ongewisse. We hebben tot 14:30 uur aan de lunchtafel gezeten.⁸²

Ik haalde mijn retourticket naar Kaapstad op, dat 860 rand kostte en ik dus van Hendrik cadeau kreeg.

Ik ben het zeer eens met generaal Viljoen, die op het standpunt staat dat het anc nu al alles wat op democratie lijkt aan de laars lapt. De partij van Mandela roept openlijk op tot oorlog tegen president Lucas Mangope in het thuisland Bophuthatswana. Natuurlijk was Mangope een quisling van Pretoria oude stijl, maar het gaat er nu om de zaak op vreedzame wijze om te turnen. Het is ook waar dat Viljoen een leven lang aan de verkeerde kant heeft gestaan wat de zwarte bevolking betreft, dus gemakkelijk praten heeft. Bovendien heeft Mangope zich alle ellende zelf op de hals gehaald, door samen te werken met Pretoria en het apartheidssysteem. Hoewel ook een aantal burgemeesters in oorlogstijd zich voor de goede zaak van binnenuit probeerden verdienstelijk te maken. Het waren niet allemaal rotte appels. Intussen hebben Viljoen en Buthelezi van de ifp geen gevolg gegeven aan de eis om op tijd hun verkiezingslijsten in te leveren. Mangope deed er een schepje bovenop en dreigde Bophuthatswana tot een no go area te zullen uitroepen. En naast deze politieke schermutselingen schijnt niemand bij machte ook maar iets te doen aan de nu totaal uit de pan gerezen moord- en doodslagpraktijken.

82 Ik zou hem nooit meer terugzien. Hij kwam bij een auto-ongeluk in Zuid-Afrika om het leven.

12 maart 1994

Ik ben met Otto Krause naar Hermine McCaul gegaan, waar ook parlementslid voor de np Ben de Wit en zijn vrouw waren, de broer van Kobus Meiering (gouverneur in Kaapstad), een vrouw die bij het iec werkte en filmer Frans Marx. De discussie veranderde in een schreeuwwedstrijd vol gemene confrontaties. Hermine zei dat deze conversatie een reflectie was van wat er aan de hand is in Zuid-Afrika. Frans Marx werd na een paar wijntjes luid en agressief, helemaal anders dan ik hem kende van de ontmoeting bij Bill Faure.

Otto zei dat Casper Venter terug was naar Buitenlandse Zaken

[p. 93]

en een post in Chili had gekregen. Vandaar dat ik hem niet meer gezien had.

De awb heeft een idioot avontuur in Bophuthatswana met doden moeten bekopen. Leden van de Afrikaner Weerstandsbeweging werd het onmogelijk gemaakt Bophuthatswana te verlaten. Steeds weer stuitten zij op de Bophuthatswana Defense Force, wat tot vuurgevechten leidde waarbij zeker 60 doden en meer dan 300 gewonden vielen. Het is zeer verontrustend wat daar is gebeurd, want het zou een voorbode kunnen zijn van wat er in KwaZulu staat te gebeuren.

Heb op het balkon naar de avondzon boven Transvaal gekeken, zoals ik dat deze jaren zo dikwijls heb gedaan. Het was weer even mooi zoals ik me dit weemoedig al te dikwijls op de Westerkade herinnerde. ‘Is het niet net Zuid-Frankrijk,’ zei Peter, toen hij na boodschappen te hebben gedaan even binnenwipte. De sabc zendt nog maar eens een paar echte Afrikaner liedjes uit, zolang het nog kan. Een verlangen naar tijden die nooit zullen terugkeren.

Schreef Royackers een brief om zeker te zijn, dat hij vasthoudt wat ik hem vertelde.

13 maart 1994

Na een blow job ben ik nog even bij Edwin en Peter gaan babbelen. Zij hadden een blonde bezoeker die naakt op de vloerbedekking lag en slagen met Edwins riem wilde krijgen. Ik sliep tot om 10:00 uur Jabulani Patose arriveerde. Hij was zowat kaal geschoren. Ik maakte een grapje: ‘It seems as if you just returned from prison.’ Dat was dus het soort riskante grap, waarvoor mijn moeder ons altijd waarschuwde. De reden was echter dat zijn vader onlangs was overleden en als blijk van rouw scheert men dan het hoofd kaal. Jabulani is van plan een Xhosa-meisje te huwen, maar als bruidsschat moet hij twaalf koeien kunnen kopen. Hij filosofeerde dat liefde voor een vrouw betekende dat men pathos en ethos in evenwicht bracht, zoals men in het oude Griekenland nastreefde.

