Memoires 1999-A

[p. 160]

Djakarta

18 mei 1999

Sukmawati belde om 07:30 uur dat ik rond het middaguur in Hotel Indonesia zal worden opgehaald. Santo komt om 09:15 uur.

Toen ik gisterenavond naar bed ging, kwam ik Sandy tegen in de lobby, die wel oké was. Ik ging naar boven, nam een douche en hij kwam een kwartier later. Hij was een knuffelig type, maar ook uit op winst. Rond middernacht - geen seks, alleen spelen - vroeg ik hem te vertrekken, waarbij hij geld vroeg voor de taxi. Ik heb hem niets gegeven.

19:15 uur, Kafe Exelso

Wat een ongelooflijke dag! Om 09:15 uur arriveerde Santo met twee vrouwen. Een was Tri Soekirman, een nicht van commandant Omar Dhani en de ander was een Amerikaans meisje, Catharina Celosse. Ik sprak heerlijk met Santo, de dames lieten ons tot de middag alleen. Hij heeft me ongelofelijke informatie verstrekt.

Santo vertelde me ondermeer dat op de dag dat Suharto aftrad vice-president Habibie naar het paleis werd geroepen. In het paleis moest hij wachten in een kamer. Toen hij werd binnengeroepen, werd hij geconfronteerd met een fait accompli. Suharto droeg de macht aan hem over. Na een overdrachtsceremonie vertrok Suharto met generaal Wiranto, zonder nog een woord te wisselen. ‘Sindsdien zwemt Habibie alleen.’ Hij belde later Suharto op met de vraag wie de vicepresident was. Zijn antwoord was: ‘Nobody, just do the job.’ Sindsdien is er geen contact tussen Suharto en Habibie meer geweest.

Suharto's plan was om zijn dochter Tutut (in maart 1998 minister van Sociale Zaken), generaal Prabowo Subianto, bevelhebber van Kostrad, het belangrijkste legeronderdeel van Indonesië, en bovendien getrouwd met Titiek, een andere dochter van Suharto, en generaal b.d. Raden Hartono, de in maart 1998 benoemde minister van Binnenlandse Zaken, de zaak over te laten nemen.²¹² Hartono rommelde echter met Tutut,

212 Redactie: Suharto was gehuwd met Siti Hartinah (alias Ibu Tien). Zij hadden drie dochters Siti Hardijanti Rukmana (alias Tutut), Siti Hediati Hariyadi (alias Titiek), Sita Hutami Endang Adinigsih (alias Mamiek), en drie zoons: Sigit Harjojudanto (alias Sigit), Bambang Trihatmodjo en Hutomo Mandala Putra (alias Tommy).

[p. 161]

en later ook met Titiek. Toen dit Suharto in mei ter ore kwam riep hij Titiek naar het paleis: ‘Did you screw Hartono?’

‘Yes,’ huilde ze.

‘At that point Suharto was disgusted and went away, handing over power to Habibie,’ zei Santo. ‘Actually the whole scheme of his departure was closely linked with the fucking scandal of his daughters. Ever since Ibu Tien died, the family went fast downhill. Ibu Tien kept the morals of the clan in check. She was the arbiter and she died from a hurt conscience. But there are stories that two sons, Tommy and Bambang, were quarrelling with guns and when the mother came in between, she was hit by a bullet and never recovered. Her casket was kept closed: no-one saw her again.’

Toen Habibie het overnam, wilde hij tijdens de eerste bijeenkomst van het kabinet weten hoeveel geld de overheid had. ‘Not a dime,’ was het antwoord.

Prabowo Subianto, die achter de schermen conspireerde en zich niet wilde neerleggen bij de beslissing van Suharto om Habibie de macht in handen te geven, stuurde een bode naar zijn huis, waar op dat moment Harisanto met hem confereerde. De bode bracht een brief die Habibie ter plekke moest ondertekenen. Habibie las de brief en zei Santo naar huis te gaan. Santo vroeg echter wat er in de brief stond. Dit was schokkend. De Amerikaanse vloot lag buiten de haven voor het geval Amerikaanse burgers geëvacueerd moesten worden. Djakarta brandde, ‘but someone had seen to it there was no petrol to go out.’ Prabowo probeerde Habibie te dwingen af te treden en de macht aan hem over te dragen. Er zouden ook Kostradtroepen in de buurt zijn. Maar Habibie schakelde Wiranto in en ook Suharto riep zijn schoonzoon tot de orde, waarop Prabowo in rang gedegradeerd werd en het leger moest verlaten. Het huwelijk van Prabowo en Titiek werd niet lang hierna ontbonden.

Habibie is betrokken bij Siemens, Deutsche Telekom en DaimlerChrysler Aerospace. Geen wonder dat Santo op een diner in de Duitse ambassade, waar hij met zijn Duitse vrouw Margarethe, werd verzekerd door de ambassadeur dat Bonn tot het uiterste ging om maximale ondersteuning voor het nieuwe bewind te verwezenlijken.

Na het gesprek met Santo arriveerden twee heren, die me naar Sukmawati brachten, die een kilometer verderop zat in Hotel Sari Pacific Djakarta waar een conferentie was van de pni. Ibu

[p. 162]

Supeni was er ook en zat te lunchen. Ze zag er goed uit. Ze zei: ‘I do it quietly, we are making progress.’

Honderden, meest jonge jongens zwermden rond in de congresruimtes. Ze droegen spierwitte T-shirts met daarop in rode letters pni. Toen Sukmawati uit de hal de grote zaal binnenkwam vormden acht of negen jongens een cirkel rondom haar door hun handen vast te houden, bij wijze van eer en als lijfwachten. Het zag er geweldig uit. Ik dacht aan Bapak.

We gingen naar het buffet waar eten uitgestald stond, maar ik werd door medewerkers van Sukmawati gewaarschuwd dat we nog naar een andere lunch zouden gaan. We reden naar een visrestaurant waar John (‘call me Jim’) Lumingkewas gastheer was. Ik had nauwelijks honger.

Een gast gaf me een Indonesische kopie van mijn brief aan Suharto uit 1991. Ik was stomverbaasd.

Rond 15.00 uur brachtten ze me naar Hotel Indonesia terug, waar Tri Soekirman, Sukmawati en mij oppikte om ons naar het huis van de voormalige commandant van luchtmachtbasis Halim, Wisnu Djajengminardo, te brengen om te spreken met Omar Dhani. Tot mijn verbazing waren daar ook luchtmaarschalk Sri Herlambang en de, tot voor kort, Indonesische ambassadeur in Canada, Benjamin Parwoto. Ik vroeg Omar Dhani en Muljono Herlambang waarom ze Suharto en zijn Kostrad niet in stukken hadden gebombardeerd toen Suharto de orders van Bung Karno niet volgde. Hun antwoord was dat Bung Karno absoluut geen bloedvergieten wilde. Ze gaan hun verhaal eind juni publiceren.

Het draaide uit op een unieke middag. Ik was echt geraakt toen Dhani zei: ‘You are the only foreign wartawan who wrote about Bung Karno from inside and from outside, as he was.’ Ik vroeg hem dit in Bahasia Indonesia te herhalen tegenover Sukma.

Wisnu zei me dat hij in juni een diner en feest met Omar Dhani erbij zal organiseren.

In het Kafe werd ik aangesproken door een lekker ventje (Chinees denk ik) die erbij wilde komen zitten. Vanavond niet.

19 mei 1999

Ik ben naar het Hyatt gegaan voor een degelijke kop koffie. Ik belde Diarto vanmorgen. Ook sprak ik Machram Tjokrodimurti (die in Bogor is) die vertelde dat zijn zus, en mijn vriendin, Penny Hedinah ziekelijk is.

[p. 163]

Vliegveld

Ik schreef Peter een snel ‘19 mei briefje’, en eentje aan Wouter, voor vertrek.

Bengkulu, Sumatra

Tijdens de vlucht heb ik een lang gesprek gehad met Sukmawati over haar vader, zijn politiek, en zijn rol als nation builder. Toen we arriveerden op het vliegveld stond een massa aanhangers haar op te wachten. Sukma, slank en charmant, en zich traditioneel kledend in sarong en kebaya, zag er prachtig uit.

Sukma's eerste speech viel dood. Ik zei haar na afloop dat een praatje als een symfonie is: crescendo, fortissimo, pianissimo, et cetera. Praat niet op ze neer, zei ik haar, maar praat vanaf de rijstvelden naar boven, dan krijg je ze met je mee. Later arriveerden we in een enorme hal, bomvol, maar onze begeleidende heer was een ramp. Hij zei een gortdroog lesje op. Toen sprak een rotzooimaker, en tenslotte Sukma. Haar optreden was 180 graden anders. Ze sprak met humor en had nu een goede benadering. Na deze tweede bijeenkomst volgde een vijf uur durende rit in the middle of nowhere naar een rubberplantage. Het was al laat toen we daar aankwamen. Er bleek bovendien geen hotel te zijn waar men ons wilde onderbrengen, maar een privéhuis, met een gat in de grond als wc. Ik liet het woord ‘not acceptable’ vallen, en vroeg me af hoe lang het zou duren voor Sukma zou reageren. Na enig aarzelen, zei ze dat dit idioot was. Men had haar duidelijk proberen afschepen. Ze liet de auto omdraaien, en in het donker reden we door het oerwoud terug naar Bengkulu.

We belandden 's avonds laat in Hotel Horison in Bengkulu, waar ik me inschreef voor de goedkoopste kamer van 180.000 roepia, maar Sukma greep in en zei: ‘You are our special guest,’ en nu zit ik dus in een belachelijk grote kamer compleet met salon.

Op mijn hotelkamer zie ik om 01:30 uur op cnn dat de regering in Den Haag de stekker eruit heeft getrokken. Dat geeft nieuwe mogelijkheden voor mijn gevecht. Ik had een voorgevoel. Ik had Kok geschreven om opnieuw te starten met het cda. God weet wat de idioten gaan doen.

20 mei 1999

Hotel Horison, 10:00 uur

Terwijl ik schreef, stond lijfwacht Akmal Marwandi (24) op het terras buiten, bij mijn kamer. Ik vroeg hem binnen toen ik net uit de douche kwam met een grote handdoek om. Hij zag mijn

[p. 164]

opkomende erectie. Ik opende mijn handdoek, hij greep mijn pik, we gingen naar bed - en hemeltje, dat werd een erg ruwe, geweldige worstelpartij, waarbij hij me soms begon te zuigen (hij had het eerder gedaan). Hij beet in mijn nek, zoog aan mijn tepels, alles bij elkaar een echt nummer - geen seks. Toen stopte hij plotseling. We gingen de douche in en kwamen er net uit toen Sukma voor de deur stond. Ik leidde haar naar het terras, zodat Akmal kon ontsnappen met zijn rode baret. Ik zal hem 50.000 roepia geven als beloning.

Gisteren had Akmal me al een gelukssteentje gegeven, en daarnet deed hij een Malik-ring met rode steen om mijn pink.

Nadat Sukma was gekomen om goedemorgen te zeggen - ze had tot 04:30 uur met de chef-protocol gepraat - bezochten we het oude fort Marlborough in Bengkulu.

Daarna bezochten we de villa waarin Bapak van 1938 tot 1942 leefde toen hij geïnterneerd was. Zelfs zijn oude fiets, waar hij op rond mocht peddelen, was er nog. In een kamer stonden ook een paar honderd, half vergane boeken die hij las (ik ontdekte vijf delen over muziekgeschiedenis en enkele boeken van Felix Timmermans, welke ik vroeger goed vond). Daarna gingen we naar Fatmawati's huis en vervolgens naar een kampong, waar ik een paar ogen zag van een 33 jaar oude jongen - Solo - een ex-militair, zonder werk. Hij leefde er met zijn beste vriend uit het leger, die ook geen werk had. Hij zei dat hij masseur was.

19:00 uur, Bengkulu-Djakarta

Deze twee dagen zijn nauwelijks te beschrijven. Ik heb zoveel gezichten gezien van jonge mensen, jonge jongens, ik bleef mezelf maar vragen stellen en had zoveel meer willen praten.

Djakarta, Hotel Indonesia

Er lag een fax van de vara over wie ze allemaal al hadden gesproken voor Het zwarte schaap. Ook berichtten ze dat er waarschijnlijk nieuwe verkiezingen in september of oktober zijn. Wat zal het betekenen voor mijn rechtszaak?

21 mei 1999

Harianto Radiman, de voorzitter van de plaatselijke afdeling van een afsplitsing van Golkar dpc-pkp, die gisteren ook meeging, zei dat de bodyguard Akmal Marwandi een politie-informant binnen de pni was. Maar wat betekent dat? Het klopt dat toen ik in mijn dagboek aan het schrijven was, hij zich bij me neerzette. Hij gaf eerst een gelukssteen, daarna een ring en ver-

[p. 165]

volgens kwam hij naar mijn kamer en ‘viel me aan’ - maar we hadden geen seks. Ik kwam niet klaar, maar hij stopte plotseling. Het zou kunnen dat hij met opzet was neergezet, omdat hij me ook zijn eigen aantekeningen liet zien. Daarin wees hij mijn codenaam ‘Tendo’ - met een rood potlood neergekrabbeld - aan, inclusief het woord voor homoseksueel erachter. Hij had me ook een kopie van een pni-document gegeven.

Ik denk veel aan Sukma, aan de trip, aan de wereld waarin we leven, aan het kabinet dat gevallen is. Wat zal dat voor mijn proces betekenen? Ik heb Ellen ongeveer twee jaar geleden gezegd dat ik haar niet meer zo vertrouwde als ik altijd deed. Maar een eerlijk gevecht is onmogelijk in een totaal oneerlijke wereld. Integriteit is verdwenen, als het ooit bestaan heeft.

Sukma zei gisteren dat ze onlangs weer getrouwd is, maar praat nooit over haar huidige man.²¹³ ‘I am difficult to live with,’ zei ze toen ik naar hem vroeg. Sukma klaagde dat ze last heeft van inwendige bloedingen en misschien een kleine operatie nodig heeft. Het had te maken met haar eierstokken.

De 25 mensen op de rubberplantage waar we omgedraaid waren, hadden zich bij de organisatie beklaagd en gezegd dat Sukma er helemaal niet was geweest. Er was dus een grote delegatie naar het vliegveld gekomen, die ons opwachtte. Zij eisten een verklaring, maar ik denk dat ze goed haar mannetje stond. Ze verweet de organisatie de planning en coördinatie slecht te hebben uitgevoerd. Ik vroeg haar later in het vliegtuig hoe ze ergens naartoe kon gaan zonder van tevoren een schriftelijke bevestiging over tijd, plaats en wie haar zou ontvangen te hebben gekregen. Alsof het normaal is dat ze haar rondslepen in urenlange autoritten.

Heerlijke rustige dag. Lezen, lezen, lezen.

Ik probeerde Pak Kadarisman te faxen, wat nu blijkbaar onmogelijk is. Zijn telefoon wordt niet beantwoord. Hoe zit het met Joesoef Isak, of Suhario? Ze doen geen moeite me te bereiken. Wat is er met het boek gebeurd?²¹⁴ Ook geen nieuws van Alatas.

Nu lees ik dat het Kabinet is gevallen door één stem. Hans Wiegel stemde in de Eerste Kamer als enige vvd-er tegen een grondwetswijziging ter invoering van een correctief referendum. Daarmee waren slechts 49 stemmen voor en 26 tegen, waar een tweederde meerderheid nodig was. En Beatrix, de be-

213 Redactie: Sukmawati Sukarnoputri trouwde in 1969 met Harjono (Deddy) Suharto, in 1974 met vorst Sujiwakusuma Mangkoenegara IX met wie ze drie kinderen kreeg, en in 1999 met Mohamed Hilmy, die in 2018 overleed.

214 Zie ook Memoires 1994-A en 1995-A

[p. 166]

zige bij, probeert nu invulling te geven aan haar gekke baan: een kabinet vormen.

Er stond een stuk van Ruslan Abdulgani in The Indonesian Observer waarin hij schrijft over het beeld wat in binnen- en buitenland is ontstaan van politie en leger in Indonesië. Zelfs buitenlandse kranten, schrijft hij, hebben bericht over het Indonesische leger als ‘the bloody army’ of ‘the army tainted with blood’. Hij zegt daar wel even bij dat de buitenlandse pers niet altijd objectief is, maar dat Indonesië die berichten niet zomaar terzijde moet schuiven. Hij roept militairen en politie op zich te gedragen in dienst van de Indonesische bevolking, want daar zijn ze ten slotte voor bedoeld.²¹⁵ Er staat werkelijk niets nieuws in het artikel, en het loopt over van de clichés. Ik heb hem direct een brief gestuurd dat ik zijn artikel waardeloos vind en dat me sinds onze ontmoeting in Breda wel duidelijk is geworden dat van onze vriendschap niets meer over is, en dat hij in de fase is beland dat hij alleen nog onzin uitkraamt.

Toen ik wilde gaan zitten in de winkel om foto's te bestellen, viel ik achterover met mijn hoofd tegen een harde ruit. Het was een flinke klap, maar ik denk dat ik in orde ben.

Suharto zegt op cnn dat hij geen geld overzee heeft geparkeerd, en dat het als moord is dit toch te beweren. Letterlijk: ‘It's more cruel than murder.’ Hij zou het moeten weten. Ik denk aan wat hij Bung Karno heeft aangedaan! Als een bloem zonder water. Over het land verlaten zei Sukarno: ‘Why, I was born here, I will die here.’

De foto's van de trip naar Bengkulu zijn in orde. Sukma ziet er prachtig uit. ‘I have waited years to laugh again,’ zei ze op de vlucht terug. Ik stuur vier foto's naar Peter, en twee naar Wouter. De rest is voor het dagboek.

Ik ben vanavond op een diner door Marlene Spil uitgenodigd, ik hoop dat ze niet te formeel gekleed is.

Ik werd opgehaald door de chauffeur van Marlene (Lenie) Spil: een Rus, die trouwde toen hij 25 was (hij is nu 29) met een 42 jaar oude vrouw. Ik probeerde hem tijdens de rit de boel op een rijtje te laten krijgen.

Bij aankomst probeerde ik kort wat op de vleugel te spelen. De Spils hadden de uitzending van Villa Felderhof met Nel Benschop en mij op video gezien. Lenie had Adriaan van Dis uitgenodigd in Djakarta, om een lezing te geven over zijn boek Indische Duinen.²¹⁶ God mag weten wat zijn vergoeding daar-

215 The Indonesian Observer, 21 mei 1999.

216 Adriaan van Dis, Indische duinen, Meulenhoff, Amsterdam, 1994.

[p. 167]

voor was. Ik gaf haar Mijn vriendin Beatrix, opdat ze mij kon uitnodiging om daarover eens voor ‘de club’ te spreken. Douwe had echter al kritische geluiden gelezen over het boek. En Lenie zei: ‘Je durft veel te zeggen in je boekje,’ alsof het ook maar iets te maken heeft met durven. Daar begon het bezoek mee.