[p. 94]

Het beeld dat hij schiep van zijn wereld was verontrustend. Hij zou voor het anc stemmen, maar ging nadien werken voor de dp, waar men aandacht besteedde aan mensenrechten. Cyril Ramaphosa had kans gezien de aandacht op zich te vestigen via cosatu, maar vergat nadien ooit nog te spreken over de rechten of belangen van arbeiders. ‘Our people do not know what they vote for. They vote for Mandela, but all they want is houses, jobs, health services and the like. We have six million unemployed. Their expectation what comes after elections are very high. They expect taxes to be lowered or to end. They want to work like Europeans up to 7 or 8 hours and no longer 8 to 9. Hij gaf toe dat Thabo Mbeki de kroonprins van Mandela was, maar uiteindelijk zou de macht over vijf jaar in handen komen van Peter Mokaba, voorzitter van de jongerenafdeling van het anc.

Toen ik zei dat als het anc 66 procent krijgt ze alle afspraken overboord zullen gooien, zei hij: ‘That's standard, all politicians do that, look at Bush.’

Jabu is druk met het verkiezingscomité in Boipatong, waar ik zo dikwijls naartoe ben gereden. Hij werkt veel samen met Molife Olifant, voorzitter van de Zuid-Afrikaanse voetbalbond. Het blijft gevaarlijk om politiek bezig te zijn. Jabu geniet voorlopig de bescherming van Olifant.

Winnie Mandela blijft bij de meerderheid van de massa zeer populair. Men blijft haar als de moeder van de natie zien. ‘I think she is often on the phone with Mandela in secret, because they are both married to the people. Let's hope nothing will happen during the election, because a civil war would be unstoppable and the whites would come back crawling to Mandela.’ Hij maakt zich ook zorgen over de haat tussen zwarten onder elkaar, die allerlei persoonlijke vendetta's met geweld uit de wereld helpen. De rechtse blanke vleugel beschouwt De Klerk als een verrader. ‘What we need is healing, therapeutic methods for reconciliation. That is why I am considering finishing my degree in religion, because the role of the church in our land will be vital. We must learn to forgive, even when we have been offended. We must look upon others as brothers and sisters.’

Patose over Natal: ‘If the King would speak a third time and war was to start, it would be a fatal mistake. Gatsha and the Inkatha Freedom Party will get perhaps at most 3 percent of the vote in KwaZulu. The Civil Service was forced to support the ifp. But look what happened in Bophuthatswana. Once the Civil Service collapsed, Mangope was finished. We will see a

[p. 95]

repeat performance in Natal. The Zulu's have left their respect for the King.’ Jabu onderstreepte dat zwarten nooit eerder in hun leven hadden gestemd. ‘It has been postponed for too long. The winds of change are now too powerful. The communists and cosatu are in the Vanguard.’

‘Socialism didn't work anywhere,’ zei ik.

‘The reason,’ aldus mijn vriend uit Boipatong, ‘is that people assume that communism does work and will work here.’ Hij vervolgde: ‘Yet, some of us want to remain neutral. We do not want to be dominated by the anc. There must be equal representation. Democracy must be operating at grass root levels in our townships, with everybody participating.’ Hij heeft met dit doel trainingen van twee dagen opgezet om de mensen wegwijs te maken. Daarnaast werkt hij als ambtenaar op het gemeentehuis van Lekoa City. Hij vertelde dat mijn oude vrienden Tshabalala en Kolisang nog in leven zijn.

‘Mandela is now the boss. Nothing happens without him. Once he has even said, that he sees general Gerrit Viljoen as a possible vice president if he gets sufficient votes at the ballot box. Mandela does not really trust De Klerk. He sees him as someone who has been unfaithful to his own people. He never attacked Viljoen as he has attacked De Klerk. In six weeks from now, F.W. is permanently finished. No-one will hear about him ever again,’ aldus Jabu. Was zeer dankbaar die jongen heelhuids te hebben terug gezien.

Peter en Edwin hadden een geweldig koud buffet gemaakt voor ons, Eduard - die vandaag arriveerde - en mijn vrienden Elfra, Fabio en Catherine Du Toit en haar vriend Quinten. We hadden een aangename avond. Catherine gaf me een boek in het Afrikaans. Zij had haar vader niet verteld dat zij naar ons toeging.

14 maart 1994

Buthelezi had me een briefje met contactgegevens gestuurd, wat Eduard voor me had meegenomen, en schreef dat hij bereid was me te ontmoeten.⁸³ Ik ben benieuwd of het nog gaat lukken voor ik weer wegmoet.

Pretoria heeft het bestuur van Bophuthatswana overgenomen via ambassadeur Tjaart van der Walt bijgestaan door de Transitional Executive Council waarin het anc de dienst uitmaakt. Ook The Citizen vraagt zich reeds af of Gatsha Buthelezi het volgende doelwit van de anc-campagne zal zijn. ‘The Zulus

83 Brief van 22 februari 1994.

[p. 96]

are tougher than the Tswanas and Chief Buthelezi's ifp claims to have two million of them in its ranks. One should also not forget Zulu King Goodwill Zwelithini, who claims the allegiance of practically all the Zulus and whose demands have not yet been met,’ aldus de krant.⁸⁴ Ik moet ervoor zorgen Buthelezi nog deze reis te spreken.

Mangope zegt dat De Klerk ‘looted his power.’ Ook vroeg hij zich op televisie hardop af waarom minister Pik Botha alleen in het holst van de nacht zich in zijn residentie kwam vertonen. Zeer smerige spelletje over en weer.

Gerry Davidson kwam langs voor een glas Spa. Ze had gehoord dat ik persona non grata was, wat ik haar moest uitleggen. Ze zei dat het in het geval van deze regering een compliment was. Edwin zette zichzelf in het middelpunt van de belangstelling waar Eduard deze keer zo ziek van werd, dat hij hem onderbrak. Daarop verdween Edwin meteen uit de kamer om een drankje of sigaret te halen. Wat me soms toch wel heel triest maakt, is om te zien hoe Peter nu al twee decennia in schijnbaar totale concentratie aan Edwins lippen hangt. Hoe is het mogelijk? Ik geef toe zelf te schommelen tussen hem het voordeel van de twijfel te gunnen of hem helemaal af te wijzen. Ik dacht aanvankelijk dat de dood van zijn moeder Edwin had veranderd. Maar ik vrees dat zijn ‘act’ alleen maar verder is geperfectioneerd. In essentie is hij een schemer als alle Afrikaners. Davidson was een aardige vrouw, maar ik kan haar missen als kiespijn. Madeleine Rose zegde af omdat haar kind ziek was, en ook Maurits Coenen liet weer eens verstek gaan. Het is het oude liedje.

84 The Citizen, 14 maart 1994.

15 maart 1994

Terre'Blanche en Max du Preez waren op televisie in gesprek met journalisten. Wanneer je dan deze awb-baas ‘in de clinch’ ziet gaan met regeringsonderhandelaar Rowan Cronjé - ze maakten elkaar voor leugenaar uit - moet je je afvragen met wat voor ogen het zwarte televisiepubliek naar een dergelijke vertoning kijkt. Eduard wilde zijn mening geven, waarop ik hem onderbrak op mijn typisch Oltmansiaanse wijze en hem zei dat zolang hij zijn informatie over Zuid-Afrika uit Nederlandse kranten haalde, het beslist onmogelijk is om iets zinnigs over wat hier gebeurt te zeggen. Peter riep me tot de orde en vond dat ik Ed niet de les moest lezen. Eduard was echt woedend. Zijn ogen schoten vuur. Het klonk ook harder dan be-

[p. 97]

doeld. Dit gebeurde tijdens het eten in Peter en Edwins appartement. Edwin reageerde op de onaangename situatie door simpelweg te zeggen dat we beter in onze flat naar het nieuws konden gaan kijken. Voor Peter klonk dit te ruw en hij wilde het goed maken, maar ik antwoordde: ‘That sounded worse than it was,’ maar het was natuurlijk weer een duidelijk voorbeeld van het typische Boerengedrag dat ik van Edwin inmiddels zo goed ken. Gisteren vond er ook zoiets plaats: Edwin vertrekt te laat om Eduard van het vliegveld op te halen, en later weer thuis, terwijl Eduard ondertussen in een taxi zit, zegt hij dan vrolijk dat hij verkeerd was gereden en daarom te laat was.

Eduard gelooft ook nog maar de helft van Edwins verhalen, en vindt dat hij de helft van de tijd dingen verzint.

Soms ben ik in de stemming om hier nooit meer terug te komen. Dit land is reddeloos verloren. Zoals Louis Heyneman zegt: ‘This country will be quickly Africanized and disappear among Africans.’

The Star noemde Mangope de verliezer, maar natuurlijk is heel Zuid-Afrika de verliezer, zwart en blank, want dit land wordt, voor zover dat nog niet gebeurd is, weer de Afrikaanse jungle. En hoe kan The Star zeggen dat een obstakel op de weg van de democratie verwijderd is! Welke ‘democratie’? Pure fictie! Ik zou Buthelezi nu echt graag willen zien, maar ik ben bang dat het onmogelijk zal zijn, qua tijd en geld. De Zulu's hebben ooit de Britten en de Boeren verslagen, maar zullen ze in staat zijn de alliantie tussen de np, het anc en de communisten te stoppen? Ik ril bij de gedachte aan wat er nog staat te gebeuren in KwaZulu. Ik heb Buthelezie nog niet kunnen bereiken.

Ben eigenlijk absoluut misselijk van dit land. Op dezelfde manier heb ik mijn buik vol van de Sovjet Unie. Zal ik hier ooit terugkeren? Alles wat je hier leest is dubbelzinnig, staat bol van verraad, is leugenachtig, dit land staat bol van de mafiapraktijken.