Zoon Bas Spil (18) had eindexamen gedaan en gaat economie studeren in Nederland, dus plannen ze een leven van veertig procent in Wassenaar en zestig procent Djakarta. Douwe en Lenie wonen in een groot en aangenaam huis. Gelukkig waren we maar met z'n drieën. We spraken tot 00:30 uur. Rond het eind van de maaltijd zei Douwe dat niemand me ooit beschuldigd had van verkeerd gedrag, maar dat ‘mensen’ wel zeiden dat ik vaak ‘vreemde theorieën’ had, die niet bewezen konden worden.

Ik raakte hierdoor erg opgewonden (net als tegenover Ellen) en moest zelfs om twee aspirines vragen. Ik vertelde ze over de intriges met de uçk en Kosovo en hoe ‘de kudde’ kletst en oordeelt zonder ook maar de minste basisinformatie. Hij keek stomverbaasd - net als Lenie - toen ik het had over Gladio. Ze hadden werkelijk geen idee. ‘Dus als ze een geheim leger opzetten voor Nederland,’ zei ik, ‘wat denk je dan wat ze in Kosovo gedaan hebben om Joegoslavië te destabiliseren?’ Ze leken het in Keulen te horen donderen.

Mijn eigen impressie na het bezoek aan Bengkulu is dat Habibie zal blijven en niets echt zal veranderen. De Spils denken er hetzelfde over. Golkar koopt in het hele land topmensen. Ik zag - om het goed te vermelden - tijdens de tochten door Sumatra een overweldigende hoeveelheid gele vlaggen van Golkar, en alleen in kampongs en de armste gebieden de rode Banteng-vlag. Megawati weigerde deel te nemen aan publieke debatten en zwijgt als men wil weten waar ze voor staat.

22 mei 1999

10:00 uur, trein naar Bandung

Ik zat eerst in de verkeerde trein. Ik kwam er net op tijd achter, rende de trein uit, een trap af, een andere trap weer op en kon nog net op de juiste trein springen, die zich al in beweging zette.

De ontmoeting voor koffie in het Hyatt met Peter en Annie Verbakel van 08:30 tot 09:25 uur was aangenaam. Ze wilden dat ik per trein naar Solo ga en twee nachten bij hen logeer, omdat het daar allemaal gebeurt. Misschien doe ik dat wel. Het is een rit van zes uur. Peter zat een jaar op de Amsterdamse

[p. 168]

Filmacademie, het stond hem niet aan wat hij zag en hoorde. Hij ging op reis naar Indonesië in 1993 en daar beviel het hem wel. Nu heeft hij een meubelfabriek. Peter - een zeer aantrekkelijke gozer, maar nog een kind - zei dat Indonesiërs een stel onbetrouwbare oplichters waren, maar dat hij duizendmaal liever daar was dan in Holland. Er werken zestig mannen voor hem, plus een achttien jaar oud meisje (hij liet een foto zien). Wonderlijk, de ontmoeting met deze Peter - hij is voorstander van het opdelen van Indonesië -, het moest zo zijn. Het veranderde mijn reisplanning.

22:30 uur, Bandung, bed

Santo stond te wachten op het station. Na een hapje eten nam hij me mee naar een 44-jarige schilder/beeldhouwer, die een museum met uniek werk heeft gebouwd op een heuvel. Later wilden we nog een andere kunstenaar bezoeken, maar die was afwezig. We gingen naar Santo's woning en praatten lang. 's Avonds gingen we saté halen. Santo en ik liepen door de buurt alsof we nooit gescheiden waren geweest.

Santo vindt dat het opdelen van Indonesië een voordeel voor andere machten zal zijn, aangezien het land nu de grootste moslimstaat ter wereld is.

We ontdekten dat Megawati hier morgen zal zijn, en we zullen erheen gaan. Karina is momenteel in Indonesië en is met Mega op Sulawesi.

23 mei 1999

Campagne PDI, Bandung

Wat een boel gezichten, en wat een minds zullen daarachter schuilgaan? Wat motiveert ze? Wie zijn ze? Een absoluut fantastische jongen kwam voor ons het podium op, met een gezicht en een uitstraling, sensationeel. Hij is met anderen, maar totaal op zichzelf. Een erg speciale jongen, dat weet ik zeker. Het is druk op het veld voor het podium. Jonge mensen, alleen jonge mensen op de pdi-lijst - ik zou willen dat Bung Karno kon zien wat hier gebeurt. Nu ben ik bij Megawati, 42 jaar geleden was ik in Bandung voor een campagnebijeenkomst met haar vader. Het is geweldig: een hele vloot karretjes met paardjes, overal rode vlaggen en rode shirts. Het is als een droom. De man op het podium roept naar zijn fantastische, jonge publiek: ‘Dr. Ir. Sukarno!’ om het publiek op te zwepen. De stille kracht bracht me hier, nu beleef ik dit op mijn oude dag: de restauratie van Bung Karno's wettelijke plek. Dat is karma waar Ibu Mursid het eens over had.

[p. 169]

Een vliegtuigje strooit pamfletten. Ik stond een paar maal op het punt van tranen - denkend aan Bung Karno. Als hij dit toch had kunnen beleven.

De campagnebijeenkomst was ongelooflijk. Megawati beklom de trap van het podium, we keken elkaar recht in het gezicht aan, maar ze vertrok geen spier. Eerst leek ze een beetje te glimlachen, maar toen keek ze weg. Ik ging foto's maken, maar ontweek haar. Ik had Santo gevraagd na te gaan of ze in haar toespraak haar vader noemde. Geen enkele keer. Ze had een manier kunnen vinden om aan zijn lessen te refereren, bijvoorbeeld door de slagzin satu bangsa, satu negara!²¹⁷ te gebruiken Blijkbaar realiseert ze zich niet dat ze alles aan hem te danken heeft. Hier heb je dus een onhandige huisvrouw die behoorlijk arrogant en bevelend is geworden. Ze arriveerde in een bus met airconditioning. Ook haar entourage bestond uit jongemannen (net als bij Sukma). Toen ze ging spreken vroeg ze de mensen te gaan zitten, en maakte geen enkel grapje, niets. Haar hele toespraak was een luid monotoon geschreeuw. Ze weet niet hoe ze het moet doen. Ze sprak twintig minuten en vertrok daarna naar Sukabumi en vervolgens Bogor. Als ik denk aan de 100.000 jonge mensen die van heinde en verre naar hier gekomen zijn, een zee van ogen en devotie, moet ik vaststellen dat het feitelijk om hetzelfde bedrog gaat als bij Beatrix. Deze massa's, die een totem nodig hebben, geloven in Megawati, hebben haar nodig. Ze negeert haar vader, noch staat ze stil bij zijn lessen. Het is een bedrijf voor haar. Ze is lichtjaren weg van haar vader. En zij zou een coalitie met Amien Rais²¹⁸ en Gus Dur²¹⁹ willen aangaan om in de verkiezingsstrijd de Golkarpartij van Habibie te kunnen verslaan? Wat een trio. Megawati zegt niet waar ze voor staat, Rais wil een federale staat en Dur is blind. Habibie kan de zaak maar beter voortzetten of het land zal uiteenvallen. Als dat gebeurt kan de necolim²²⁰ Indonesië makkelijker inpakken.

Het was een ramp om weg te komen van de plek waar de bijeenkomst was dus waren we pas om 15:00 uur thuis.

We hadden om 06:00 uur koffie gedronken zodat we op tijd konden vertrekken naar de manifestatie, waar we om 08:00 uur aankwamen. We vertrokken weer rond het middaguur, na

217 Redactie: één volk, één staat.

218 Redactie: De voorzitter van de PAN. de Partai Amanat Nasional, de Nationale Mandaatpartij.

219 Redactie: Gus Dur, alias van Abdurrahman Wahid, voorzitter van de PKB, Partai Kebangkitan Bangsa, - Nationale Bewustwordingspartij.

220 Redactie: Sukarno's afkorting voor de politieke vormen van neokolonialisme, kolonialisme en imperialisme.

[p. 170]

eerst een stoet trucks te hebben laten vertrekken en kwamen voor eeuwig vast te zitten in de file. Ik raakte uitgedroogd - er was geen druppel water en ik wilde water, dus ik stelde voor ergens heen te gaan. Ik vroeg het verscheidene keren, maar Santo negeerde mijn verzoek. Ik werd erg boos en negatief gestemd, met innerlijke gedachten als ik kom hier nooit meer terug. Maar ik vocht terug door beheersing van de geest en alles liep goed af.

Margaret bereidde spaghetti en Santo's vriend Raka met zijn vrouw en andere gasten arriveerden. Een van hen was Djoko Soejoto (76), geboren in Indonesië, hbs, ging op zijn zeventiende naar Japan, vervolgens naar de vs. Hij werkte op oorlogsschepen, was in Vietnam geweest, genaturaliseerd daar en pendelde al jarenlang tussen Indonesië en de vs. Zijn zoon, ook militair, vliegt boven Kosovo. Ik noemde de bombardementen daar crimineel Amerikaanse gedrag, en daardoor botsten we openlijk. Hij ging niets zeggen wat tegen de vs was. Waarom niet? Hij was aan mij geïntroduceerd als een vriend van Bung Karno uit Blitar. Op de een of andere manier ging bij mij het rode licht aan. Ik ontdekte dat hij hier gekomen was via de vrouw van Raka. Waarom? Hij wilde naar Mega gaan om een foto van Bung Karno aan haar te presenteren. Hij vroeg me hem bij haar te introduceren, maar dat zal ik nooit doen. Hij zei dat hij mijn Sukarno- en Beatrixboeken had gelezen (wat ik niet geloofde). Hij zei ook dat hij Sukarno na de aanslag op hem in Tjikini zijn auto had aangeboden.²²¹ Wie weet, misschien heeft deze boef indertijd deze aanslag voor de cia wel georganiseerd.

Raka, bood aan mijn boek Mijn vriend Sukarno, te laten vertalen en me te introduceren bij de populairste talkshowpresentator van het land Wimar Witoelar. Ik zie het niet gebeuren dat ik bij een tv-station kan verschijnen dat in het bezit is van de kinderen van Suharto,

Vanmorgen vlak voor we vertrokken blies Margaret hoog van de toren over Habibie: Indonesië had een dictator nodig, enzovoort. Ze vindt het eigenlijk wel genoeg na 27 tropenjaren, en wil graag naar Nieuw-Zeeland verhuizen.

Ik vroeg Santo of hij kon helpen te zorgen dat de Sukarno's het huis in Batutulis terugkrijgen.

221 Redactie: Op 30 november 1957 pleegden islamitische jongeren van Gerakan Anti-Komunis een aanslag met handgranaten op Sukarno terwijl hij een bezoek bracht aan een avondbazaar die op de school van twee van zijn kinderen in de wijk Tjikini in Djakarta georganiseerd werd. Zes kinderen en vijf moeders verloren hierbij het leven, en tientallen raakten gewond, maar Sukarno overleefde de aanslag doordat zijn aide-de camp, majoor Sudarto, zich op hem had geworpen.

[p. 171]

24 mei 1999

06:30 uur, trein Bandung-Djakarta

Santo heeft Habibie na de eerste honderd dagen van zijn presidentschap ontmoet. Habibie had toen tegen hem gezegd: ‘How can I put Suharto in jail? I love him. Don't I have human rights too, loving this man?’ Suharto was in 1950 militair commandant in Sulawesi om daar een opstand te onderdrukken, in die tijd overleed Habibies vader. De familie Habibie woonde naast de woning waar Suharto verbleef. Hij was al getrouwd met Madam Tien, maar kreeg een affaire met Habibie's moeder, en adopteerde Habibie min of meer.

10:30 uur, Hotel Indonesia, Djakarta

De sleutel van mijn hotelkamer deed het niet, dus ik ging verhaal halen bij de manager. Nadat dit probleem was verholpen, liet hij een fruitmand brengen als compensatie voor de kakkerlak die ik eerder in de kamer had aangetroffen. ‘If I eat those bananas,’ zei ik tegen de jongen, ‘I will become a banana.’ Omdat er geen reactie kwam, herhaalde ik: ‘If I eat those bananas, I will have mentjeret,’²²² en ja hoor, dat werkte. Mijn darmen zijn toch al van slag.

Sapto Kuntoro pikte Mijn vriend Sukarno op voor Raka in Bandung. Kuntoro was een aanhanger van Megawati, Weer een boek verloren, net als destijds aan Joesoef die in vier jaar tijd er ook niets mee heeft gedaan.

Sukma's Hoofd Protocol telefoneerde. Ze kon Sukma niet bereiken. Vreemd deze mensen: ze slapen in één bed en daarna horen ze niets meer van elkaar.

Sukma kwam even later langs met haar zoon Putra (16), prachtige ogen, erg slank, een aardige jongen. We praatten over onze trip naar Bali.

Ik zei Sukma dat Mega Bung Karno niet een keer heeft genoemd, wat ze schokkend vond. Mega praatte neer op de mensen - niet zoals Bapak, die vanuit de bevolking is opgekomen -, en ook vertelde ik dat ze de mensen op een arrogante manier zei te gaan zitten. Ze had in Bandung geen gevoel of liefde voor de mensen. Als zij wel van de massa's houdt, dan laat ze dit totaal niet zien. Waarom zei ze niet in de voetsporen van haar vader te willen treden en de bevolking te verenigen? Het is charlatanerie om Mega als keuze aan de mensen voor te zetten, zo zonder opleiding, niets. Ze zal een speelbal zijn voor de machtswellustelingen die zich achter haar verbergen.

222 Redactie: Mentjeret is Maleis voor buikloop.

[p. 172]

25 mei 1999

Buiten bij de rotonde is een zee van moslimvlaggen en is een krankzinnig kabaal te horen. Ze noemen het ‘verkiezingen’ maar het is pure waanzin.

Heel onverwacht kwam Hari Bhaskara en Thayeb Sabil van The Jakarta Post. Het blijft toch moeilijk om een behoorlijk gesprek te voeren. Ten eerste vanwege de taalbarrière, ten tweede komen deze mensen van een andere planeet. We lunchten samen, en ik at kippensoep met een half broodje. Het lijkt te blijven zitten. Bhaskara zei dat Mega een interview had gegeven waarin ze liet merken de betekenis van ‘status quo’ niet te begrijpen.

Santo stuurde me een fax met wat gegevens voor de trip naar Solo en hij adviseerde me voor mijn maag imodium te halen bij de apotheek.

Er kwam een dwaze brief van Abdulgani in antwoord op mijn briefje, wat bij hem duidelijk verkeerd is gevallen.²²³

223 Zie bijlage 38.

26 mei 1999

Ik sliep ongeveer twaalf uur en transpireerde enorm, maar mijn maag lijkt in zekere zin tot rust gekomen. Ik droomde dat ik weer op een soort Amerbos woonde en meer van die onzin.

Ik heb Abdulgani een wat uitgebreider antwoord geschreven op zijn venijnige briefje van gisteren, om hem duidelijk te maken dat ik zijn artikel best vond voor de generaals en politiechefs, maar dat het voor de gewone man niets zegt.²²⁴

Om kwart over tien kreeg ik te horen dat Pak Alatas mij om 11:00 uur wil ontmoeten. Altijd vol verrassingen dit land. Het is erop of eronder. Ik bad tot god dat ik zal slagen een schriftelijke verklaring van hem los te krijgen over mijn voorgenomen bezoek aan Indonesië in 1995, naar aanleiding van het staatsbezoek van Beatrix, en belde correspondent Gerrit de Boer om te vragen Pieter Broertjes over mijn ontmoeting met Alatas te faxen.

Kadarisman kwam me ophalen. Alatas was erg vriendelijk, zijn gezicht leek opgemaakt. Ik begon over Karina te spreken en vroeg hem of zij geen positie op Buitenlandse zaken kon krijgen. Hij vond haar niet geschikt: ‘She is too old for Deparlu,’²²⁵ waar Kadarisman enigszins bezwaar tegen maakte. Die opmerking van Alatas was onzin natuurlijk, er moet wat anders spelen. Ik denk dat hij Kadarisman niet meer vertrouwt sinds

224 Redactie: Oltmans heeft de brief gedateerd op 25 mei 1999, zie bijlage 39.

225 Redactie: Deparlu is maleis voor departement.

[p. 173]

Suharto is afgetreden, en daarom alle initiatieven die via hem komen torpedeert.

Ik vroeg hem ook of de Organisatie van Niet-Gebonden Landen niet iets kon doen tegen de navo-acties. Hij zei dat Indonesië nergens mee kon instemmen omdat een aantal moslimlanden achter de Amerikanen stond ten aanzien van de bombardementen op Kosovo. Daarna bespraken we de mogelijkheid om samen een boek te schrijven. Alatas zag daar wel wat in echter ‘niet over personen, maar over beleid en geschiedenis.’

Vervolgens vroeg ik Alatas of er een verklaring kon uitgaan dat Indonesië in 1995 geen bezwaar had tegen mijn komst, en dat Nederland heeft tegengehouden dat ik met het staatsbezoek van Beatrix mee kon naar Indonesië.

Alatas reageerde: ‘Well, relations with Holland are still very sensitive. But I will meet Van Aartsen in September, I could speak to him as I did with Van Mierlo.’ Dat gesprek had mij niets opgeleverd, dus van zijn gesprek met Van Aartsen verwacht ik ook niet veel.

Ik bleef een half uur, en omdat ik aanvoelde dat er nog meer te bespreken viel, vroeg ik om een tweede informele ontmoeting. Hij vroeg me hoe de mensen rond Mega nu werkelijk waren. Hopeloos dus. Pak Alatas wist van het boek van Boutros Ghali en de kritiek op Albright, waar ik in de International Herald Tribune van gisteren over had gelezen. Hij zei dat hij Mahathirs boek wil lezen dat binnenkort verschijnt.²²⁶

Ik was beschaamd dat hij niet eens handen schudde met zijn voormalige ambassadeur Kadarisman, en hem zo beroerd behandelde. In de auto terug zei Kadarisman: ‘Well, it's sometimes the fault of his secretaries.’

Kadarisman nam me mee naar zijn huis. Hij woont in een paleis gevuld met troep - twee arenden in kooien bij de ingang en een tuin gevuld met vogelkooien. Er lag ook een zwembad in de tuin.

Later voegde het hoofd van de Europese sectie van Kemlu²²⁷ zich met zijn vrouw bij ons. Mevrouw Kadarisman en zij aten apart. Kadarisman vertelde dat er veertien personen, waaronder Piet Bukman en Dirk-Jan van den Berg, bij zijn afscheidslunch in paleis Noordeinde waren geweest. De koningin had eerst alleen met hem gesproken. Hij had later een uur met prins Bern-

226 Boutros Boutros-Ghali, Unvanquished: a U.S.-U.N. Saga, Random House, New York, 1999. Mohammed Mahathir, A New Deal for Asia, Pelanduk Publications, Kuala Lumpur, 1999.

227 Indonesisch Ministerie van Buitenlandse Zaken.

[p. 174]

hard op Soestdijk doorgebracht. Bernhard wilde alles weten over hoe het met Suharto ging na zijn aftreden. ‘They were always really very close,’ zei Kadarisman over Bernhard en Suharto.

Prins Bernhard had hem verteld dat er eens een reünie was van voormalige minister-presidenten en ministers. Prins Bernhard was hiervoor uitgenodigd, maar had gezegd: ‘Als Luns komt, kom ik niet. Ik haat hem.’ Kadarisman vertelde Prins Bernhard dat Bung Karno de Nederlanders niet haatte, waarop Prins Bernhard had gezegd: ‘I know.’

Kadarisman legde met nadruk uit dat Lubbers en Kooijmans in 1994 tijdens hun bezoek aan Suharto overeenkwamen dat Beatrix Indonesië zou bezoeken op 17 augustus, de Onafhankelijkheidsdag. Bij terugkeer in Nederland brak de hel los. Veteranen wilden niet dat Beatrix 17 augustus zou erkennen, want dat zou indirect betekenen dat de politionele acties als ‘terrorisme’ zouden kunnen worden bestempeld.²²⁸ Ze vertrok daarom 20 augustus 1995 naar Indonesië.

Kadarisman vroeg of ik Ruslan Abdulgani nog zou zien. Ik zei nee, maar verzweeg voor hem de briefwisseling met Abdulgani.

Kadarisman had Suharto sinds zijn aftreden twee keer gezien. Ik vermoed als tussenpersoon voor Suharto en Bernhard. Suharto had zich bij hem beklaagd dat hij verraden was door voormalige vrienden, zoals Harmoko. Kadarisman zei ook dat er de afgelopen weken gedonder is geweest over de Nederlandse levering van radarapparatuur voor schepen. Den Haag wilde de levering uitstellen tot na de verkiezingen van 7 juni. Habibie werd boos en zei dat hij de hele order zou annuleren als er niet direct geleverd zou worden, bovendien dreigde de producent ervan Hollandse Signaalapparaten de schade te gaan verhalen op Den Haag. Toen maakte de regering het snel rond.

De lunch met Kadarisman was aangenaam en we lachten veel. De nieuwe Soendanese katjongchauffeur bracht me terug naar

228 Redactie: Sukarno riep op 17 augustus 1945 de onafhankelijkheid uit, twee dagen na de capitulatie van Japan. Na deze capitulatie braken gevechten uit tussen Indonesische nationalisten en Britse troepen die strategische posities hadden ingenomen op de Indonesische eilanden. Dit was het begin van de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. In maart 1946 kwamen de eerste Nederlandse troepen binnen ter vervanging van de Britse. De militaire activiteiten van Nederlandse kant om het Nederlandse gezag te herstellen worden ‘politionele acties’ genoemd. In Nederlandse ogen ging de strijd om het onderdrukken van een opstand binnen de Nederlandse kolonie. De oorlog duurde tot 27 december 1949 toen Nederland de souvereiniteit overdroeg aan de Republiek Indonesië. In 2005 erkende Nederland 17 augustus de facto als datum van de onafhankelheid van Indonesië, maar niet de jure.

[p. 175]

het hotel. Ik had bijna niets gegeten, maar liep vannacht weer leeg.

27 mei 1999

Een juffrouw van de nos heeft gisteren Megawati geïnterviewd. Vandaag staat Megawati op de voorpagina van een tijdschrift en zegt dat ze optimistisch is president te worden. Het is pure oplichterij. Ze moet weten dat ze daarvoor niet de juiste kwaliteiten heeft. Wat geeft haar het recht om die positie op te eisen? Het is dezelfde onzin als de claim van Willem-Alexander, al deed hij tenminste iets om de baan te verdienen. Maar het is net zo ridicuul.

Ik schreef Pak Alatas of hij toch niet nog eens na wil denken over een verklaring over de weigering van mijn visum in 1995, en dat ik zo'n verklaring een mooi cadeau van Indonesië zou vinden voor mijn verjaardag op 10 juni.

Er ging ook een briefje naar Bernhard met als inhoud dat ik een glimlach niet kan onderdrukken, wanneer Indonesiërs (die wij beiden kennen) bevestigen dat hij er dezelfde ideeën over Nieuw-Guinea, Sukarno en Luns op nahoudt als ik. Ik bewonder hem dat hij zich toch steeds weer deels aan de koninklijke gevangenis weet te onttrekken ‘but still, you are caged. You can't even write the book you want.’

Gerrit de Boer arriveerde. Sinds 1993 is hij correspondent in Indonesië voor verschillende media, waaronder Het Financieele Dagblad en de Volkskrant. Hij neemt zijn werk serieus, maar heeft een gebrek aan basis- en achtergrondinformatie. Hij heeft de neiging te snel conclusies te trekken. Hij had Abdul Latief, die als minister na de rellen in mei 1998 aftrad, en Habibie gesproken, maar heeft zijn twijfels over Alatas. Hij is zeer begaan met Oost-Timor, waar hij was geweest en er de slachtpartijen door ‘milities’ (het leger dus) heeft gezien. Hij zei dat het leger nauw betrokken is bij de handel in teakhout en koffie, en vanwege deze financiële belangen Oost-Timor niet snel zal loslaten. Hij denkt dat Alatas op dergelijke belangen geen vat heeft, en zich bovendien niet realiseert wat zich daar afspeelt.

Gerrit heeft bij zijn overleden vriendin drie zonen. Hij voedt de jongens alleen op. Hij heeft sinds kort wel een nieuw vriendin die als een cerberus over hem waakt. Zij bleek ook aanwezig in het hotel waar we spraken, en uiteindelijk verscheen zij en beëindigde onze ontmoeting. De Boer liet haar de rekening voor drie biertjes en een thee voor mij betalen, ‘want zij is beter met geld’. Hoe kan je je zo opstellen? Zij is een draak van een Sumatraanse, wat tot niets kan leiden. Maar Gerrit is in orde.

[p. 176]

Hij zei ook dat de Nederlandse ambassade op eieren liep. De eind vorig jaar aangestelde nieuwe ambassadeur Schelto van Heemstra wist nog niets. Toen de vorige ambassadeur Paul Brouwer met een ijzeren staaf op zijn hoofd werd geslagen door tegen-demonstranten die tijdens de bezetting van de Nederlandse ambassade in december 1995 door 55 Oost-Timorezen en hun sympathisanten, binnen waren gedrongen, hield hij dit stil, maar deed de volgende dag zijn beklag bij Alatas, die zich geschokt toonde en zich verontschuldigde.

Een verslaggever van dr Magazine, Ahmad Nur Sobirin, kwam me een uur lang interviewen. Ik zei dat Megawati genoeg zelfkennis moest hebben om het niet te proberen. Ik zei dat ze haar vader niet een keer had genoemd in haar toespraak in Bandung. En dat dit een belediging is voor haar vader, die van de mensen hield en een echte leider was. Datzelfde geldt ook voor Gus Dur, Amien Rais en Habibie. Indonesië zit dus zonder leider en tenzij het leger het overneemt, zal het land uiteenvallen, zodat de necolim-mogendheden makkelijker en meer grondstoffen, en financiële belangen naar zich toe kunnen trekken. Hij zei dat het interview volgende week zal verschijnen.

Hoe meer ik erover nadenk, des te meer ik me realiseer dat als Mega echt om het land zou geven, ze nooit zou proberen president te worden. De mensen in dit land worden vier hopeloze keuzes voorgezet. Ze zullen de komende twee jaar van kabinet naar kabinet springen, en uiteindelijk zal er weer een nieuwe legercoup zijn. Het is begrijpelijk dat de jongeren, die nog nooit een verkiezing hebben meegemaakt, go haywire (zoals Santo zegt) en het beschouwen als een soort festivaltijd waarbij ze met vlaggen zwaaiend op trucks kunnen klauteren. Maar het is een collectieve gekte.

Ellen Pasman faxte me de Kamervragen van Bert Koenders (PvdA) over mijn proces. Verder meldde ze dat Joop van den Ende had betaald en dat Broertjes en Verploeg vrijdag met Van Aartsen gaan praten. Bemoedigend, en ik waardeer het, maar negeer het verder.

Eigenlijk is dit land niet meer om te doen. Ik kan de onderdanigheid en ‘vriendelijkheid’ niet uitstaan. Ik belde naar The Jakarta Post voor Hari Bhaskara, maar die zat in overleg en zijn collega gaf me een verkeerd telefoonnummer en incompleet emailadres van Wimar Witoelar. Het nummer wat ik kreeg was afgesloten. Later kreeg ik Hari toch te pakken. ‘Maybe he did not pay his phonebill,’ zei hij. Ik had dit niet van hem verwacht. Aanbieden om het goede nummer voor me te vinden was er niet bij.

[p. 177]

In het winkelcentrum hoorde ik mijn naam roepen. Het was Sidi Mursid, zoon van generaal Mursid uit Zoetermeer. Hij liep in het gezelschap van een Balinese vrouw, een kind en nog twee vrouwen. Een half uur later arriveerde hij met de hele groep in mijn kleine kamer. Ik vroeg hem waarom hij iedereen had meegebracht. ‘I had to show her where I went. That's Indonesian costom.’ Net als bij de vriendin van Gerrit de Boer dus.

Het verhaal dat Sidi me vertelde was schokkend. ‘Mega will be president like Benazir Bhutto. The aim is to destroy the Sukarno-myth forever.’ Dat kan zomaar waar zijn. De cia is via Benny Murdani al stevig geïnfiltreerd bij Mega. De Lippo Bank financierde de start van Mega's campagne op Bali.²²⁹ De Amerikanen en de cia besloten Mega op te bouwen om haar later de nek om te draaien. Door dat te doen, zal Mega de mythe van Sukarno vernietigen, het is een verhaal waar ze vanaf willen.

Toen Suharto Harmoko benoemde - abri (het leger) was het er niet mee eens - begon het leger Megawati op te bouwen, wetende dat ze dom is en het presidentiele werk niet aankan. Ze willen haar als tussenpersoon en marionet.

Als ik dit allemaal zo hoor, geloof ik niet dat er iemand werkelijk geïnteresseerd is om mijn boeken uit te geven.

Sidi somde kort de recente geschiedenis op: Nieuw-Guinea overgedragen in 1962, Bung Karno werd verdreven in 1965, Suharto kwam in 1967 aan de macht en in 1968 begon Freeport op Nieuw-Guinea.²³⁰ Daarbij was 85 procent voor de vs, tien procent voor Indonesische middenstanders en vijf procent voor de Indonesische regering. Hetzelfde gebeurde in Kalimantan en elders. Sidi begrijpt niet waarom zijn vader (74) na drieënhalf jaar gevangenis niets meer doet - totaal ongeïnteresseerd en inderdaad niet meer tegen Suharto.

Santo stuurde me informatie door voor mijn trip naar Solo. Ik zal afgehaald worden door Olga Jafar.

229 Redactie: eigenaar van de Lippo-groep was James Riady, de ‘vriend’ van Bill Clinton die werd veroordeeld wegens onrechtmatige financiële steun aan de campagne van Clinton.

230 Redactie: Freeport is de Amerikaanse mijnbouwmaatschappij die de Grasbergmijn, de grootste goud- en tweede grootste kopermijn ter wereld exploiteert. In 1962 kreeg Freeport de concessie ter exploitatie van de mijn via een succesvolle lobby van president Kennedy in handen. KIssinger werd in de Raad van Commissarissen benoemd.

28 mei 1999

Hoofdaanklager van het Joegosavië-tribunaal in Den Haag Louise Arbour heeft dus precies de navo in de kaart gespeeld

[p. 178]

met haar beschuldiging van misdaden tegen de menselijkheid van vijf leiders in Belgrado. Dus je stuurt een uçk-guerrillabende Joegoslavië binnen, dat reageert en terugschiet waarop de navo een luchtcampagne toevoegt aan de terreur en de Joegoslaven als schuldigen worden neergezet.

Ik probeerde opnieuw mijn eerste koffie met melk. Toen ik van een lange koffiepauze weer op mijn kamer kwam hadden de bantengs de rotonde waar ik op uitkijk overgenomen en al het verkeer verdreven. Het is een compleet gekkenhuis, een voorbode van wat zal komen. De hele rotonde is rood van de vlaggen. Wie had dit ooit kunnen dromen? De moslimdemonstraties zijn er niets bij. Iemand doet hard zijn best de val - die het presidentschap zal zijn - voor Megawati te promoten.

Rond drie uur had ik mijn hotelrekening betaald, maar om vijf uur werd een brief onder mijn deur geschoven, of ik alsjeblieft nog een dinerrekening van 65.000 roepi wilde betalen die bijgevoegd was. Een man had een dinerrekening van 65.000 roepia getekend op mijn naam. Er stond een totaal andere handtekening op dan de mijne. Ik ging direct naar de manager, Simamora, toe en zei dat het niet mijn handtekening was onder de rekening, en dat de man voor wie de rekening was zijn eigen handtekening had gebruikt. Hij hield hem naast mijn handtekening en zei keihard: ‘The same!’ Ik kon wel schreeuwen van verontwaardiging, want de handtekeningen leken in de verste verte niet op elkaar. Dat is Indonesië ook. Na enig getwist trok hij de rekening in, en toen ik vervolgens vroeg wie de wanbetaler was, zei de Simamora: ‘They went home already.’ Ja, toen werd ik pas echt boos. Misschien had ik niets moeten zeggen over de rekening maar er is al zoveel mis gegaan deze tien dagen. Later arriveerde een gigantische fruitmand, welke ik natuurlijk weigerde.

Intussen gaat de Bantengparade verder in de stromende regen. De snelkookpan, de wraak op Golkar, ontlaadt zich eindelijk.

29 mei 1999

07:00 uur, GA 220 naar Solo

Het blijft een waar mirakel hoe de inlanders van weleer zichzelf in vijftig jaar tijd van 670 universitair afgestudeerden hebben opgewerkt tot een compleet functionerende, volledig moderne staat. De vierde grootste populatie ter wereld. Hoe zijn ze er ooit in geslaagd om met enkele honderdduizenden dit gigantische land te beheren? Maar ook de hedendaagse Javaan wordt onmiddellijk nerveus als je iets wilt weten of regelen. Net als bij het betalen en regelen van mijn rekening, waarbij ik her-

[p. 179]

haaldelijk zei dat ze rustig moesten blijven. Ook de taxichauffeur keek direct angstig toen ik hem vroeg rustiger te rijden. Ik heb inmiddels mijn besluit genomen: op 12 juni vertrek ik uit dit land. Het is genoeg. Vaarwel Indonesië.

Ik schreef Ellen dat Kadarisman in juli in Nederland zal zijn voor een medische controle. We kunnen hem dan oproepen om te getuigen als burger.

Ik weet niet waarom, maar ik begin de Javaanse antipathie tegen de Chinezen in dit land te delen.

Vliegveld Adisumarmo, Solo

Olga, de voormalige buurvrouw van Santo in Bandung, was op het vliegveld en zette me af bij Hotel Cakra.

Waar zou die prachtige achttien- of negentienjarige van vorige keer nu zijn? Hoe kan ik dat excellente nummer vergeten?

Solo

Niet te geloven, rijen jonge jongens op motorfietsen met de meest wonderlijk beschilderde gezichten in vele kleuren, zijden hoofddoeken, soms paars (steekt mooi af bij de bruine gezichten).

Het was een hel om Mas Diarto's huis te vinden. Hij lijdt aan hoogtevrees. Hij is nu 75 jaar en heeft last van duizelingen. Vier dokters wisten niet wat eraan te doen. Hij hoopte dat de oplossing voor Indonesië dichtbij was. Ik benadrukte dat met Megawati de problemen pas echt zouden beginnen, waar hij van leek te schrikken.

Diarto zei dat mijn Bung Karnoboek gekopieerd was en dat ‘they loved it in the Kraton. You know they were pro Sukarno always.’

Toen ik Mega een aardige huisvrouw die een baan zocht noemde, zag ik dat dit Diarto schokte. Mensen geven de voorkeur aan projecteren, niet aan de realiteit. Ze dromen terwijl ze kijken. Diarto vond het ook absurd dat Hartini over Suharto sprak als ‘een lieve man’.

We haalden herinneringen op. Hij kan niet meer alleen reizen. Hij zat in zijn heerlijke tuin onder een boom. Zijn dochter nam foto's. Zal dit mijn laatste gesprek met Diarto zijn?

Vanavond trok de blauw-witte pan-parade door Solo. De verkiezingen in Indonesië zijn puur carnavalstijd. Het heeft niets te maken met hoe elders in de wereld met verkiezingen omgegaan wordt. Niemand in die enorme jonge menigtes - honderden motorfietsen met open knalpotten - heeft enig benul van waar het allemaal om gaat. Het slaat nergens op.

[p. 180]

Ik zit op een hoofdstraat bij de straatlantaarns, ruik het land en geniet er echt van. Het is volle maan. Ik schreef Dewi over de absurde verkiezingen hier en mijn gedachten over Megawati.

30 mei 1999

Olga kwam me al vroeg ophalen. We gingen een weverij bezoeken, maar eerst koffie drinken in Kafe Solo. Er kwam een blond Brits meisje (ze exporteert houtsnijwerk) binnen met zo'n zalige Solo-bink. Ik dacht dat ik gek werd. Ze groette ons en sprak even later met Olga, die later zei dat ze het met me eens was dat de jongen te goed voor haar was. Evenals Sidi Mursid, begon Olga onderweg ook over Freeport, Nieuw-Guinea en de gigantische rotzooi die de Amerikanen daar achterlieten.

Klaten, weverij

Ik zit te praten met Pak Rachman, die dertig jaar geleden deze fabriek begon. Nu is het een hal met tientallen weefgetouwen. Hij heeft zes zonen en twee dochters, twee van zijn zonen werken in het bedrijf. Hij leidde me rond. Ik zag dat alle jongens hier een tatoeage hebben die van hun arm doorloopt op hun rug. Olga kocht er god weet wat allemaal, en de oude heer kwam met een kretek-sigaret bij me zitten.