Maurice Carré kwam naar de flat en stelde voor om samen in de ‘precious stones business’ te gaan. Hij had onder meer twee smaragden bij zich. In een van de zakjes zat een gat, waardoor enkele stenen op de grond rolden. Eduard haalde een enveloppe, maar Maurice liet de stenen later bij vertrek achteloos liggen. Had ‘men’ nu iets nieuws bedacht om mij te beschuldigen van verboden handel in edelstenen? Ik bracht ze naar Peter en Edwin en we bespraken of er een nieuwe val was gezet om mij erbij te lappen. Eduard vond Maurice absoluut een maffiatype. Carré vertelde trouwens dat de befaamde Theo Cranen-

[p. 98]

donk in lucht was opgegaan, en nooit was komen opdagen voor een mogelijke zakendeal over wijngaarden aan de Kaap. Later gingen we naar nummer 75, waar Peter spaghetti voor ons had gemaakt. Peter en Edwin reden Eduard naar zijn hotel, want hij vliegt morgen naar Harare.

16 maart 1994

Mandela zal vanmorgen een ontmoeting hebben met de koning van de Zoeloes. Wordt Buthelezi weer buitenspel gezet? Was ik zelf maar in Ulundi, maar ik heb geen geld ernaartoe te gaan. Dit is van het grootste belang om de verkiezingen tot een succes te maken. Mandela en het anc gedragen zich reeds of het land van hen is. Mandela heeft laten zien wat er met Mangope gebeurde, dus de Zoeloes zijn gewaarschuwd. Toch hebben Mandela en co. in de Zoeloes andere tegenstanders dan in Mangope.

Brigadier Oupa Gqozo van Ciskei zegt dat het anc niet anders doet dan intimideren in de zwarte townships. Er worden huizen van tegenstanders in de fik gestoken, schedels ingeslagen en niemand durft er iets tegen te doen, laat staan er over te berichten in de media. Ciskei wil geïntegreerd worden in het nieuwe Zuid-Afrika zonder onder de knoet van het anc te komen. Maar dat lijkt wishful thinking. Chris Hani wilde indertijd al Ciskei overnemen, maar werd gestopt door massale demonstraties. Dagelijks lees je over de waanzin in de hoofden van zwarten, over wat zij zelf beleven als onlangs bevrijdde onderdrukten. Er heerst een soort permanente Dolle Dinsdag stemming. Bijvoorbeeld in het township Enseleni aan de noordkust van Natal werden zes mensen vermoord en zeven gewond omdat gekken met machinegeweren tijdens het voorbijrijden op willekeurige mensen schoten. Dit zinloze moorden gebeurt letterlijk door heel Zuid-Afrika op allerlei manieren. Wat Robert Jay Lifton ‘psychic numbing’ noemde, vindt plaats op een gigantische schaal. Het is al gewoon geworden. Je leest zelfs over de berichten over dit soort misdaden in de bladen heen.

Ik probeer nooit de Sowetan over te slaan, omdat het de enige krant blijft die het zwarte standpunt echt verwoordt. Daarom kan ik niet begrijpen dat blanken, zoals mijn goede vrienden de Vernède's of Ton en Ria Rebel die krant niet aanschaffen - al was het maar uit oprechte belangstelling. Ik ga proberen een abonnement in Amsterdam te nemen. Het doet er niet toe of hij dan twee maanden later met de boot arriveert.

Vandaag behandelt de Sowetan de rol van generaal Constand Viljoen, gerespecteerd door Mandela - en dus veel zwarten -

[p. 99]

omdat hij geen zoete broodjes met de zwarte meerderheid bakt zoals De Klerk.⁸⁵ De krant beschrijft hem als een soldaat die een versoberende invloed heeft op het onverantwoordelijk emotionele gedrag van extreemrechts. ‘There is enough evidence to show that many Afrikaners do not support the hysteria evinced by factions under Eugene Terre'Blanche and Ferdi Hartzenberg,’ meent de krant. Mijn inschatting is dat Viljoen een integere man is en daarom boven de blanke kudde van Afrikaner slijmjurken uitsteekt.

Ed had uit Nederland grote batterijen voor me meegebracht, voor de cassetterecorder van Peter. Ik had Peter en Edwin gevraagd of zij het een en ander over hun homoleven wilden inspreken, zodat ik dat tot een verhaal kan verwerken.

Op Pretoria Street hingen posters van de np met teksten als: ‘Say no to the anc and communism’ en ‘They kill you for 10 rand.’