Na het bezoek aan de weverij, reden we door naar Djokjakarta, waar ik naar Hotel PetiMas ging. Olga vliegt vanmiddag door naar Bali. Onderweg zagen we de Merapi, met een krul rook, en zijn zustervulkaan. Dit land is zo mooi.

Djokjakarta

Ik ging een wandelingetje maken en op het moment dat ik de straat opging, groette een negentienjarige Arabisch-Indische economiestudent me, draaide zich om en zei dat hij morgen een examen moest maken, maar vanavond om 19:00 uur langs zal komen. Toen zag ik in de straat bij een pasar een blonde man lopen, hij leek me in de zestig, maar ik liep door. Later ontmoette ik hem alsnog. Hij heette Wiecher Hulst, en schreef onder meer voor de Volkskrant en hp/De Tijd. We gingen naar een McDonalds in de buurt, en dronken een kop thee terwijl we twee uur praatten. Later aten we wat op het terras van mijn hotel. Hij zei dat Rais hem verteld had dat hij Habibie als president prefereerde boven Mega. Hij had iedere truc uit het boek geprobeerd om Mega te bereiken, maar zonder succes. Hij snapte mijn analyse niet goed dat de Indonesische eenheidsstaat haar einde naderde.

[p. 181]

Hij was verbaasd dat ik Omar Dhani had ontmoet. Hij zei dat hij Mijn vriend Sukarno had gelezen en het goed vond. Joesoef Isak was boos op me zei hij omdat ik het boek in Nederland heb gepubliceerd, maar daar kan ik niet mee zitten. Wiecher zei dat hij aan een nieuwe reportage over Hadji Princen²³¹ werkte en een donatie had ontvangen van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. Een mogelijk boek zou hij bij Nijgh & Van Ditmar publiceren. Hij had grote problemen de eindjes aan elkaar te knopen, en leefde soms van een uitkering van de Sociale Dienst. We hadden een prettig gesprek.

Hulst is na vijf maanden het land en de mensen totaal beu: bedriegen, liegen, excuses en oneerlijkheid, ook hij wil nooit meer terugkomen. ‘Maar ik heb dat iedere keer.’ Hij ging voor Traject, een rubriek van de Volkskrant, per bus naar Semarang en nam toen de trein naar Solo. Hij had voor in de locomotief gezeten. Toen ging hij lollig doen en deed hij alsof hij een hobbelpaard bereed, behoorlijk idioot. Wiecher gaat niet voor lokale vrouwen, in tegenstelling tot Gerrit de Boer en die jongen van nrc Handelsblad, die Javaanse vrouwen hun leven laten controleren.

Even later arriveerde een vriendin van Santo. Het was de professor architectuur Laretna Adishakti, alias Sita. Ze gaf les aan de universiteit Gadjah Mada. Maar wat een prachtige vrouw was Sita! Als Santo toch eens met een Indonesische schoonheid was getrouwd in plaats van met de Duitse Margaret! Ze reed me naar het kraton waar prins Puger, de broer van wijlen sultan Hamengkoeboewono IX - 67 jaar oud, gezwollen rechterbeen, met looprekje - op ons wachtte. Bedienden brachten thee en verschillende soorten koekjes binnen. Ze knielden - zoals ik ook bij de Suwandi's in 1957 meemaakte - en er stond een kleurenfoto van Charles en Diana toen ze op bezoek waren in het kraton. Hij had hier ook Beatrix, Claus en Willem-Alexander ontvangen. Op vierjarige leeftijd moest hij in huis bij de familie Reesink, twee kilometer van het kraton, om Nederlands te leren - en werd het hem verboden thuis te komen. Alle prinsen leren gamelan en traditionele dansen. Zo danste hij in 1963-1964 in het Indonesische paviljoen op de New York Fair.

Prins Puger was een lieve oude man - niet als Hartini of Suharto. Hij sprak over ontmoetingen met Juliana en Bernhard, Beatrix enzovoorts en leek het prototype van de Tempo Doeloe-dagen. Ik mocht hem en vertelde verhalen over Bung Kar-

231 Redactie: Poncke Princen, bekeerde zich in de loop van zijn verblijf in Indonesië tot de islam.

[p. 182]

no en mijn ervaringen in Indonesië. Hij zei dat Sukma hem soms bezocht.

Daarna nam Sita me mee naar haar ouders. We kwamen langs verkiezingsbendes. Sita was het ermee eens dat het een totale idiotie was.

Haar vader (76) is arts geweest en zit nu in een rolstoel met knieën die niet meer werken. Haar moeder is zeer actief en organiseert gratis maaltijden voor armen en studenten. Ze woonden in een prachtig oud huis. Ze nodigden me uit mee te eten, wat ik voorzichtig en met mate deed. Een zwager van Sita bracht me later op de avond naar het hotel terug.

Net toen ik mijn vertrek morgenvroeg had geregeld, arriveerde Jack, de economiestudent, op zijn scooter. Al snel reed ik achterop door de stad om fruitsap te halen, ook gaf ik hem 5.000 roepia voor benzine. Hij ging tanken, pikte me op en we gingen naar bed. Hij snurkte als een gek. Wat ik ook deed, niets hielp. Het was een ramp. Geleidelijk rolden we in de seks en kwamen beiden klaar (wederzijdse masturbatie) en hij kuste me langdurig.

Ik werd wakker om 04:45 uur en maakte me klaar. Hij werd even wakker. Ik liet een briefje voor hem achter dat de rekening betaald was. Voor ik vertrok omhelsde ik hem. Hij zag er zo jong en onschuldig uit in bed, om 07:00 uur moest hij naar zijn examen. Maar hij was niet misbruikt. Hij vond het leuk, had het nodig - duidelijk - en we deden niets wat niet in de haak was.

31 mei 1999

05:30 uur, vliegveld Djokjakarta

We vliegen in een Fokker Friendship. Ik hoop dat het veilig is. Herbert Feith is hartstikke gek. In The Jakarta Post vergelijkt hij een mogelijke combinatie van Mega als president en Amien Rais als vicepresident met het tweetal Sukarno-Hatta.²³² Hij ziet Mega dan als Bung Karno, ze kan niet zo goed praten, maar heeft wel veel steun onder het gewone volk. Ik zal een brief naar de krant sturen dat deze man er volledig naast zit.

232 The Jakarta Post, 31 mei 1999.

Soerabaja, Elmi Hotel

Sukma zit in kamer 203, ik in 207. Ze kwam in korte broek aanrennen om me te begroeten. Even later ging ik naar haar kamer. Ik legde mijn analyse omtrent Megawati uit, en diepte mijn mening dat zij zich zou terug moeten trekken uit. Ze luis-

[p. 183]

[p. 184]

terde en zei: ‘We hebben over die mogelijkheden nagedacht, maar het is al te laat. Er zijn nu al zoveel mensen die haar steunen, er is geen weg terug nu.’ Ik zei: ‘Dat kan zeker wel. Als ze eerlijk is naar de mensen en zichzelf, maakt ze duidelijk dat het één ding is om oppositie tegen Suharto te voeren, maar dat het iets heel anders is om staatshoofd te zijn. En als ze dan haar missie nog aan Sukarno zou verbinden, dan zou het nog te verdedigen zijn, maar ze luistert naar domme adviezen en daar is niets eerlijks aan, niet ten opzichte van haar aanhangers en niet jegens zichzelf.’ Toen kwamen ze haar ophalen.

Ik denk erover tegen Sukma te zeggen dat ik mijn eigen eten betaal, maar aan de andere kant: zullen ze het op de grote hoop opmerken? Ik heb wel tegen haar gezegd dat als het financieel een probleem is dat ik meega naar Bali ik dan gewoon terugga naar Djakarta. Maar het leek in orde. Ik bood haar aan 100 dollar mee te betalen aan mijn ticket Bali-Djakarta, maar ze zei dat dit echt niet nodig was.

Sukma kwam me met haar groep om 21:00 uur ophalen voor het diner, maar een Ambonees orkest speelt en we kunnen helaas geen woord wisselen. Een jonge journalist komt haar vragen om een interview. Een andere jongen gaat naar de band om met ze te zingen, maar vouwt eerst zijn handen om te buigen en haar te groeten. Nu wordt ze geroepen voor een overleg in de hal. We vertrekken blijkbaar op 2 juni naar Bali.

1 juni 1999

Mijn brief aan The Jakarta Post over de onzin van Feith is al klaar, inclusief een kort briefje aan Hari Bhaskara om het onder de aandacht te brengen.²³³ Ik denk dat mijn brief aan The Jakarta Post bij sommige mensen in dit land zal inslaan als een bom. Feith kan in een adem genoemd worden met Fasseur, Bank en Westerling. Het wordt hoog tijd dat iemand hem op zijn plaats zet.

Vandaag belooft het een rustig dagje te worden. We gaan alleen lunchen.

Indonesië blijft een wonderlijk land. De prestaties van onafhankelijkheid in een halve eeuw zijn inderdaad opmerkelijk: ze begonnen met niets. Op bepaalde terreinen heerst nog een traditionele manier van denken en doen. Maar er is ook de gekke Surinaamse gewoonte - die Frits Pengel zo haat - van ja zeggen terwijl je nee bedoelt, onder het mom van vriendelijkheid. Sukma reed gisteren 150 kilometer heen en weer en ontmoette

233 Zie bijlage 40.

[p. 185]

500 mensen. Het is eigenlijk diep treurig. Haar eerlijke inspanning, en ook die van Ibu Supeni, is eigenlijk nutteloos.

Er waait een fris briesje, en het weer is heerlijk - ik kom helemaal bij, na alle ellende in Holland.

We lunchten in Orient, een sjiek Chinees restaurant. Ik probeerde de boel wat te verlevendigen door voor Sukma herinneringen op te halen aan haar vader. Zij vertelde dat ze als meisje door het paleis rolschaatste, in het nationale badmintonteam zat en van sport hield. ‘1965 was a real shock for us,’ en daarna nam ik het vertellen over.

Om 17.30 uur was er een verkiezingsbijeenkomst in een gymnastiekzaal, die werd bijgewoond door ongeveer 750, voornamelijk jonge, mensen. De baas van pni was een regelrechte ramp. Hij ging maar door, en had nog nooit gehoord van de wet van de afnemende meeropbrengst. Daarna hield Sukma een uitgebreide toespraak waarin ze mij ook noemde. Op het eind werd ik op het podium gevraagd en ik kuste haar. Ze wilden dat ik iets zei, maar het overviel mij en ik zei een andere keer. Prompt werd ik aangeklampt door jonge mensen en een paar oude, die handen wilden schudden. Toen was er een persconferentie met twaalf tot vijftien lokale journalisten, die allemaal uitsluitend vragen over lokale zaken stelden. Dus ik mengde me erin en zei dat ook voor Indonesië globalisering een rol speelt. Lang duurde dat niet, want ik had al snel door dat de journalisten daar niets mee konden.

Ik zat in de hal en mijn gedachten waren totaal bij Bung Karno. Sukma is precies haar vader. Ik werd gevraagd op de weg naar het hotel in de combi te zitten, maar Sukma liet mij roepen om bij haar in de auto te komen. Ze geven me bovendien steeds de stoel naast de bestuurder.

Sinds Suharto is afgetreden, zijn 20 miljoen mensen hun baan kwijtgeraakt. Maar als ik op televisie kijk naar nieuwsberichten over de verkiezingen, verbaas ik me steeds over al die mensen die kleding en vlaggen dragen in de kleuren van hun partij. Waar doen ze het van?

Een rijke Chinese zakenman bood ons een lunch aan in restaurant Aloha in Sidoarjo, aan de zuidkant van Soerabaja, waarna Sukma ons bij het winkelcentrum van het Sheraton Hotel liet afzetten, niet ver van ons hotel vandaan. In dit enorme winkelcentrum was zelfs een ijsbaan - je zou niet zeggen dat Indonesië in een crisis zit. Sukma en de twee vrouwen die haar begeleidden, renden van lingeriewinkel naar lingeriewinkel. Ik besloot maar per taxi terug te gaan naar Hotel Elmi.

[p. 186]

2 juni 1999

Ik moest naar de dienstdoende manager om ontbijt op mijn kamer te krijgen, want ik vermijd de eetzaal liever waar je oordoppen nodig hebt om de herrie van radio en televisie te dempen.

De Jawa Pos had een artikel over de bijeenkomst van de pni met Sukmawati in Soerabaja, met een foto waarop ik naast haar sta. Ik heb een kopie opgestuurd naar Peter.

De hotelmanager die de foto ook had gezien, zei dat ik eruitzag als een pastoor.

In het vliegtuig van Soerabaja naar Denpasar

Sukma legde uit dat de maximale duur van het presidentschap is teruggebracht naar twee termijnen van vijf jaar. ‘So why not

[p. 187]

let Mega try for five years,’ zei ze. Ik reageerde dat ook vijf jaar al te lang was omdat haar vijanden haar zullen doen mislukken. Haar man Taufiq zat zelf bij de inlichtingendienst. Ze moet zich toch realiseren dat de partij al geïnfiltreerd is. Terwijl ik met Sukma zat te praten over de kansen van Mega, pakte zij een notitieboekje met uitspraken van Bapak en las een uitlating van hem voor: ‘A hero who only wants to do good, will never be defeated for ever.’ Ik zei niets, maar Bapak ging ten onder, zoals Mega zeker ten onder zal gaan.

Het is als een droom: op reis alleen met Sukma.

Vliegveld Ngurah Rai, Denpasar, Bali

We kwamen een medewerker van Megawati tegen uit Semarang. Karina was vandaag om 14:00 uur naar Djakarta vertrokken en verblijft in het Mandarin Oriental Hotel, tegenover Hotel Indonesia.

Wat een dag. The Jakarta Post heeft mijn brief vandaag al gepubliceerd. De dame in de faxwinkel noemde het pedis, maar eerlijk. Ik vraag me af hoe erop gereageerd zal worden, aangezien Herbert Feith wordt gezien als de grote autoriteit op het gebied van Indonesische politiek.

Grand Hyatt Hotel, Denpasar

Op het vliegveld werden we door een hele groep ontvangen, waarna we in de vip-ruimte op onze bagage wachtten.

Vanuit het vliegveld was het nog een uur met de auto naar het hotel, begeleid door een jeep met pni-jongeren. Sukma werd toegewezen aan twee in het zwart geklede lijfwachten, van wie een me meteen aansprak, maar zijn vriendin had drie van zijn nagels rood gelakt om haar territorium te markeren. Ik ben nog verbaasd dat ik met Sukma naar Bali reisde. Ze werd werkelijk overal herkend.

Toen Supeni bij onze aankomst met Sukma sprak, zeiden ze beiden dat het over het bezoek aan Blitar ging, maar in werkelijkheid voelde ik dat het een behoorlijke reprimande was omdat Sukma mij had meegebracht. Ze proberen aardig te zijn, maar net als in Bengkulu, denk ik dat Sukma's gevolg het niet prettig vindt om voor mij te betalen, en er zijn duidelijk constant discussies over geld. En wie weet heeft de afdeling in Soerabaja naar Supeni gebeld dat ze weigeren om van hun schrale geldmiddelen voor mij te betalen.

3 juni 1999

Sukma heeft me werkelijk naar een paradijselijke plek meege-

[p. 188]

nomen. Vanmorgen dronken we samen koffie op het terras voor onze kamers. Even later voegde Ibu Supeni zich bij ons, en begon Sukma de les te lezen alsof ze nog een klein meisje was. Ze drong erop aan dat wij op 5 juni Bapaks graf bij Blitar gaan bezoeken voor ‘spriritual guidance’ bij de verkiezingen. Eigenlijk is dat prima, want dan kan ik mooi eerder vertrekken en zo de familie, inclusief Mega, vermijden. Ik kreeg de gelegenheid mijn analyse over Mega aan Supeni uit te leggen. Ze zei: ‘I agree with you, but whom do you want, Habibie?’ Ze gaf het dilemma kort maar krachtig aan: ‘We have only Mega.’ Daar heeft ze wel gelijk in.

Sukma heeft niets geleerd van het gesjouw met haar op Bengkulu. Ze gingen haar opnieuw een eiland rondslepen, tot 22:00 uur vanavond, dus ik bedankte voor de eer, en ga vanavond vroeg naar bed.

Deze verkiezingen zijn eigenlijk het helderste voorbeeld van pure belazerij dat ik in lange tijd gezien heb. Ze laten mensen voelen of denken dat ze voor een betere manier van leven stemmen, terwijl in werkelijkheid de klok verder wordt teruggedraaid dan ooit. Iedereen hier doet eraan mee. Dat is waarom ik Ruslan schreef dat hij niets zinnigs in zijn artikel had geschreven. In de paar regels van mijn brief in The Jakarta Post worden tenminste harde noten gekraakt. Bung Karno zou zijn dochter nooit hebben toegestaan om staatshoofd te willen worden, wetende wat deze baan inhoudt of wat nodig is om er klaar voor te zijn. Nu is het een slechte grap. Het is slecht voor Indonesië, het is slecht voor de mensen. De kater zal komen.

Wat is Indonesië toch een verschil met Zuid-Afrika. Hier zit ik in een hotel met alles open en bloot - zoals alles in Indonesië open en bloot is - terwijl in Zuid-Afrika iedereen opgesloten zit achter ijzeren poorten en waar je je leven op straat niet zeker bent.

De terrassen in dit hotel zijn goddelijk. Een paar toeristen, tuinen en palmbomen. Na de storm is de lucht eindelijk helder, de zonneschijn is hemels. Eigenlijk is het enige wat ik nu nog wens dat ik deze dag met Peter zou kunnen delen.

Ik bestelde nasi en zei erbij dat ik niet weer rond middernacht wilde eten. Het kwam om 18:30 uur, maar het waren twee porties. Ze hadden het verkeerd begrepen. Ik vroeg uitdrukkelijk nog om er sambal bij te doen, maar dat was er niet. Ze vroegen of ik meteen wilde betalen, maar dat weigerde ik.

[p. 189]

4 juni 1999

Ik sliep bijna twaalf uur. Sukma probeerde me gisterenavond laat nog wakker te maken toen ze terugkwam, maar ik bleef slapen.

Tampaksiring

We bezochten eerst het zomerpaleis dat Bungkarno ontworpen had. Bapak had deze plek uitgezocht vanwege het zuivere grondwater. We werden in het paviljoen, de pendopo, ontvangen door een gamelanorkest. We bezochten het stijlvolle paleis vol met Sukma's jeugdherinneringen. Ze toonde me de eenvoudige, speciale hoekjes die Bapak had bedacht. Sukma wees ook op drie hoge denachtige bomen: ‘Pak Yani gave them to Bapak.’ Nadat we het paleis verlieten, zei Sukma in de auto: ‘Oom Wim, you cry.’