Onze huismeester mevrouw Sue vertelde me vanmorgen hoe Johannes, een Zoeloe, het manusje van alles in ons flatgebouw die altijd oude militaire kleding en soldatenschoenen droeg, zich steeds nogal openlijk anti-anc had uitgelaten. ‘Willem, hij stond die ochtend daar tegen de kast en ik zei: “Ik zal een kop thee voor je inschenken.” Hij zette even iets buiten en iemand pompte negen kogels in hem met een ak-47, gewoon hier op de trappen voor Circle Court.’

Finance Week heeft een omslagverhaal over de Gauleiter van Bophuthatswana Lucas Mangope.⁸⁶ Op televisie werd getoond dat de man nu huisarrest heeft. Zelfs zijn zoon mocht niet naar binnen. Mangope probeerde vergeefs De Klerk te bereiken. Daarop belde hij Gatsha Buthelezi, die vervolgens zelf De Klerk belde en hem erop wees dat je iemand waar je jarenlang mee hebt samengewerkt, niet als oud vuil laat stikken in zijn uur van nood. De Klerk greep toen inderdaad in en hief de beperkingen rond het huis van Mangope op en deelde dit op een persconferentie in Pretoria mee.

Ik besprak dit met Peter. ‘Ik hoop,’ zei hij, ‘dat je in Holland schrijft wat een basterds het hier zijn.’

‘Dan krijg ik van een anc-regering helemaal nooit meer een visum om bij je te zijn,’ antwoordde ik.

‘Then don't do it, keep it for your memoirs.’

Maar dit illustreert wie Buthelezi is. Hij, van huis uit prins van de Zoeloes, moest een Boer als De Klerk erop wijzen hoe je je als behoorlijk mens jegens voormalige medewerkers gedraagt.

85 Sowetan, 16 maart 1994.

86 Finance Week, 17 maart 1994.

[p. 100]

Ik had Royackers vanochtend een fax gestuurd over de smaragden die Maurice Carré bij mij had laten liggen en dat ik daarover misschien wel problemen zou krijgen bij de douane als ik naar Nederland ga.⁸⁷ Hij belde mijn boodschap aan ambassadeur Röell te hebben laten zien en dat een consul van Nederland op het vliegveld zal zijn als ik afreis.

Ben via Twist Street van Hillbrow naar het Carlton Center gewandeld. Ik was op mijn qui-vive maar het verliep zonder incidenten. Peter en Edwin nemen vooral 's avonds voor alles de auto. Peter waarschuwde: ‘Willem, ze beroven je en steken eerst een aangescherpte schroevendraaier in je lijf.’ Later in de bus terug naar Circle Court piekerde ik waarom ik me toch altijd schuldig voel tegenover Peter en Eduard. Ik denk omdat ze altijd erg lief zijn voor me. En dat is precies iets waarvan ik niet weet hoe ermee om te gaan.

Peter bracht me zojuist het beste nieuws van deze hele trip. Ik zal Buthelezi de 21ste of 22ste hier in Johannesburg kunnen ontmoeten. Ik heb zijn assistenten Godfrey Dlamini en Amos Ngema meteen een fax gezonden dat ik er klaar voor ben. Mandela heeft Buthelezi een verkapte waarschuwing gegeven door eraan te herinneren dat ook andere gebieden waar het onrustig is, een voorbeeld moeten nemen aan wat er in Bophuthatswana is gebeurd. Het anc heeft reeds bekend gemaakt dat de laatste dagen van de autonome regering van KwaZulu Natal zijn geteld. The Star meldt vanavond dat Mandela een soort triomftocht heeft gemaakt naar het gebied waar Mangope tot voor kort de scepter zwaaide. Met andere woorden, Natal volgt.

87 Zie bijlage 22.

17 maart 1994

SAA 309 naar Kaapstad

Als altijd weer een lieve ochtendbrief van Peter. Hij wenst me een goede tijd in Kaapstad.

De blanke taxichauffeur die me naar het vliegveld bracht, zei: ‘You can take blacks out of the bush and place them in cities,

[p. 101]

but you can never take the bush out of them.’ Hij voegde eraan toe: ‘Maybe De Klerk wants the basterds to start a civil war and send in the sadf and destroy them as the Boers did in 1838 when they defeated the Zulu's at Blood River.’

De heersende anarchie in dit land is nauwelijks te geloven. Een 23-jarige blanke vrouw is op klaarlichte dag in het centrum van Johannesburg uit haar auto gesleept en in een minibus met zwarten geduwd, die haar niet alleen beroofden, maar bovendien verkrachtten, om haar vervolgens ergens in Soweto uit de auto te zetten. In Belgravia, Johannesburg kwam een gepensioneerde 61-jarige man thuis waar hij werd opgewacht door zwarten, die hem met een slag op zijn hoofd doodden en alleen zijn schoenen meenamen. De kranten lopen over van soortgelijke meldingen van onzinnig geweld.

Vakbondsman Naidoo, vergezeld van vier lijfwachten, kwam in het toestel naast me zitten. Ik heb geen zin om te laten merken dat ik weet wie hij is.