‘How do you know,’ zei ik, ‘I do inside.’

Ze zei: ‘I know,’ en brak ook.

Hierna gingen we naar de pni-bijeenkomst waar we naar Balinees gebruik ontvangen werden met oranje bloemenkransen, en cadeautjes. Ibu Supeni hield bij binnenkomst een korte toespraak voor een stuk of vijftien jonge aanhangers. Vervolgens waren er Balinese dansen in de pendopo, waarna Sukma een gebed uitsprak. Later gaf zij op een podium op een groot plein een toespraak. Ze riep me het toneel op om me te introduceren aan het publiek, en bedankte me voor het schrijven van een boek over haar vader. Tijdens haar toespraak raakte ze flink geëmotioneerd, waarop ik terug het podium opging en haar een zakdoekje gaf.

Denpasar

We reden verder van plek naar plek, voorafgegaan door een jeep met pni-jongeren om het verkeer opzij te wijzen en we werden overal ontvangen met bloemenslingers en cadeaus. Bij een beeldhouwer ontving ik ook een pni-naamplaat, waar ik zeer trots op ben.

Bij een van de vele tussenstops, toen er Balinese dansen werden uitgevoerd, vroeg een danseres me op het podium te komen en mee te dansen - wat ik rampzalig vond, maar ik probeerde er het beste van te maken.

Op een andere stop dansten acht jongens bij een gamelanorkest op een manier die ik nog nooit gezien had, maar simpelweg geweldig vond. Verbazend dat deze cultuur blijft bestaan op Bali, ook onder de jongeren.

Tijdens deze lange en vaak onderbroken rit naar Denpasar

[p. 190]

overreed onze chauffeur een hond die ik in de berm zag rollen, wat me erg van streek maakte.

Ik herinner me dat ik in een krantenartikel de uitspraak van Supeni las ‘when I founded pni’ en me meteen afvroeg hoe dat kon, want ze is zelf pas 81 jaar oud en de pni bestaat al sinds 1927. Ik beschouw deze groep, lijst drie, als de echte Bung Karnoïsten - en zeker niet de pdi.

In het vliegtuig van Denpasar naar Soerabaja

Ik vlieg business class met Ibu Supeni en Sukma. We wachtten in de vip-kamer met thee en petit fours en mevrouw Supeni vertelde over haar ervaringen met Bung Karno.

Ik zei: ‘You should be telling this on tv.’

‘Which tv?’ vroeg ze, erop doelende dat de meeste televisiestations in handen zijn van Suharto en co.

Sukma is moe. Ze slaapt in de stoel naast me. Na mijn schoonheidsslaapje van zo'n twaalf uur ben ik zelf vol energie.

Wat een dag. In Djakarta vergeet je waar het in Indonesië om gaat, op Bali werd ik weer helemaal verliefd op dit land en de mensen. Ik zou hier graag met Wiecher Hulst over praten.

Er werd in het vliegtuig voortdurend gediscussieerd over vliegtickets en de plaatsen waar we heen zouden gaan en wanneer. Ibu Supeni wilde naar Bung Karno's graf - begrijpelijk, want ze was hier op een door financiële ondersteuners betaalde trip, door aanhangers die iedere keer rijke Chinese zakenlieden blijken te zijn. Een van hen reist nu zelfs met ons mee.

Onderweg naar Probolinggo

Toen we van Soerabaja naar Blitar reden - tenminste, ik dacht dat dat de bestemming was - zei Sukma ineens dat Ibu Supeni een visioen had gekregen, namelijk dat we het graf van een van de negen islamitische heiligen van Indonesië, een van de Wali Sanga, namelijk Sunan Giri (1442-1506), moesten bezoeken. En hup daar gingen we in plaats van naar Blitar dus naar Gresik, even ten noorden van Soerabaja, en jawel, op een heuvel in het moskeecomplex, na een beklimming van meer dan honderd stenen treden, was er het graf. Supeni moest door vier man in haar rolstoel naar boven en weer terug naar beneden getild worden. Beide dames verdwenen bij de tombe achter een gordijn, maar verschenen weer snel, en wilden meteen opkrassen. Er werd de hele dag door niemand over eten gesproken. We hadden alleen om half tien ergens een beetje rijst gegeten. Dus na wat gesteggel belandden we op een simpele eetplek - wat prima was - maar de chauffeur van onze combi zat alleen aan

[p. 191]

een tafel naast ons. Toen deed ik iets waarover ik me wel voor mijn kop kan slaan: ik stond erop dat hij bij ons kwam zitten, wat verschrikkelijk Amerikaans gedrag van mij was. Ik had er totaal geen rekening mee gehouden dat dit hier niet gepast was. De situatie leek zo gek, maar er door mij iets aan willen veranderen was verkeerd. Het hele gezelschap zat flink te schransen, ik at alleen nasi. Grote vissen werden binnengebracht, en werden allemaal tot op de graat opgegeten. En zelfs de oude dame Supeni at veel en rondde het af met een glas vol roze spul. Ik was verbaasd. Toen reden we door naar Probolinggo, waar ik bij een eenvoudig hotel werd afgezet. De anderen gingen naar god weet waar. Ze letten nu wel op de centen.

Toen ik onderweg ergens naar het toilet wilde, moest ik ijs kopen om van het toilet gebruik te mogen maken. Voor de prostaatoperatie had ik deze trip niet kunnen maken.

5 juni 1999

Probolinggo, Java, Hotel Tampiarto, 07:00 uur

Ik kon niet ontbijten in het restaurant, want daar stond weer een televisietoestel herrie te maken. Ze brachten uiteindelijk mijn ontbijt, maar zonder mes en vork, wat me opnieuw irriteerde, want ik had al drie keer vergeefs gebeld en moest uiteindelijk naar de receptie om mijn ontbijt te kunnen bestellen. Indonesiërs werkzaam in hotels werken me op mijn zenuwen. Ik vroeg om verse melk, maar de jongen bij de receptie zei dat hij dat op de fiets zou moeten halen. Maar het is fantastisch weer en mijn God, ik heb al weer vele gezichten en lichamen gezien om te zoenen. Wat een mensen. De jonge jongens, allemaal op motorfietsen geïmporteerd uit Japan. Je ziet geen fietsen meer, alles zit op een motorfiets en rijdt als gekken.

Er beginnen artikelen te verschijnen over hoe het na de verkiezingen van 7 juni zal gaan. Iedereen kletst over het opnieuw opbouwen van Indonesië door een gemeenschappelijke visie en een degelijke democratie. Maar hoe dan? De stem van de pdi is vooral een proteststem om de invloed van Suharto eruit te krijgen. Niemand weet wat er daarna zal gebeuren. Ik zal Sukma op deze laatste dag samen vragen of Bung Karno Megawati geadviseerd zou hebben om voor het presidentschap te gaan.

14:00 uur, op weg naar Blitar

Het is onmogelijk om te beschrijven waarom Indonesië zo speciaal is. Men moet het met eigen ogen zien en zelf de geuren kunnen ervaren.

Ik bereid me in gedachten voor op het graf van Bapak.

[p. 192]

Blitar

Na uren en uren rijden kwamen we in Blitar. De familie mocht binnen de glazen panelen rondom de tombe om te kunnen bidden. Een grote mand met bloemen werd binnengebracht. Ik wachtte op gepaste afstand, maar Sukma riep: ‘Oom Wim, you too,’ en zo betrad ik op sokken Bung Karno's glazen rustplek. Ibu Supeni verliet haar rolstoel en op haar knieën hing ze over het graf, en strooide bloemen uit over de grafsteen.

Djakarta, Hotel Indonesia

De rit van Blitar naar het vliegveld bij Soerabaja was een idiote race. En in weerwil van het gevaar, was Sukma in slaap gevallen. Ondanks alles kwamen we tegen half acht in de avond aan en vlogen we om negen uur naar Djakarta.

Supeni en Sukma zetten me af bij Hotel Indonesia. Supeni hoopte dat zij het van haar over zou nemen. ‘I learned a lot from her,’ zei Sukma.

In de auto naar Hotel Indonesia ontdekte ik tot mijn grote verrassing dat het zaterdag was, dus nam ik, na mijn spullen naar mijn kamer te hebben gebracht, een taxi naar het Nieuw-Guineamonument waar meer homo's waren dan ooit. Ik werd benaderd door een Indonesische bodybuilder, die 200.000 roepia vroeg. Er was een zeer vrije Chinese jongen op een motorfiets, maar toch ging ik om 00:30 al terug naar het hotel.

6 juni 1999

Vandaag zou Bung Karno 98 jaar geworden zijn.

Er lijkt een vredesovereenkomst in zicht in Kosovo, maar het is een pure capitulatie. Ik kan het nauwelijks geloven. Het is duidelijk dat dit vooral uit de koker van Al Gore en Madeleine Albright is gekomen en dat Clinton er nauwelijks een rol in heeft gespeeld. De commentaren in The New York Times en de The Washington Post lees ik in opperste verbazing. Ik blijf Kosovo zien als een grote repetitie van de navo voor grotere dingen die gaan komen. Maar ik zal wel weer de enige zijn die het zo ziet.

Hier in Indonesië is de destabilisatie op volle kracht aan het werk, nu weer in Atjeh. Javaanse immigranten worden hun huizen uitgejaagd en ontmoedigd te gaan stemmen. Het Indonesische leger is in Atjeh om de immigranten te beschermen.²³⁴ Op de voorpagina van Time wordt al gesproken over het uiteenvallen van Indonesië. In Atjeh, Oost-Timor en Irian Jaya is

234 The Jakarta Post, 6 juni 1999.

[p. 193]

de roep om onafhankelijkheid groot en ook in Riau, Kalimantan, Ambon en op Bali gaan stemmen op om zich af te scheiden van Indonesië. De eilanden zijn het beu dat zij maar een fractie terugzien van de opbrengsten van de grondstoffen die daar gewonnen worden. Suharto heeft van Indonesië een monocultuur gemaakt: de Javaanse. Ook het vreedzaam samenleven met verschillende religies wat Sukarno voorstond, lijkt verder weg dan ooit met gewelddadige spanningen tussen moslims en christenen. Time spreekt van een identiteitscrisis en dat is precies wat ik bedoelde. Megawati had het één land, één volk principe moeten benadrukken, want dat is wat Sukarno bepleitte. Nee, ze staat nog niet in de schaduw van haar vader, al was het interview met haar in Time niet slecht. Ze stelt zich constructief op en gelooft niet dat radicale veranderingen op korte termijn de stabiliteit van het land ten goede komen. Megawati meent dat de uitgangspunten van Sukarno voor Indonesië (de pancasila en de grondwet van 1945) goed waren, maar dat de implementaie door Suharto niet goed is gegaan. Hij heeft Indonesië gejavaniseerd.²³⁵

Iwan Tirta had mijn brief in The Jakarta Post gelezen: ‘De spijker op de kop.’ We gaan elkaar ontmoeten. Ik wil weten wat er met de jurken van Beatrix is gebeurd. Tirta dacht dat Habibie en Wiranto aan de macht zullen blijven. Het is niet te hopen, want dan vrees ik dat bloedvergieten onvermijdelijk is. De oppositie zal zich verweren en het in het geheel niet accepteren.

Kadarisman zei mij en Sukma uit te zullen nodigen om te komen eten, inclusief Gerrit de Boer.

De Indonesische milieuorganisatie walhi maakt zich zorgen dat van de 48 partijen die meedoen aan de verkiezingen, slechts elf in hun programma aandacht hebben voor milieuproblemen, waarvan vier partijen ook maatregelen voorstellen.²³⁶ Natuurlijk veroorzaakt het totale gebrek aan interesse voor de ecologie in dit land nog meer zorgen. Hoe vaak moet ik mijn neus bedekken voor blauwe rookwolken van autobussen en trucks? Ook gebruiken de meeste motorfietsen geen olie waardoor ze vreselijk stinken. Heel Indonesië is vandaag de dag gemotoriseerd.

Gerrit de Boer belde. Hij zei dat hij mijn brief in The Jakarta Post niet had gelezen. Ik vertelde hem dus wat ik had geschreven, waarop hij zei: ‘Ja, ik herinner me dit wel gelezen te hebben. Maar stond jouw naam eronder?’

235 Time, 7 juni 1999.

236 The Jakarta Post, 6 juni 1999.

[p. 194]

Karina belde tegen de avond. Ze zei dat Dewi me had geprobeerd te ontmoeten, maar dat ze gisteravond naar Tokio en daarna naar New York vertrokken was. Karina vroeg me te komen eten in het Mandarin Hotel. Ik ontmoette ene Allan Sebastian, met wie ze een film wil maken over Bung Karno. Sebastian was blijkbaar al mooi ingepakt door Ruslan Abdulgani. Ze hadden met generaal Suhario gesproken, en het werd me tevens duidelijk dat Karina zeer betrokken was bij Mega. Ze had Alatas al afgeschreven en ze benadrukte ook dat Mega voor Sukma en haar kinderen zorgt. Toen verscheen er een Italiaan, ver in de veertig of vijftig, en we vertrokken naar een zeer sjieke club waar Alatas' dochter de pr voor doet. We gingen in de club naar een salon waar we vijf kwartier hebben doorgebracht, terwijl Karina er een massage kreeg.

Ik mocht Sebastian wel. Hij wilde eigenlijk een vierdelige serie produceren over Sukarno, maar werkte nu aan een korte proeffilm. Ik heb maar niet gevraagd hoe hij aan het geld denkt te komen. Sebastian wist echter verrassend veel over de Indonesische moderne geschiedenis. Ze hadden uitgebreid gesproken met Suhario en ook met Ruslan, die een jaar eerder nog weinig wilde zeggen over Suharto, maar ‘now he talked very freely’.

Het was zeer gezellig met Karina, die mijn hand vasthield toen we de club in liepen. In het Mandarin kwamen we Iwan Tirta tegen, die uit de sportzaal kwam. Karina omhelsde hem. Godzijdank had ik hem vanmorgen nog gebeld.

Ik vertelde Karina over een diner dat binnenkort wordt georganiseerd met Omar Dhani, en of zij daar bij wilde zijn.

7 juni 1999

Ik kijk naar een uitzending over de verkiezingen in Indonesië vandaag op cnn. Ze laten wat commentaren van kiezers zien. ‘We are like animals let out of a cage,’ zegt iemand, en een ander zegt: ‘Life under Suharto was better, I could afford the food we needed.’ Er mogen 112 miljoen geregistreerde Indonesiër hun stem uitbrengen in 320.000 stemkantoren. Het zal mij benieuwen. Tot overmaat van ramp komt de regen nu met bakken uit de hemel, wat niet veel goeds belooft voor de opkomst.

De Amerikanen en wij gaan gewoon door met bombarderen, wat een afschuwelijk criminele affaire is. De vredesbesprekingen over Kosovo tussen de generaals zijn stukgelopen. Het huidige boeventeam mist de verfijning die jfk had richting Chroetsjov om het Amerikaanse gezicht te redden in de Cubacrisis.

[p. 195]

Het winkelcentrum in het hotel is de hele dag gesloten, wat lastig is. Geen idee waarom, want de stembureaus sluiten al om 14:00 uur. Ik kon in ieder geval nog wel tijdschriften en kranten kopen.

Ik heb urenlang gelezen vandaag, onder andere over de zorgen rond het uçk. De navo wil dat de leden van het uçk worden omgeschoold tot politieagenten zodra het Joegoslavische leger zich heeft teruggetrokken uit Kosovo. Deze gedachte kwam op toen het nog ging om zo'n 2.000, matig getrainde rebellen, maar inmiddels bestaat het uçk uit zo'n 17.000 strijders en wil dit leger een onafhankelijk Kosovo. Bovendien heeft het uçk dusdanig weinig vertrouwen dat de gevechten dan ook echt voorbij zullen zijn, dat van opheffen voor hen voorlopig geen sprake kan zijn.²³⁷ De cia zet ze dus in het veld en bezorgt het Pentagon enorme hoofdpijn.

Ene meneer Sulaiman belde vanuit het Kemlu, het ministerie van Buitenlandse Zaken, over mijn ontmoeting met Alatas morgen: ‘Are you a journalist? Will you have an interview?’

‘No, courtesy visit.’

‘I will wait at the door for you.’

Ik heb de ontmoeting met Alatas voorbereid, en op een rijtje gezet wat morgen in ieder geval aan de orde ‘moet’ komen. Ik ben nu 22 dagen op weg en tot op heden ben ik alleen een fles parfum van Gino kwijtgeraakt, waar ik toch voorzichtig mee was. Gino heeft me zijn nieuwe adres niet gegeven, dus heb ik zijn verjaardag op 30 mei genegeerd. Hij heeft ook nog steeds mijn ski-jack niet teruggegeven.

Ik belde Peter die zachtjes sprak aan de telefoon, dus ik dacht dat hij nog in bed lag. Toen ik ernaar vroeg, legde hij uit dat hij in de bibliotheek aan de overkant van hun appartementengebouw zat, waar hij dagelijks gaat lezen. Hij wordt weer normaal, godzijdank. Hij stuurde zelfs brieven voor me naar Amsterdam. Hij lijkt weer helemaal in orde.

Wiecher Hulst kwam in Hotel Indonesia televisie kijken, maar ik ga liever naar Hotel Borobudur om er even uit te zijn. Ik vertelde hem dat ik morgen naar Alatas ga. ‘Ik heb Alatas niet eens geprobeerd,’ zei hij, en hij vertelde dat Bert Vuijsje een artikel over vandaag van hem wilde hebben voor hp/De Tijd. Net toen ik Hotel Borobudur verliet, arriveerden Jimmy en Rosalynn Carter, vergezeld door motorpolitie en afschuwelijke geheim agenten. Het was allemaal heel overdreven en nergens voor nodig. Ze spraken het programma door onder het licht

237 International Herald Tribune, 7 juni 1999.

[p. 196]

van de entree. Ik herinner me handen geschud te hebben met Carter in Stanford toen hij in de race was voor het presidentschap.²³⁸ Dit hotel is zo belachelijk luxueus geworden. Ook staan er nog steeds orchideeën bij iedere wasbak in de plees.

Vanavond belde Eric van Onna, en ik verzekerde hem opnieuw dat ik de samenwerking zal voortzetten.

Wiecher was tot 22:00 uur op mijn kamer. Ik denk dat hij zo gehersenspoeld is over wie ik ben dat hij niet in staat is te zien wie ik echt ben. Hij probeert me constant te betrappen op leugens. Ik probeerde hem aardig te vinden, maar vind dat niet. Hij zei dat Hofland tegenover hem had gesuggereerd dat ik seks met hem had proberen hebben op Nyenrode.

Op cnn vergeleek een commentator het mogelijke uiteenvallen van Indonesië al met wat er in Joegoslavië is gebeurd. De Amerikaanse propagandamachine lult al op volle toeren in die richting.

238 Zie ook Memoires 1975-1976, pagina 265.

8 juni 1999

Het Kabinet is gelijmd met afschuwelijke smoesjes en quasi slimmigheden over het referendumgedoe van d66, maar nu is minister Hayo Apotheker van Landbouw afgetreden en opgevolgd door Laurens Jan Brinkhorst nota bene. Wie neemt de Haagse politiek nog serieus?

Bij de eerste 60.000 stemmen kreeg Mega 48 procent van de stemmen. Ze verscheen in een stemhokje in een bloesje en rok en Taufiq zag er al even beroerd uit. Hoe anders zou Sukma zijn verschenen.

Mijn terugvlucht is geboekt. Ik vertrek op zestien juni, want de zeventiende is er geen vlucht om 20:30 uur. Ik hoop dat Pak Alatas een betere plek voor me kan regelen. Het is nu erop of eronder om Alatas zo ver te krijgen mij te steunen in mijn rechtszaak.

Ik sprak van 09:20 uur tot 10:00 uur met Pak Alatas. Ik vroeg om een opwaardering van mijn ticket voor de zestiende. Hij riep Hudi binnen, die het ticket bekeek en zei ermee aan de slag te gaan.

Alatas vertelde na elf jaar - ‘langer dan Adam Malik’ - definitief weg te zullen gaan. ‘Dan zien we elkaar in Holland als privéburger.’ Hij zei dat er mensen rond Mega waren die nu nog op de achtergrond opereerden om niet in de gaten te lopen, maar wie waren het? De Chinees - ‘ik zat met hem op school’ - was in orde.

[p. 197]

Alatas had mijn brief in The Jakarta Post niet gezien, want hij was weg geweest. Hij was het ermee eens dat Mega niets van politiek weet en dat haar de strijdvaardigheid ontbreekt die daarbij nodig is. Ik vertelde hem over de reis en mijn gescharrel met de bodyguard in Bengkulu - nu ik dit opschrijf, vraag ik me af waarom ik dat in hemelsnaam gedaan heb.

Ik begon over Pak Kadarisman en de wens van de advocaten voor een verklaring van hem ‘I cannot order him to do it, but if he wants to, it's okay with me. I will talk to him,’ Zei Alatas. Ik heb Kadarisman meteen gebeld en hem de reactie van Alatas verteld.

Ik zei tegen Pak Alatas dat Sukarno zijn dochter Megawati naar de psychiater had gestuurd, als zij naar hem toe gekomen was om te zeggen dat ze zich kandidaat zou stellen voor het presidentschap. Eigenlijk is het oneerlijk om op die manier misbruik te maken van de naam Sukarno, het is een vorm van misleiding waarmee ze de mensen valse hoop biedt.

Toen ik bij Alatas wegging, vroeg meneer Sulaiman (hij was eerst op de ambassade in Brussel en Parijs, nu dus op het Kemlu) me naar de vijfde verdieping te komen. We praatten, en waren het grotendeels eens over dat Indonesië een gevaarlijke periode inging. ‘But do you want Habibie?’ vroeg hij. Ik zei bijna dat ik dat nog beter vond dan Mega, maar dat kon natuurlijk niet. Habibie staat te dicht bij Suharto, Golkar en schimmige deals. We kwamen tot de conclusie dat het land in de tang zit. Terugdraaien van Mega kan niet meer. Ze moet nu verder ook al zal ze vastlopen. Het sluit in ieder geval een tweede coup door het leger uit, want dat zullen de Amerikanen onmiddellijk verhinderen. Ze kunnen hier geen kant meer op. Indonesië zal desintegreren, precies zoals de klootzakken in Washington willen.

Sulaiman vertelde ook dat Carter met 106 personen in het Borobudur was neergestreken. Een complete verdieping was afgehuurd en ook was er een apart communicatiecentrum in het hotel opgezet. Men vroeg zich in Djakarta af wie dit allemaal financierde. De cia?

Er kwam een fax van Santo met een berekening voor het publiceren van een boek. Het zou 18 miljoen roepia kosten. Ik heb hem direct geschreven dat ik nauwelijks geld heb om mijn hoofd boven water te houden en dat ik eigenlijk van hem wilde weten of er een uitgever was die interesse had het uit te geven. Arthur Buchwald is erg grappig, maar zo Joods tegelijkertijd.²³⁹

239 The Washington Post, 8 juni 1999.

[p. 198]

Ik weiger nog steeds te denken dat Milošević Adolf is. Er wordt ons simpelweg een verhaal verteld en ik heb geleerd de massale antipropaganda niet te geloven of te accepteren.

In het warenhuis Sogo kwam ik een Indo tegen, Emile Schwidder, historicus in Amsterdam, die Giebels en mij in De Balie bijeen wil brengen.

Het Balinese ventje dat batik in de gang verkoopt, papte met me aan en kwam naar mijn kamer, vroeg me om zijn broek te openen en solliciteerde naar een blow job - ik kan dat niet. Toen lag hij bovenop me en kwam bijna onmiddellijk klaar. De Ba-

[p. 199]

linese jongen raapte zich weer bij elkaar en keerde terug naar zijn winkeltje.

De opkomst bij de verkiezingen was 96 procent, ondanks de regen.

De Balinese jongen kwam terug, maar nee, dus ik zei: ‘I respect you. You are not really gay, so don't get involved with dirty old men.’

Gus Dur zegt op cnn dat hij bij Mega is omdat er compleet vertrouwen is tussen nu en pdi. Hij zei zelfs dat hij bereid was een regering in ballingschap op te zetten als de Golkar met de verkiezingsuitslagen knoeit.

Tri Soekirman en Santo's Amerikaanse vriendin, de juriste Catharina Celosse, nodigden mij en de Amerikaanse buitenland correspondente Azië voor The Boston Globe, Indira Lakshmanan uit voor een diner in Hotel Mandarin, wat inderdaad geweldig was. Lakshmanan vertelde dat Indira Gandhi gedwongen sterilisatie had bepleit in India, wat ik onzin noemde. Ze zei dat haar moeder Indira zo graag mocht dat zij naar haar vernoemd was. Indira Lakshmanan is een aardig meisje. Indira zei dat Carters reisje geheel werd gefinancierd door The Carter Center, een stichting van Jimmy Carter. Ik moet Sulaiman bellen om hem dat te vertellen.

Karina kwam naar onze tafel gelopen en zei dat ze meegaat naar Omar Dhani. Ik faxte haar later tijdstip en datum door, en ga ervan uit dat ze dit nog bevestigt. Ik heb haar duidelijk gemaakt dat er nog meer voormalige luchtmachtgeneraals aanwezig zullen zijn, met name enkele van de luchtmachtbasis Halim.

In Mandarin kwam ik niet alleen Gerrit de Boer tegen met het Netwerk tv-team, maar ook Wim Hofland, fotograaf van De Telegraaf, die langs onze tafel liep en zei: ‘Ik dacht al dat is Willem Oltmans in een pyamabroek...’ doelend op mijn Balinese batikbroek. Je hoeft niets te doen en je weet wat voor vlees je in de kuip hebt.

Donderdag, 10 juni, nog een lunch met Kadarisman met Sukma, en vrijdag dan het diner en het feest bij Wisnu Djajengminardo met Omar Dhani.

9 juni 1999

Morgen ben ik jarig. De laatste keer dat ik mijn verjaardag in Indonesië meemaakte was in 1957.

Pak Alatas zei me twee weken geleden dat hij in september Van Aartsen zou ontmoeten en dat hij zou pleiten voor mijn zaak. Gisteren zei hij dat hij met pensioen zou gaan.

[p. 200]

Er wordt positief geschreven over de verkiezingen. Ze denken dat ze er nu zijn omdat de verkiezingen vredig zijn verlopen, maar er staat ze zeker nog de nodige problemen te wachten. Een artikel spreekt van het driemanschap Megawati, Wahid en Rais. Eigenlijk is het een wonder dat dit van de grond is gekomen - althans, tot zover. Wat zal Suharto nu denken? Tot nu toe hebben ze misschien gedacht dat ze hun oude spelletjes konden spelen en ermee wegkwamen. Maar het spel van Suharto is over, voor altijd. Het is zoete wraak. Mega krijgt het van de grond, dat is waar, en mijn brief in The Jakarta Post was in dat opzicht te vroeg.

Pak Hudi belde. Hij heeft een business class ticket naar huis voor me geregeld. Ik geloofde mijn oren niet. Dat is de erkenning voor wie ik ben in Indonesië versus mijn eigen bangsa, de Haagse polderjongens. Ik moet Pak Alatas een dankbriefje schrijven en hem herinneren aan het plan met Kadarisman. Pak Hudi zei ook dat ik mijn eigen ticket terug kon vragen, maar daar denk ik nog niet aan.

Vanavond om 19:00 uur (waarschijnlijk hadden ze bedacht te komen dineren) verschenen mijn oude vriend Machram Tjokrodimurti en zijn vrouw Sri Supomo - een onophoudelijk bedisselende dikke tante - in Hotel Indonesia. Ik had eigenlijk gehoopt dat zij 's morgens zouden komen. We gingen het restaurant in (waardoor ik 50.000 roepia lichter werd) en ik kon niet met Machram praten zoals ik eigenlijk had gewild, omdat zijn vrouw erbij was. Penny Hedinah, de zus van Machram, heeft aderverkalking en pijn als ze zit, staat of ligt. Oud worden blijft een ramp. Machram had tot mijn grote vreugde het telefoonnummer van onze gezamenlijke vriend Sumarto. We belden hem en voor het eerst sinds 1966 hoorde ik zijn stem.

10 juni 1999

Vandaag word ik 74. Het is maar goed dat niemand van tevoren weet hoe lang hij nog heeft te gaan.

Ineens staat Golkar op de tweede plaats, maar ik zie zomaar geen coalitie tussen pdi en Golkar. De koers van de roepia daalde opnieuw na dit nieuws. De Suharto-infectie van dit land is verre van over.

Om half 11 reed ik met een Blue Bird taxi naar Buitenlandse zaken, vlakbij het Borobudur Hotel bij het Nieuw-Guinea monument om mijn ticket op te halen. De chauffeur reed via god weet waar naar het ministerie. Ik wilde graag dat hij op mij zou wachten, dus ik betaalde hem 8.000 roepia, meer dan voor de rit nodig was. Na vijf minuten was ik al terug en stapte weer

[p. 201]

in. Ik zag dat hij de meter opnieuw aanzette met opnieuw het starttarief van 2.000 roepia. Ik deed alsof ik dom was, en dat hij me te slim af was geweest, waar hij erg om moest lachen. Ik gedroeg me zwaar gedupeerd. Toen we bij het Grand Hyatt Hotel (vlakbij Hotel Indonesia) kwamen, zei ik dat ik nog maar 3.000 roepia had en dus niet meer kon betalen. ‘I saw you have 10.000,’ riep de jongen uit, en opnieuw lachte hij uitbundig om zijn eigen slimheid. Het was een aardige jongen.

21:10 uur, Kafe Exelso

Wat een dag. Sukma arriveerde op tijd. We reden in haar Mercedes met chauffeur naar een bloemenmarkt om een mand te kopen voor de vrouw van Kadarisman. Gerrit de Boer arriveerde vlak na ons bij Kadarisman en we namen eerst een serie foto's. Het werd een uiterst geslaagde lunch. Er was zoveel werk van gemaakt. Madame toonde me de privévertrekken waar de gesigneerde portretten van de koninklijke familie stonden. Pak Kadarisman vond dat ik het ticket dat Alatas me gaf, verdiend had. Hij vertelde dat hij na 1966 voor elf jaar op nonactief was gezet, waarna hij langzaam zijn carrière kon hervatten. Een van zijn dochters, die bij de lunch aanwezig was, zit op Nyenrode. Ik mocht haar wel. We speelden samen een paar noten op de piano.

Het was prima dat Gerrit erbij was en ik verwacht nog wel een aardig artikel van hem. Sukma vond zijn blauwe ogen mooi en ik speelde dat ik jaloers was. Hij moest om 13:45 uur weer weg, wij om 14:30 uur. Ik vroeg Gerrit nog of hij geschreven had over de problemen met Den Haag en de radarapparatuur. Nee, geen tijd. Even later zei hij dat er onderwerpen waren waar je maar beter niet over kon reppen. Pak Kadarisman vertelde ook aan De Boer (maar die doet er hier vanwege zijn eigen belangen niets aan) dat Bernhard geweigerd had een reünie te organiseren als Luns zou komen. ‘Bernhard hates Luns,’ herhaalde Kadarisman.

Ze zongen happy birthday voor me, en we klonken met witte wijn. Mevrouw Kadarisman had een uitgebreid banket bereid. Na ons bezoek werden Sukma en ik afgezet bij het Hyatt, waar we een ontmoeting hadden met de Amerikaanse politieke wetenschapper en schrijver Jeffrey A. Winters, die verschillende boeken over de Indonesische politiek heeft geschreven. Zijn ouders waren toen hij twaalf was gestorven, beiden aan longkanker. Winters noemde Alatas vrijwel meteen een ‘criminal’. Alatas was de man die de toon zette voor het mensenrechtendebat in Azië, namelijk dat er andere regels gelden in Azië en

[p. 202]

dat het Westen niet moesten proberen hun regels op te leggen. Ik dacht: Alatas heeft gelijk.

‘Does that make him a criminal?’ vroeg ik Winters.

‘No, but 200.000 dead in Timor do. If democracy succeeds in Indonesia, it will have far-reaching effect on asean. It will have a ripple effect and puts further pressure on China. Alatas is the Joseph Goebbels of Indonesia.’

Ik vond dat onzin, maar gooide het over een andere boeg en vroeg hem wat hij verwachtte van Megawati en of zij het presidentschap waar kon maken.

‘Absoluut. Ik heb gisteren met haar geluncht. Zij zal de toon zetten en de ministers zullen uitvoering geven aan haar plannen. Mega is voor de bevolking een krachtige symbolische persoonlijkheid, zij projecteren Sukarno in haar. Haar eigen hoofdkwartier was vernield en zij is met waardigheid met die ramp omgegaan. Voor het volk was het duidelijk dat Mega onder Suharto heeft geleden, net als zijzelf. Ze is niet corrupt zoals de oude kliek, zij hoort daar niet bij. Ze is eerlijk en eenvoudig. Mega's zwakte,’ ging Winters verder, ‘is dat de elite haar niet mag. Zij houdt iedereen in het ongewisse. Maar Suharto had een beter politiek instinct dan Mega. Hij weet dat zij de mogelijkheid heeft om hem voor de rechter te brengen. Vorig jaar op 17 augustus zei Mega nog jezelf niet te verlagen door te schelden op Suharto en dat veroordelingen gebaseerd moeten zijn op de wet. Deze benadering is veel gevaarlijker voor Suharto dan wanneer ze vol in de aanval was gegaan. Mega heeft heel bewust gekozen niet op meerdere fronten het gevecht aan te gaan. Ze strijdt tegen Golkar, dus Suharto en Habibie, niet tegen het leger.’

Mega wil ondertussen wel het leger langzaam terugdringen in zijn militaire rol. Zij zal stap voor stap proberen de loyaliteit binnen het leger voor Suharto proberen te verzwakken, niet door een frontale aanval, maar op een verfijnde manier, vertrouwend op haar gevoel, aldus Winters.

Winters liet uit de twee ringen van zijn ouders één ring maken, die hij droeg als een trouwring, maar hij is alleenstaand en (zoals ik tegen Sukma zei) een closet queen. Hij vertelde ook dat Dewi onaangekondigd op het pdi-congres in Bali was verschenen en op het podium zat met Mega en Guruh. Maar Mega probeert Dewi op afstand te houden, na het verschijnen van het boek met naaktfoto's van Dewi in Japan, gaf Sukma aan.

Taufiq lijkt nog steeds betrokken te zijn bij de inlichtingendienst en wordt beschouwd als Mega's grootste blok aan het been. Mega houdt soms (of vaak) geheim voor haar man wie

[p. 203]

ze ziet en waar ze is, maar Sukma zei: ‘Er zit ongetwijfeld een zender in haar auto, zodat ze toch altijd weten waar zij uithangt.’ Mega heeft de vijand in haar eigen huis. Wat voor leven is dat?

Winters noemde Prabowo een raaskallende psychopaat die in staat is ze allemaal te vermoorden. Habibie vond hij niet serieus en een grappenmaker (ik noemde hem vorig jaar op at5 ‘een opgewonden standje’).

Dus de twee machtigste figuren in Indonesië zijn Habibie, een grapjas, en Wiranto, de man wiens rug Suharto gebruikte om brieven te signeren. Als zij aanblijven zal de verkrachting van Indonesië doorgaan.

Toen we over de toestand op vliegbasis Halim in 1965 spraken, vertelde Winters dat er een lijst zou zijn met 5.000 namen van pki-aanhangers die gedood moesten worden en die door de Amerikaanse ambassade aan Suharto gegeven zou zijn via Sarwo Edhie Wibowo. Ik stelde dat het dus om een cia-coup ging, waar Winters het direct mee eens was.

Winters zei dat hij betrokken was bij een verhaal van Time over het vermogen van Suharto en zei dat het nog erger was dan de geschatte vijftien miljard, omdat Suharto 30 jaar lang een percentage kreeg van ieder geëxporteerd vat olie. ‘Three days ago I was still optimistic, now I am not anymore,’ zei hij.

Winters vroeg op een bepaald moment of ik voor de Nederlandse inlichtingendienst werkte. Ik heb er niet te zwaar aan getild, maar hij verdedigde zich met de opmerking dat je in dit land alles kon verwachten.

Mega had aan Winters toegegeven dat iedereen een verschrikkelijke fout had gemaakt door geen aandacht te hebben voor het telproces van de stemmen. Het blijkt dat niemand weet waar de stembussen heen zijn gegaan nadat de stemhokjes waren gesloten.

Na Winters liepen we naar Hotel Indonesia, naar mijn kamer, waar Tri Soekirman en Catharina Colesse een enorme mand bloemen voor me hadden laten brengen. Later kwam het management van het hotel af met een gigantische verjaardagstaart, die ik morgen mee zal nemen naar Pak Omar Dhani.

Ik dineerde in Hotel Indonesia met Sukma, en nadat we Guruh belden (die geen tijd had en lullig deed; hij zit niet langer in het parlement dus is hij het huis in Kalibata kwijt) stelde Sukma voor dat we morgen om 13:00 uur naar Pak Sadikin zouden gaan.