Eduard is ook in Kaapstad. Broer Hendrik pikte ons op. We lunchten aan de Waterfront op een terras in de zon. Volgens Henny zal de zakenwereld de toekomst van Zuid-Afrika bepalen. Buthelezi of Mandela, allebei kletsende politici meende hij, wat verder niets om het lijf heeft. Het zakenleven zal de toekomst bepalen.

Kaapstad

Louis Heyneman haalde Eduard en mij op van het terras aan de Waterfront. Hij reed ons naar het huis van Niels Viljoen buiten de stad. Niels speelde gedeelten uit het pianoconcert van Grieg voor ons. Louis en Niels hebben beiden aan het conservatorium piano gestudeerd. Louis liet ons zijn kantoor zien, en het huis waar zijn baas, Anton Rupert woont. Het gastenverblijf hiervan heet Fleur du Cap. In het gastenboek was in het Afrikaans een dankwoord geschreven door Nelson Mandela.

Louis zei dat de onveilige situatie in het land iedereeen richting racisme had gedreven, iets wat ze eerder nooit zo voelden.

18 maart 1994

18:00 uur, SAA 334, Kaapstad-Johannesburg

Hendrik haalde me vanochtend om 09:00 uur op. Na een kop koffie op het terras brachten we Ed naar The Sun reden door naar Hendriks flat aan Hofstreet. We hebben uren zitten praten. Hij denkt dat de overname door het anc feitelijk weinig verandering zal betekenen, want het land is in handen van de financiële giganten. Hij is wel bang dat het imf en de Wereld-

[p. 102]

bank hier de lakens uit gaan delen, zoals in de rest van Afrika, ‘waardoor dit land in handen van internationale kromneuzen zal vallen.’

Hij liet een foto van Theo zien bij het rondavel dat hij had gebouwd. ‘Ik heb zeker twee jaar om Theo gerouwd, en dikwijls gehuild, maar ik ben er nu overheen.’

We haalden Eduard in The Sun af, die heel lief nieuwe lijm voor me had gekocht om mijn knipsels in te plakken. Ed hoest voortdurend, wat me enorm ergert en ik heb deze dagen dikwijls tegen mezelf gezegd dat ik het liefst alleen reis, of met Peter.

De vriend van kolonel Arie van den Kerkhof, luitenant-generaal van de politie Basie Smit is in hot water terechtgekomen. The Star zette hem op de voorpagina vanwege vermeende betrokkenheid bij illegale wapenverkopen aan Inkatha.⁸⁸

88 The Star, 18 maart 1994.

03:30 uur

Ed slaapt. Ik had net nog een botsing met Peter, omdat ze mij altijd naar mijn appartement sturen terwijl Ed wel hun badkamer kan gebruiken. Het kabbelde voorbij, maar ik vond het niet leuk, temeer ook omdat ik tegen Ed al had gezegd naar mijn badkamer te gaan.

19 maart 1994

Hillbrow

Dit was broer Theo's geboortedag. Hij overleed 17 mei 1991, maar 63 jaar oud. Waarom toch?

Heb gisteravond mijn uiterste best gedaan zo lief mogelijk voor Ed te zijn. Hij had zelfs mijn bed opgemaakt. Het is allerliefst, maar ik ben er gewoon niet toe in staat die aandacht te beantwoorden, laat staan via lichamelijke contacten.

De koning van de Zoeloes heeft KwaZulu-Natal tot een soeverein koninkrijk binnen de Republiek Zuid-Afrika uitgeroepen. ‘We are here today to proclaim before the world, our freedom and sovereignty and our unwavering will to defend it at all costs.’ Dat kan dus niet. Mandela heeft nog onlangs beklemtoond dat een onafhankelijke blanke volksstaat onaanvaardbaar is. Dan kan hij evenmin een zwarte volksstaat accepteren. Dat wordt gedonder. Intussen heeft president De Klerk Chief Buthelezi geprezen en benadrukt dat Pretoria de uitstekende betrekkingen met Ulundi wenste te continueren.

De reis zit er weer bijna op. Heel vreemd. Het is allemaal om-

[p. 103]

gevlogen, als een echte droom. Straks is het weer de gewoonste zaak van de wereld op mijn fietsje te zitten. De belangrijkste geruststelling van deze reis is dat ik heb gezien dat Peter en Edwin het uitstekend maken.

20 maart 1994

Ik vind het niet leuk dat ik weer moet vertrekken. Ik zou langer bij Peter willen blijven en ik zou van nabij het verloop van de komende confrontatie tussen de Zoeloes en het anc willen bestuderen. De vooraanstaande commentator Ken Owen beweert dat Gatsha Buthelezi heeft afgedaan.