Later belde ik met Peter, en Sukma sprak ook nog met hem.

[p. 204]

11 juni 1999

Ik zag weer een schandalige speech van Clinton. Hij maakte het verwijt dat democratische landen te laat reageerden op kwaad en agressie elders. In Kosovo hebben we het goede gedaan. ‘Goodnight and God bless our wonderful usa.’ Het is om te kotsen. Hij doet nu zo'n bezopen poging om betrouwbaar over te komen, dat het resultaat alleen maar erger is. Mevrouw Arbour is vertrokken uit Den Haag, om lid te worden van de High Court in Canada. Ze was door haar bruikbaarheid heen.

De Veiligheidsraad keurde met 14-0 de Kosovodeal goed, alleen China onthield zich van stemmen.

The Wall Street Journal lijkt nu ontdekt te hebben wat ik twee weken geleden al schreef in The Jakarta Post en spreekt nu over ‘legacy leaders’, leiders die gekozen worden puur vanwege hun afkomst zonder dat ze politieke potentie hoeven te hebben, zoals nu bij Megawati het geval is. Ze voegen Sri Lanka toe en laten de link tussen Taufiq en de inlichtingendienst weg. Ik zal het artikel aan Alatas geven.²⁴⁰ Ik schreef Alatas een briefje en stelde voor hem nog eenmaal te ontmoeten voor ik weer naar Amsterdam ga om hem verslag te doen van mijn gesprek met Winters.

Na enig wikken en wegen besloot ik ambassadeur Schelto van Heemstra te bellen, maar die bleek weg te zijn en maandag pas terug te komen. Ik gaf door dat ik hem graag wilde spreken als hij tijd had, maar dat het ook prima was als dat niet ging.

Amerika gooide Kosovo en Servië plat en minister Albright zegt dan fijntjes: ‘Het is nu aan Europa om de wederopbouw te financieren.’ Ze gooiden 23.000 projectielen op dat arme land. Het is een totale schande.

Sukma en ik zouden om 13:00 uur naar Pak Sadikin gaan, maar het is nu 14:00 uur en geen Sukma te zien, noch een boodschap van haar. Dat is Indonesië. Trouwens, Karina heeft de afspraak om naar Omar Dhani te gaan ook niet bevestigd.

Twee volgevreten Belanda's in Kafe Exelso: ‘Spreekt u Nederlands?’

Ik zei eerst nee, maar toen ontdooide ik en gaf ik ze een hand. ‘Iemand die de strijd met Beatrix aandurft,’ zeiden ze toen. Wat zijn mensen toch imbeciel.

Vandaag over een week komt Peter naar Amsterdam, hoop ik. Daarna op volle kracht aan de dagboeken. Het moet af.

Toen Tri Soekirman me had opgehaald reden we langs Hotel

240 The Asian Wall Street Journal, 11 juni 1999. Zie ook bijlage 41.

[p. 205]

Mandarin om Karina op te pikken. Daar speelde zich een akelig incident af. De eerste die ik in de voorzaal van het hotel zag was Sebastian. Vervolgens kwam Karina die nerveus was. Ze omhelsde me niet, en het was me onmiddellijk duidelijk waarom ze de afspraak nooit bevestigd had: ze wilde Sebastian meebrengen. Ik zei haar dat daar absoluut geen sprake van kon zijn, en dat zij alleen mee kon gaan naar Pak Omar Dhani. Sebastian riep meteen dat dat geen probleem was, maar toen we het hotel verlieten, zei Karina dat ze ons zou volgen met Sebastian in zijn auto. Hij zou dan meegaan en in zijn auto wachten, omdat Karina en hij later naar een ander hotel zouden gaan. ‘Nee,’ zei ik resoluut, ‘Karina gaat met ons mee en wij brengen haar na de ontmoeting wel naar dat hotel.’ Na wat geruzie vertrokken we uiteindelijk zonder Karina.

Tri Soekirman wilde haar mening over dit incident niet geven. Ze deed of ze me gelijk gaf, maar wat ze werkelijk dacht zal ik wel nooit weten. Dus reden we met zijn tweeën naar het feest, dat groot was. Onderweg vertelde Tri dat Kompas berichtte dat Dewi een televisieploeg bij zich had toen ze ging stemmen op de Indonesische ambassade, waar haar verteld werd dat ze niet geregistreerd was en dus niet kon stemmen. Ze schopte een scène en suggereerde dat ze voor het oog van de camera gestemd had, maar de ambassade zei nee.

Toen we gearriveerd waren begon Wisnu Djajengminardo's vrouw, Nana, die ons ontving meteen met het tonen van foto's uit 1957 met Boes Suwandi, Indro Noto Suroto en Astid Suwandi, waar ik met haar danste.

Ik legde het gezelschap oud-generaals duidelijk uit waarom Karina er niet bij was en Sri Muljono Herlambang zei: ‘You did not want a fait accompli.’ Dat was afdoend voor me, en ik zette het incident uit mijn hoofd. Het feest was leuk, met bergen eten.

Ik praatte lang alleen met Omar Dhani. Hij zei dat het geloof in God hem op de been had gehouden toen hij met de doodstraf boven zijn hoofd in de gevangenis zat. Hij had een kopie van Mijn vriend Sukarno in de gevangenis ontvangen en weet nog steeds niet door wie hem dat toegestuurd was. Hij toonde het exemplaar aan me (met veel onderstrepingen). Hij vroeg me ook wat te schrijven in zijn exemplaar van Den vaderland getrouwe, waarin ook vele onderstrepingen stonden. We spraken veel over Sukarno en de coup van 1965. Ook vertelde Omar Dhani dat hij Sukarno aangeboden had om hem overal heen te laten vliegen waar hij maar wilde, zelfs het buitenland toen Suharto aan de winnende hand was. Ik vertelde Pak Omar Dhani

[p. 206]

over Karina en haar filmplannen. Hij zei dat hij bereid was daaraan mee te werken op voorwaarde dat de hele groep van oud-generaals mee zou doen. Hij wilde haar bovendien eerst alleen spreken.

Nadat Pak Omar Dhani, met Herlambang en de anderen zeiden: ‘How can we help Mega?’ en we overeengekomen waren dat ik de contacten zou leggen, stelde Pak Dhani voor dat ik Mega meteen zou bellen. Een van zijn prachtige dochters kwam al af met Mega's telefoonnummer. Maar na publicatie van mijn artikel in The Jakarta Post en verder niet naar haar te hebben getaald, terwijl zij me negeerde in Bandung, zei ik dat ik dit liever via Sukma of Karina aan wilde zwengelen. Hij accepteerde dit schoorvoetend.

Nana vroeg me toen ik wegging over Karina: ‘But is she the daughter of Ali Bhutto?’ De door Hartini verspreide roddel duikt dus overal op.

Toen ik terugkwam in het hotel, lag er een brief van Karina. Ik vermoedde dat het over de rel ging, dus ik had geen zin hem open te maken, zeker niet omdat nu toch geregeld is dat ze Dhani kan filmen. Ik heb haar een brief bezorgd dat ik haar handelen niet gepast vond, maar de affaire verder wil vergeten. Ze kan Dhani aanstaande dinsdag filmen, samen met een aantal andere officieren. Ik heb een briefje van Dhani voor haar, en haar eigen brief ongeopend ingesloten.²⁴¹ Ze zou erg blij moeten zijn dat het allemaal geregeld is, op de goede manier.

241 Zie bijlage 42.

12 juni 1999

Golkar is het spel al begonnen door te zeggen dat zij Amien Rais als een mogelijke bondgenoot zien, wat aantoont dat Rais niet te vertrouwen is.

Rusland werd door de arrogante Cook-Albright (Clinton-Blair) teams een eigen sector in Servië geweigerd, dus Russische troepen trokken vanuit Bosnië Kosovo binnen, wat ik een geweldige zet vind. Wie denken de Amerikanen wel dat ze zijn? En de Russen gingen door Belgrado op hun weg naar Kosovo. Prima. Ze denken nog steeds beter na in Moskou. Russische troepen kwamen zelfs Pristina binnen.

Toen ik terugkwam van het ontbijt lag er een boodschap van Karina. Ik belde haar meteen. ‘You are like my father,’ zei ze. Ik vroeg haar het te vergeten. Ze zal Mega proberen vinden.

[p. 207]

10:30 uur, Kafe Exelso

Ik ontbeet nogmaals met Karina in het Mandarin. We omhelsden als altijd. Alatas - ze had Pak Hudi gebeld, zoals ik haar schreef te doen - zal maandag beschikbaar zijn om over de film te praten. Ze was erg dankbaar. Mega zit in een lastig parket, zoals ik al dacht. Taufiq is vaak gewelddadig tegen Mega. Hij slaat haar, hij boert, en gedraagt zich als een varken, en beschuldigt haar van alles en nog wat, waar anderen bij zijn. Mega zit dus in een huwelijk zonder liefde, maar met financiële stabiliteit.

Karina zei dat ze Mega niet heeft kunnen bereiken, maar ik denk dat ze haar wel heeft gesproken. Karina stelde voor om Mega een brief te schrijven die zij haar zou geven. Dat zal ik doen. Ze zei dat ze Sukma een bepaald boek te leen had gevraagd, maar dat Sukma het haar weigerde. ‘Why is she so nasty to me? Sukma brought Dewi to Mega's house, while she knows Mega wants to remain at a distance.’

Toen ik een mooie Amerikaanse jongen de coffeeshop binnen zag komen en naar hem keek, gaf ze me onder de tafel een trap.

Op mijn hotelkamer

Ik regelde een afspraak met Pak Omar Dhani die Karina en ik vanavond zullen ontmoeten. Ik belde vervolgens Pak Kadarisman, die ik maandagmorgen om 10:30 uur zal ontmoeten.

‘Thank you for your trust,’ zei hij.

Om 14.00 uur belde ik naar Iwan Tirta. Er was iemand die opnam, maar die vertelde dat Iwan vanmorgen thuis was maar nu vertrokken is naar Amerika. Jammer, want ik had hem graag willen vragen naar de jurken van Beatrix.

Het redactioneel commentaar in The Indonesian Observer prijst Mega op dezelfde manier als Winters deed. Ze heeft zich niet laten verleiden mensen te overtuigen waarom ze niet op Golkar moeten stemmen, maar de bevolking met een beroep op vaderlandsliefde en moraliteit opgeroepen op haar partij te stemmen. Mega's geloofwaardigheid komt niet alleen door haar vader, maar ook door haar rol als partijvoorzitter van de pdi. De krant vindt het een wijs besluit dat Golkar heeft bevestigd zich nu als oppositiepartij te beschouwen, maar vraagt zich wel af of die partij politiek oppositie gaat voeren of zich zal beroepen op de guerrillatactieken en -strategieën die ze de afgelopen 32 jaar zo verfijnd hebben.²⁴²

Ik vind het erg vreemd dat Sukma totaal in lucht is opgegaan.

242 The Indonesian Observer, 12 juni 1999.

[p. 208]

Ik kon haar gisteren al niet telefonisch bereiken, en vandaag weer niet. Ik schreef een brief van drie pagina's aan Megawati, niet te scherp, maar ook niet te flauw.²⁴³ Toen ik daar een kopie van wilde maken, wilde de weekendportier daar geld voor hebben. Ik werd weer erg kwaad. ‘When I stay here four weeks, can't you give that service to a customer? Then don't give me a birthday cake for nothing.’ Een meisje dat erbij stond verontschuldigde zich en ze werden weer meteen nerveus. Toen ik daarna door wilde geven dat ze me morgen uit moesten laten slapen, vroeg de portier naar mijn kamernummer. Ik zei 428 en hij herhaalde ‘Four...’ en keek vertwijfeld. ‘Two, eight,’ maakte ik het af. Toen vroeg hij me het zelf in te vullen. Wat is dit? Zelfs Tri Soekirman heeft last van deze handicap toen ik haar vroeg wat ze dacht van de botsing met Karina en Sebastian. Geen antwoord. Totaal een graat in de keel.

Het Witte Huis wil een verklaring voor de Russische troepen die eerst in Pristina waren - net zoals de Chinezen een verklaring eisen voor het bombarderen van de ambassade. Ze staan in hun hemd in Washington, waarvan ik moet zeggen dat ik het zeer vermakelijk vind. The arrogant basterds denken dat de hele wereld er klaar voor is om de horlepiep te dansen op hun liedje.

Karina kwam op tijd, ze was in een geel mantelpak gekleed dat er elegant uitzag. ‘Yes, I decided to it, before you scream again,’ zei ze. Ik kon daarom niet nalaten de grap te maken dat geel de kleur van Golkar is. Tri reed ons naar de plek van onze afspraak. Het bleek haar ouderlijk huis te zijn, waar we haar moeder (de zus van Omar Dhani) en de drie zussen van Tri ontmoetten. Een ervan mocht ik bijzonder graag. Pak Omar Dhani kwam kort daarna en installeerde zich met Karina op de bank, waar ze een uur samen spraken. Toen Karina wilde gaan, maakte ik aanstalten met haar mee te gaan, maar Omar Dhani wilde nog met mij apart praten. Tri's moeder, mevrouw Soekirman, had Omar Dhani verteld over mijn brief in The Jakarta Post, waar ook Tri erg boos over bleek te zijn. Maar ik legde de situatie uitvoerig uit, aangevuld met wat Karina me had gezegd. Ik vertelde ze dus over Taufiq die Mega slaat en dat ze haar toespraken moet verstoppen omdat hij ze anders verandert of aanpast. Ze waren geschokt dit te horen, ze hadden zich nooit gerealiseerd hoe erg het was.

Omar Dhani kwam ook terug op een opmerking van mij op het feest dat de ontwikkelingen die in Indonesië plaatsvinden

243 Zie bijlage 43.

[p. 209]

niet geanalyseerd worden tegen een internationale achtergrond. Hij vond dit een scherpe observatie en was het ermee eens. Hij wilde de discussie voortzetten over hoe Mega te ondersteunen, maar ik vond het een hopeloze zaak. Pak Suhario zou misschien een aantal jongere generaals aan kunnen wijzen die Mega steunen. Ik stelde een soort denktank voor haar voor, als een adviesraad, maar in feite is de nabije toekomst totaal uitzichtloos.

13 juni 1999

09:45 uur, trein Djakarta-Bandung

Ik probeer deze laatste dagen volledig in me op te nemen. Gisteravond haastte ik me naar het Irian-monument waar veel mannen vanuit auto's probeerden iemand aan de haak te slaan. Een auto met een oudere Britse man en Aripin, een jonge Balinees die aardig was, stopte. ‘You can have him,’ zei de Brit, ‘we are both looking for a third party.’ Later kwamen ze terug, Aripin en ik gingen achterin zitten en hij begon me te zuigen, maar nee. Het meest actief zijn de jongens op de motorfietsen die stoppen, je broek in gaan en je lul aan anderen laten zien. Er ontstond een oploopje van wel zes jongens. Een in het bijzonder was vasthoudend en bleef terugkomen. Rond 00:30 uur zat ik achterop zijn motorfiets, op weg naar mijn hotel. Terwijl hij reed, bleef hij met zijn andere hand voelen of ik nog een erectie had. Ik ging eerst naar mijn kamer, en tien minuten later volgde hij. Ik moet zeggen dat hij een geweldige cock sucker bleek. Hij probeerde me zover te krijgen dat ik hem zou neuken zonder condoom, waar natuurlijk geen sprake van kon zijn. Vanmorgen ging ik naar het Park Hyatt Hotel voor een goede kop koffie. Vandaaruit liep ik, redelijk somber over wat ik allemaal gezien en gehoord heb de afgelopen dagen, naar het Gambir Station. Zo zei mevrouw Soekirman: ‘I still believe in God that he will save us.’ In dit deel van de wereld heeft niemand ooit gehoord van Freud of Nietzsche. De kranten, inclusief The Jakarta Post en The Indonesian Observer zijn in ieder geval een totale schande en als je de boekwinkels afloopt - of wat daarvoor doorgaat - is wat daar ligt net zo triest. Ik ben er ook niet zeker van dat Karina mijn brief aan Mega ooit zal geven. Ik kan hem ook per post sturen, maar misschien houdt Taufiq hem dan achter.

Ik kijk en kijk en kijk, en neem alles in me op, print het zoveel als mogelijk in mijn neuronen. De droom gaat voort, rijdend door het West-Javaanse landschap. Het zal vreemd zijn weer naar huis te gaan. Het lijkt of ik hier eeuwen ben geweest.

[p. 210]

Bandung

Santo pikte me op van het station, en bracht me eerst naar het graf van Wonk Schimmelpenninck op het Nederlands militair ereveld Pandu, om daar bloemen te leggen. Ik nam foto's om naar Hannah te sturen.

Thuis wachtten Gede Raka en Lanny Hardhy, zijn vriendin van de drukkerij waar hij een offerte voor de vertaling en produktie van een vertaling van Mijn vriend Sukarno had laten maken; ook was er een kunstprofessor, de heer Djoko, die ik slightly gaga vond.²⁴⁴ We gingen samen lunchen bij Santo en Margaret. Margaret (ik kan haar accent niet uitstaan) is ervan overtuigd dat Mega geen president zal worden.

Na de lunch nam Santo me mee op een ritje naar The Peak waar een architect uit Aken een restaurant had gebouwd. Het eten was er echter verschrikkelijk, wat we ook gezegd hebben. Toch was het een geweldig intiem uitje met mijn dierbare vriend Santo. Eenmaal thuis praatten we nog tot 23:00 uur met Margaret. Ze zei dat Suharto, toen hij naar Caïro ging, zijn gewoonlijke persconferentie op het vliegveld had gegeven, en had gewaarschuwd dat als de mensen zich niet zouden gedragen, ze beschoten zouden worden, maar dat die uitspraak op televisie was weggelaten. Zij spoorde me aan te proberen deze opname te krijgen via de Nederlandse persafgevaardigde Schmidt.

Margaret is hier nu ongeveer 27 jaar. ‘I never learned Behasa, I never fell in love with Indonesia like you did.’

Santo zei dat de minister van Informatie Junus Yosfiah, aangesteld door Habibie, de beperkingen voor de media had losgelaten om zo een meer vrije pers mogelijk te maken.

244 Redactie: In 2001 zou de vertaling van Mijn vriend Sukarno verzorgt door Lanny Hardhi bij Pustaka Sinar Harapan, in Djakarta verschijnen

14 juni 1999

Ik heb niet zo goed geslapen. Na een kop koffie vertrokken Santo en ik om 06:10 uur naar het station. Santo ging met met me mee terug naar Djakarta.