Peter en Edwin kwamen gisteravond even na mij thuis, rond 02:00 uur. Zij hadden gezien hoe een groep van tien zwarten een andere man doodtrapten, na een ruzie om een vrouw. ‘They behaved like baboons,’ zei Edwin. Ze vroegen de zwarte exploitant van een winkel een ambulance te bellen. ‘He lost, so he had tot die,’ was zijn antwoord. Ze waren allebei geschokt. Peter zei nog nooit eerder zoiets te hebben gezien. De fameuze De Wet Potgieter is voor Rapport naar generaal Basie Smit thuis gegaan, die alle beschuldigingen aan zijn adres als ‘pure snert’ omschrijft.⁸⁹

Wanneer ik enigszins kan, lees ik de City Press, het enige prominente zwarte weekblad in Zuid-Afrika. Ook uit die hoek wordt vandaag zorgelijk naar de Zoeloes gekeken. Het wordt voorgesteld alsof Koning Goodwill en zijn traditionele eerste minister Buthelezi, vastbesloten zouden zijn om Zuid-Afrika uiteen te laten vallen. Complete onzin. ‘Buthelezi and the king must be stopped. We cannot allow a coterie of powerhungry potentates dismember the country,’ aldus dit blad.

Vanavond was Basie Smit op televisie en ontkende alle beschuldigingen. Hij had een team advocaten opdracht gegeven de regering in rechten aan te spreken. Erg jammer dat de grote mijnheren uit de dagen der apartheid nu bij het scheiden van de markt elkaar nog even op de valreep in de haren vliegen, dit voor een gehoor van tientallen miljoenen zwarten. Wat zullen die hier allemaal van denken?

89 Rapport, 20 maart 1994.

21 maart 1994

De ontmoeting met Gatsha Buthelezi was in het Sandton Holiday Inn. Ik stond op de afsprakenlijst bij de receptie. Een Zoeloevrouw kwam me ophalen beneden, maar dronk eerst koffie met me in afwachting van fotograaf Andrei Oberholzer.

[p. 104]

Toen hij arriveerde gingen we naar boven. De gang naar kamer 526 waar Buthelezi zat was overladen met lijfwachten. Maar onze tassen en het koffertje van Andrei werden niet nagekeken. Buthelezi ontving ons hartelijke. Hij zei dat Lubbers aan koning Zwetlini en aan hem had geschreven en zich had verontschuldigend dat de reis te kort was om hen te bezoeken. Ik lichtte toe dat Kooijmans, naar aanleiding van persverslagen, had dwarsgelegen

Buthelezi vertelde hoe Mandela maar al te goed weet, en dit te kennen geeft wanneer zij elkaar ontmoeten, dat Gatsha nooit heeft gecollaboreerd met Pretoria, maar altijd de vrijheid voor de zwarte burgers van het land heeft voorgestaan. Hij had ook van een prominente zakenman gehoord dat Mandela zijn twijfels had uitgesproken over de richting van het anc. ‘But as soon as he is out there, he plays politics and attacks me with a bunch of lies,’ aldus Buthelezi.

Andrei nam foto's en vroeg me of ik een droom van hem waar kon maken, en ik een foto van hem en Gatsha Buthelezi kon nemen. Andrei is net zo pro-Inkhata.

Het was buitengewoon prettig hem te ontmoeten. Hij scheen erg ontspannen, hoewel ik dus wist wat er rondom hem en zijn neef de koning speelde. Gatsha zei dat hij het hartverwarmend vond dat er een Nederlander naar hem toe kwam die hem niet als een vijand benaderde, nadat hij vanuit Nederland zo lang was belasterd.

Toen ik vertrok, omhelsden we elkaar en ik zei: ‘Let Lubbers embrace Mandela, I rather embrace you.’ Ik heb ons gesprek op de band opgenomen. Buthelezi had me ook zijn memorandum aan Kooijmans en consorten meegegeven.⁹⁰ Dat document zullen maar weinigen in Den Haag onder ogen krijgen. Ondertussen, in de opwinding rond Buthelezi, was ik mijn portemonnee met 50 gulden en 70 rand verloren. Ik vertelde het maar niet tegen Peter. Hij had het geld zo goed kunnen gebruiken. In plaats daarvan sprak ik de 100 dollar (die ik een jaar bewaard had) aan om een nieuwe portemonnee te kopen.

Ik heb Arendo Joustra gebeld dat ik hem de tekst van het gesprek zou doen toekomen.

Een parlementslid van Bophuthatswana, Shadrack Kadi (55) en zijn broer Justice, die beiden voor justitie werkten, zijn gisteren in het bijzijn van hun radeloze familieleden door een woedende menigte eerst met wapens bewerkt en vervolgens genecklaced. Het is bij de wilde beesten af, maar dit gebeurt al jaren

90 Zie bijlage 23.

[p. 105]

overal in dit land, want dat is hier de methode to settle old scores. Wat me dag in dag uit steeds weer opvalt, is hoe duidelijk de televisie nu door het anc en haar bondgenoten wordt gecontroleerd. De dictatuur van de np van De Klerk van voorheen, wordt nu gevolgd door een berg ellende van het anc. Van de regen in de drup, nee, tien keer erger.⁹¹

91 Redactie: Hierin zou Willem Oltmans meer dan gelijk krijgen. Zie ook het veel bekritiseerde, maar daarmee nog niet onware, boek van Martin Bosma, Minderheid in eigen land, Bibliotheca Africana Formicae, Amsterdam, 2015. Of de uit 2018 daterende documentaire Farmlands van Lauren Southern, over de plaasmoorde.

22 maart 1994

Gisteren om kwart over zes kwam Maurice Staal van de Kamer van Koophandel. Wat een nerveuze, slechtgemanierde hork. Hij had volop ideeën over Zuid-Afrika, maar ik kwam erachter dat hij hier pas vijf weken was. Hij wilde mij een primeur geven over de komst van Willem-Alexander naar de installatie van Mandela, maar schrok zich een hoedje, werd knalrood en begon te zweten toen ik hem zei dat dit op 2 maart al in De Telegraaf had gestaan.

Nadat Staal vertrokken was, gingen we naar Madeleine Rose van Outright. Dat was een prima ontmoeting voor Edwin, maar ik vond het niet meevallen. Ik onderbrak de boel om 21:00 uur om te gaan eten, waarop Edwin ons trakteerde op een maaltijd in het Sunny Side Park Hotel.

Ik heb vandaag weer naar Arendo Joustra gebeld. Elsevier wil twee pagina's interview met Buthelezi. Chef Buitenland van Elsevier Caroline de Gruyter wil 1.400 regels. Dit is veel te weinig en doet geen recht aan de exclusiviteit, noch aan het belang van het onderwerp. Arendo en Caroline benadrukten herhaaldelijk dat het een vraag-antwoord-interview moest zijn, om te voorkomen dat ik mijn conclusies opschrijf. Beter dan niets, maar ik zou ook nog wel ergens een volledige reportage willen plaatsen, maar waar?

14:00 uur

Peter zat in de lappenmand. Hij was misselijk en lag vrijwel steeds in bed te slapen. Ik denk dat hij van slag is door mijn vertrek. Ik gaf hem 750 rand en ik huilde zichtbaar vanwege zijn reactie dat hij het zoveel geld vond. Ik voelde me beroerd dat ik hem hier achter moet laten zonder meer voor hem te kunnen doen.

[p. 106]

KL 594, Johannesburg-Amsterdam

Edwin zou me naar het vliegveld brengen, maar de auto wilde niet starten. Omdat ik mijn dollars voor Peter had gewisseld, had ik te weinig geld voor een taxi. Ik leende 80 rand van Edwin. Ik wilde Peter bij het afscheid niet aankijken uit angst dat ik in huilen uit zou barsten. Bij de lift moest ik me tot het uiterste inspannen niet te huilen.

Consul Wim Veling stond gereed op het vliegveld. Hij was zeer correct, zelfs aardig en bood een kopje koffie aan. Ik kreeg een prima plaats, A9, maar helaas naast een zeer corpulente dame. Gelukkig stond Eduard in volle glorie in de deur naar de eerste klasse, en omdat hij de steward aan boord was, gaf hij me een absoluut heerlijke plaats op het bovendek. Hij liet zien dat ik op de passagierslijst stond onder vermelding ‘very important journalist’.

23:30 uur

Kan niet slapen. Ik vroeg me af of Peter het verhaal over zijn maag misschien verzonnen had, ik heb te maken met acteurs. En Edwin, die naar beneden ging om olie te halen. Wie weet, misschien verzoop hij in plaats daarvan de motor. Ze hebben allebei een hekel aan een afscheid op het vliegveld. Al een paar dagen geleden zei Peter: ‘I'll cry when you leave.’

Joseph Contreras citeerde in Newsweek David Welsh, politiek wetenschapper aan de Universiteit van Kaapstad, die over Buthelezi zei: ‘I fear that some form of Götterdämmerung mentality has gripped him.’ Geklets. Buthelezi is in uitstekende vorm. Zijn voornaamste probleem is, dat zijn brains ver vooruit zijn op die van zijn landgenoten, inbegrepen de bovenkamer van Mandela. De Financial Times schrijft dat de Zoeloekoning zijn contact met de realiteit totaal zou hebben verloren. Als prominente Westerse media onzin schrijven, hoe kan het brede Westerse publiek zich dan een gedegen oordeel vormen over wat er in de wereld gebeurt?

Trein

Afschuwelijk om terug te zijn in deze pile of shit called Holland, waar ze mij als verrader afficheerden omdat ik eerlijk was.