Santo vertelde dat Joop Avé was betrapt met een jongen in een Nieuw-Zeelands hotel, waar hij een conferentie voor moest zitten. Hij werd na zijn arrestatie op het vliegtuig naar Djakarta gezet. Dat speelde zich allemaal af vlak voordat Suharto aftrad. Margaret zei, zoals altijd: ‘I had such a rosy picture of Sukarno.’ Het bezoek verliep geweldig, maar het is altijd op eieren lopen. Ik begrijp niet dat Santo het volhoudt.

[p. 211]

Djakarta, Hotel Indonesia

Vlak nadat ik terug was in Hotel Indonesia, meldde Wiecher Hulst zich voor mij aan de receptie. We gingen voor koffie naar het Grand Hyatt naast Hotel Indonesia. Hij zei dat W.F. Hermans ooit zei dat Hofland een geweldige schrijver zou kunnen zijn, als hij zijn ziel niet voor een dubbeltje zou verkopen. Het trof me dusdanig onaangenaam dat ik hem bijna begon te verdedigen.

Amien Rais heeft zich nu bij Habibie en Golkar gevoegd. Hij heeft verloren. Ik wist dat hij niet te vertrouwen was, dit is het eerste opportunistische hoogverraad. Mega staat nu bovenaan met dertien miljoen stemmen. Wat zal er gebeuren als ze haar opzij schuiven?²⁴⁵

Pak Kadarisman was op mijn kamer van 11:00 tot 12:00 uur. Ik vertelde hem alles over Jeffrey Winters en wat hij had verteld over Mega. Hij was geschokt toen hij hoorde over Mega's echte situatie. Hij zei ook dat het niet uitvoerbaar leek om Habibie of de oude opzet te behouden - dat zou leiden tot een ramp. Hij zei ook dat Rais ontkende een deal met Golkar te hebben gesloten. Kadarisman zei verder dat hij Pak Alatas om 14:30 uur zou zien. Ik vroeg hem dus alles wat hij net van mij hoorde aan Alatas te vertellen en hem ook te zeggen dat ik hem nu niet meer hoef te zien voor ik vertrek. Ik zei Kadarisman dat ik hoopte dat hij het zou overwegen met mijn advocaat Nicolaï te spreken. Kadarisman zei dat hij zou wachten tot Pak Alatas tegenover hem over Nicolaï zou beginnen.

Om 12.00 uur kwam er een bericht van Buitenlandse Zaken binnen. Karina had het blijkbaar verkeerd aangepakt, want ze had Alatas wel ontmoet, maar voor de camera niet kunnen interviewen en ook geen nieuwe afspraak kunnen maken om dit te doen. Ze was bovendien met een camera gekomen en dat was absoluut niet de bedoeling geweest. Ik antwoordde dat ik Karina gezegd had voor haar eigen zaak te vechten, maar ik weet niet wat ze allemaal heeft gezegd toen ze met Alatas afsprak.

Karina belde even later. Ze dacht dat ik weer furieus zou zijn, wat dus niet het geval is. Ze hield een geweldig praatje, en had Alatas bloemen en een briefje gestuurd om zich te verontschuldigen voor het misverstand. Alatas had gezegd dat ze de normale weg zou moeten volgen om bij hem binnen te komen, omdat een andere manier haar alleen maar kwaad zou doen. Een interview geven zou ‘too sensitive’ zijn, maar later kwam

245 The Indonesian Observer, 14 juni 1999.

[p. 212]

ik erachter dat Sulaiman haar bij aankomst eerst had gesproken, en haar vragen had willen inzien. Ik ben er vrij zeker van dat hij er vervolgens een stokje voor gestoken heeft. Want waarom had Karina in godsnaam vragen bijgesloten over de erfenis van Suharto, als ze Alatas had gevraagd om te praten over Sukarno? Sebastian zei later vandaag dat hij ze bijgevoegd had.

Karina zei ook: ‘Alatas is very fond of you. He spoke of your court case, because of your friendship for Bapak.’

Ze belde terug of ze mij vanmiddag nog konden filmen. Ik probeerde er eerst onderuit te komen, maar stemde toch in. Karina stelde verschillende vragen bij het zwembad, maar ik vind dat ze te algemeen bleef.

Ze nodigde me uit om vanavond naar het Thais restaurant in het Mandarin te komen, voor een afscheidsdiner. Ze had Rachmawati en Guruh gebeld, maar Sukma niet, en ze zei: ‘Don't loose your temper if there are idiots at the table.’

Van Heemstra wil me toch nog ontmoeten. Misschien morgen. Ook kwam er weer een faxje van Ellen Pasman, maar die moet maar wachten tot ik terug ben. Ik geloof niets meer van ‘interessante ontwikkelingen’.

Ik betaalde het hotel tot woensdag en wisselde nog 50 dollar, dus ik hoef woensdagavond alleen nog maar wat kleine uitgaven af te rekenen.

The Economist benadrukt dat Kosovo in de media de aandacht voor de Amerikaanse oorlog met Irak volledig heeft overgenomen, maar dat dat voor beleidsmakers in Washington, diplomaten bij de vn en de Amerikaanse en Britse piloten aldaar allerminst het geval is. Sinds de bombardementen in december zijn de wapeninspecteurs niet meer toegelaten tot Irak. De veto-gerechtigden in de Veiligheidsraad zijn het er over eens dat de wapeninspecties hervat moeten worden, maar kunnen het niet eens worden over de concessies die daarvoor aan Irak gedaan moeten worden. Rusland, China en Frankrijk willen het olie-embargo volledig opheffen, Groot-Brittannië en Nederland wil dat pas nadat gedurende vier maanden is gebleken dat Irak de inspecteurs inderdaad hun gang laat gaan. Irak zegt dat het geen verboden wapens meer heeft en eist dat de sancties zonder voorwaarden worden opgeheven.²⁴⁶

De koffie in Kafe Exelso is de beste van de stad. Ik heb mijn koffer al grotendeels gepakt. Het zijn de laatste twee nachten en de hele reis van vier weken is als een droom geweest. Ik zit er echt over na te denken.

246 The Economist, 12 juni 1999.

[p. 213]

23:30 uur

Karina en Levana, de weduwe van Taufan, kwamen me ophalen en reden me naar Hotel Mandarin, naar de Thai. Daar wachtten Guntur en zijn vrouw, Henny Hendayani, me op in gezelschap van ongeveer 25 mensen.

Naast me zat een beauty en Karina zag hem onmiddellijk. ‘He's the son of one of my best friends,’ zei Guntur. Aan de overkant van de tafel zat een vrouw die ik erg op Mega vond lijken. Toen ik dat bij de vrouw van Guntur in haar oor fluisterde, vertelde zij me dat het Rachmawati was. Ze droeg een goud brokaten blouse, behangen met glitterende juwelen en een prollerig horloge, gevuld met diamanten.

Ik kreeg Rachmawati's kaartje toen we over Bung Karno University praatten, maar gaandeweg bracht ik het gesprek op de huidige situatie in het land en kwam op Bandung, waar Mega de mensen opdroeg te gaan zitten. Ik beschreef haar het verschil met Bung Karno. Rachma zei dat ik er geobsedeerd door leek. ‘Welnee,’ zei ik, ‘nadat ik Indonesië verlaat, doe ik andere dingen. Maar op dit moment wel ja.’ Ik legde uit dat het een zaak was van het correct evalueren van internationale zaken of het corrigeren van de geschiedenis.

Tussen Karina en Rachma in zat de dochter van Benny Murdani. Ik sprak in sterke bewoordingen, ook over het verhaal van Jeffrey Winters. Guntur vroeg me waarom ik deze dingen niet met Mega besprak. ‘Daar is het te laat voor. Ze is al te ver in de val gelopen die ze voor haar hebben gezet.’

‘Maar Mega is niet gek,’ zei een vrouw die naast Guntur zat. ‘Dat weet ik wel,’ zei ik, ‘maar waarom nam ze dan Jeffrey Winters in vertrouwen? Hij vertelde mij de volgende dag al wat ze besproken hadden.’ Toen ik sprak over mijn idee dat Mega in een val gelokt wordt, grapte Karina dat ik me bezig hield met complottheorieën. Ik verhoogde onmiddellijk de inzet en zei haar geen grappen te maken over deze serieuze zaken en al helemaal niet als iemand geen idee heeft hoe de wereld werkt en wat voor smerige trucjes er worden gebruikt. Iedereen werd stil en Karina papte aan met de prachtige jongen naast me. Ik besloot dat het beter was te vertrekken. Geobsedeerd... Loyaliteit wordt obsessie genoemd, aangezien ze leven als eendagsvliegen.

[p. 214]

Er werd vanavond ook gelachen om Ibu Supeni, wat me aan het hart ging, dus ik vertelde hoe zeer ik haar respecteerde en hoe ze knielde bij Bapaks graf en de bloemen schikte.

15 juni 1999

Pak Alatas heeft woord gehouden. Kadarisman kan met Nicolaï spreken. Hij nam Winters niet serieus, maar ze waren beiden geschokt over de informatie over Mega's privésituatie. Dus het is eindelijk geregeld. Die missie is geslaagd.

Karina belde en vroeg me naar het Mandarin te komen om samen naar de filmopname met de generaals te gaan bij Pak Herlambang.

Bij Herlambang wachtten ongeveer vijftien generaals en luitenant-generaals aan een lange tafel op ons. Het was allemaal zeer verwarrend en ik benijdde Karina niet. Sebastian was oké en deed zijn werk kalmpjes.

Nadat Pak Herlambang als eerste zijn verhaal had gedaan, begon Omar Dhani, die echter niet meer te stoppen was. Na een tijdje keek Karina wanhopig naar mij. Ik probeerde Wisnu Herlambang te vinden, want hij is de enige die Dhani kon onderbreken. Wisnu was juist aan het woord toen ik weg moest naar mijn afspraak met ambassadeur Schelto baron van Heemstra.

Een oudere, typisch Javaanse man zei: ‘Ik ben de enige gepensioneerde luitenant hier.’ Hij was Pak Soedjalmo, Bapaks lievelingspiloot. Hij had Emile van Konijnenburg goed gekend. Het bruiste in de ruimte van de herinneringen die iedereen wilde delen, maar ik maande iedereen zo stil mogelijk te zijn om de opname voor Karina niet te verstoren.

De zoon van Herlambang reed me naar de Nederlandse ambassade. De Herlmabangs hebben een palmolieplantage van 10.000 hectare groot vlakbij Bengkulu, hoorde ik van hem. Ik arriveerde om 11:20 uur en werd onmiddellijk ontvangen. Van Heemstra was een zoon van de ambassadeur in Mexico in 1964, maar zei dat hij zijn eigen zoon had geadviseerd geen diplomaat te worden. Hij zei me dat hij dit beroep niet nog eens zou kiezen.

We hadden best een plezierige ontmoeting. Ik vertelde van de grafoloog die het handschrift van Docters van Leeuwen had geanalyseerd en gaf hem De staat van bedrog. We spraken kort over zijn tijd in Suriname. ‘Ik had orders geen contact met Bouterse te hebben,’ zei hij. Hij leek het ermee eens te zijn dat ambassadeur Hoekman destijds prima was, en dat hij nog steeds erg betrokken was bij Suriname. Hij herinnerde er ook aan dat

[p. 215]

Lubbers indertijd over een gemenebestrelatie begonnen was. Van Heemstra was van mening dat Suriname tien jaar onder Haagse financiëel bewind zou moeten blijven.

Karina had baron Van Heemstra ook ontmoet, waarbij hij naast haar was gaan zitten en haar hand had vastgehouden. Toen ik daarop zinspeelde tijdens onze ontmoeting, moest hij lachen. Na mijn bezoek aan Van Heemstra, haastte ik me terug naar Hotel Indonesia, waar Sukmawati zou lunchen met Stephanie Vaessen van de nos. Het meisje belde me gisteravond, want ze wilde graag 20 juni met de familie Sukarno naar Blitar en hoopte dat ik dat kon regelen. Helaas voor haar was Sukma al met mij geweest en ze was niet van plan om nog een keer te gaan.

Sukma kwam na haar lunch, met haar zoon uit Solo, Paundra (24), een beauty, naar mijn kamer. Hij studeerde televisie-management in Djokjakarta. Hij is licht gekleurd, heeft lang haar en een perfect lichaam. Toen Sukma arriveerde, had ik net anderhalf uur met Christopher Torchia van Associated Press gesproken. Hij vertrekt na anderhalf jaar hier te zijn geweest om het kantoor van ap in Zuid-Korea te gaan leiden.

Sukma en Paundra bleven tot Machram en Sumarto arriveerden. Later op de middag zou ik met hen afspreken om naar de winkel van Guruh te gaan. Maar hemeltje, wat schrok ik van Machram en Sumarto! Wat doen de jaren met mensen. Sumarto miste nu zelfs een aantal tanden, maar hij speelde golf, en blijft in vorm. Hij is 67, terwijl Machram 71 is. Toen zij na een uurtje vertrokken waren, zocht ik Sukma en Paundry op in Kafe Exelso, in het hotelcomplex. We gingen naar Guruh's nieuwe winkel waar zijn batikontwerpen verkocht werden. Vervolgens reden we naar een plek die Paundra had uitgekozen, waar we lekker aten. Het valt me op hoe buitengewoon hoffelijk prins Paundra is jegens zijn moeder.

Wat een dag weer. Deze reis is zo intens geweest, er is niets mis met me, alleen de infectie bij de liezen blijft komen en gaan.

16 juni 1999

Vreemd dat het er weer op zit. Precies een maand geleden vertrok ik naar Djakarta. Wat een droomreis heb ik gemaakt, dankzij Alatas, Sukma en alle anderen. Zelfs dankzij het jongetje op de motorfiets van afgelopen zaterdagavond. Het zal vreemd zijn om weer thuis te zijn.

Wiecher Hulst belde nog laat om me voor de lunch van vandaag uit te nodigen, maar dat heb ik afgeslagen.

[p. 216]

Sukma kwam afscheid nemen, maar ze voelde zich niet zo lekker. Ik zei haar de indruk te hebben dat Guntur, Mega en Rachma aan de ene kant staan en zij en Guruh aan de andere. ‘No, you are wrong, Rachma is aggressive,’ zei Sukma, die blijkbaar aan iets anders dacht dan ik bedoelde.

‘Nee, ik bedoel dat jij de enige bent die nog steeds huilt om Bapak, zoals je op Bali deed.’ Ze bleef stil. Ze had de ‘kennis’ meegenomen die ons vijf jaar geleden naar Batutulis had gereden, en ook nog een andere mij onbekende jongen, dus ik kon niet echt met haar praten, en vertrok vroeg naar het vliegveld. Zonde.

18:00 uur, douane, Sukarno-Hatta

Toen ik de douane door wilde, werd mijn paspoort niet vrijgegeven. Dus toch nog. Dat is de prijs die je betaalt in de ‘vrije wereld’ voor het hebben van een mening. Maar dit had ik niet opnieuw verwacht. Ze waren behoorlijk opgewonden, kwamen allemaal kijken en de ‘baas’ - een Chinees type - was onbeschoft. Maar uiteindelijk moesten ze me laten gaan. Ik belde Pak Kadarisman over het incident en zei dat het een onaangenaam vertrek was na een droomreis. Het is dus de schuld van Den Haag dat ik in Indonesië nog steeds in de computer zit.

20:30 uur, GIA972 Djakarta-Amsterdam

Ik ben me bewust van de absolute luxe om te reizen op deze manier, businessclass, ik de aartsvijand van Suharto.

Ik kan niet wachten om Peter een reis te bezorgen. Ik kwam net uit met de laatste roepia's die ik gewisseld had.

We kruisten net de evenaar, vlakbij Singapore, waar we een tussenstop maken.

Singapore

De boekwinkel had geen enkel boek wat ik niet wilde missen dus ik hield mijn geld in mijn zak. Toch is het een triest voorteken. Nu de lange vlucht naar Frankfurt. De vlucht Singapore-Frankfurt is twee uur langer dan Amsterdam-Johannesburg.

17 juni 1999

Onderweg naar Frankfurt

In de business class van Garuda gaan de stoelen bijna helemaal plat, zodat je echt kunt slapen. Het is echt ongelooflijk. Het is nu 07:30 uur in Djakarta, het zal rond vijven zijn in Frankfurt. Eigenlijk is mijn nevenmissie dus compleet geslaagd. Kadarisman zal met Peter Nicolaï spreken. Dit was een van de meest

[p. 217]

onvergetelijke reizen ooit. Misschien ook omdat ik alles zo intens waardeerde en in staat was, recht van lijf en leden op 74-jarige leeftijd, om deze reis te maken en oude vrienden terug te zien.

Eindelijk hoor ik weer degelijke muziek. Ik zal Nicolaï en Ellen meteen schrijven dat ze me tot maandag met rust moeten laten. God, wat geniet ik van de Nocturnes van Debussy.

Ik zal dit weekend gebruiken om alle benodigde brieven te schrijven. Dan moet ik gaan denken over een nieuw boek. Ik zal het materiaal uit Indonesië categoriseren, en dan rollen er vanzelf de grootste thema's voor het boekje uit.

We zijn pas boven Praag, dus nog een uur naar Frankfurt? Nee, halfuurtje. Dik, dik wolkendek zoals gewoonlijk.

In Frankfurt is het stralend weer, maar slechts 12 graden, na de 31 graden in Djakarta een hele overgang. Hier leven de mensen met de koele hoofden.

07:30 uur

Het duurt wel allemaal erg lang in Frankfurt. Ik kan niet wachten om verder te gaan en vind het personeel luid en ongedisciplineerd.

15:00 uur, Westerkade

Ik besloot bij de douane op Schiphol een nieuwe truc te proberen. Wel zeven douaniers stonden daar toen ik alleen arriveerde. Ik stopte: ‘Heren, wilt u mij doorzoeken?’

‘Waar bent u geweest?’

‘Indonesië.’

‘Wat hebt u daar gedaan?’

‘Veel geneukt.’

‘Ha ha ha,’ en ik kon doorlopen en haalde de trein van 09:24 uur. Thuis stond een doos vol brieven klaar.

Ik had Gerrit de Boer nog gevraagd of hij nog iets ging schrijven over het conflict tussen Nederland en Indonesië over de levering van radarapparatuur voor Indonesische oorlogsschepen. Hij wilde niet, maar er staat nu wel een heel stuk in nrc Handelsblad.²⁴⁷

Aat Repelaer van Driel is overleden. Hij is 76 geworden. Ik kende hem sinds mijn jeugd, toen we samen cello speelden.

247 NRC Handelsblad, 15 juni 1999.