Logo DBNL
Memoires 2001 (2023)

Memoires 2001

(2023)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Djakarta

30 mei 2001

05:05 uur, Singaporese tijd

De nieuwe antropologie bestudeert wat de huidige mens op een dag doet. Ik betrap me erop dat ik tegenwoordig als eerste mijn laptop aanzet. Vreemd. Ik had nooit gedacht dat mee te maken.

Singapore - Djakarta, vlucht SQ152

De business class lounge is niet te vergelijken met die in Amsterdam, Parijs of Newark. Het eten is magnifiek, de ruimte gigantisch, op de toiletten een tjebok243 met handdouche.

08:20 uur, Djakarta

Het weer is shit.

15:30 uur, Hotel Indonesia, kamer 248

Ik heb een beetje geslapen.

Sukma zag er niet zo goed uit, ze rookte drie sigaretten in 45 minuten! Een van de mensen, een ‘vriendin’, die haar op de trip naar Sumatra in 1999 begeleidde, kwam haar halen. Mega's aanzien is gedaald doordat ze gedomineerd wordt door Taufik Kiemas' corrupte rotkliek. Taufik is naar het Pentagon gegaan om steun te vragen voor Megawati. Sukma zegt dat Mega erg ambitieus is en president wil worden.

Sukmawati had met Karina gesproken over haar verhouding met Gaddo Cardini. Ze had haar uitgelegd dat ze een oudere man nodig heeft. Dat kan wel zijn, maar het is de verkeerde oudere man.

De boeken komen morgen. Sukma wil dat ik mijn boek op 1 juni op het paleis overhandig aan president Abdurrahman Wahid (als hij er dan nog is). Zij had voor mij de presidentiële suite van Hotel Indonesia geregeld (ik ben tenslotte miljonair), maar daar had ik helemaal geen zin in, dus ik zit gewoon in kamer 248, waar de televisie en het toilet niet werken.

Sukma wil dat ik in Indonesië blijf tot de twintigste, de dag dat

Bungkarno overleed, maar ik wil zo snel mogelijk terug aan het werk en niet meer tijd verliezen.

Sukma zei dat Wiranto nooit meer terug in de schijnwerpers kan staan omdat hij verantwoordelijk is voor de misdaden in Oost-Timor. Tegelijk heeft The Jakarta Post een artikel van Santoso, de journalist van de Wereldomroep die mij in Amsterdam interviewde, waarin hij pleit om een tribunaal voor de oorlogsmisdaden op Oost-Timor te houden. Belachelijk. Maar waar is Tommy Suharto? Wat is er gebeurd met het proces tegen Suharto? Het parlement heeft grote woorden over het laten hangen van Wahid maar wat doen ze met de echte criminelen en massamoordenaars als Suharto?

Harisanto stuurde me een fax met zijn reisinformatie. Ik faxte hem meteen terug of hij bij Sukma kon nagaan of de mensen die ik bij mijn boekpresentatie wil hebben (Pak Alatas, Kadarisman, Omar Dhani, ambassadeur Van Heemstra en de journalisten Step Vaessen, Dirk Vlasblom en Gerrit de Boer) allemaal wel een uitnodiging hadden ontvangen, want ik ben bang dat het allemaal weer op zijn Indonesisch geregeld is.

Het parlement lult al de hele dag over Wahid, het is rechtstreeks op televisie te volgen. Hoe langer ik kijk, hoe meer ik concludeer dat ze beter af waren met die basterd van een Suharto of Habibie.

Ik liep rond vieren naar het Plaza Indonesia, het winkelcentrum tegenover Hotel Indonesia, en ging koffie drinken bij Excelso waar het wemelde van de gays. Verder is dit winkelcentrum duidelijk in verval. In een drogisterij stonden zeker twintig verkopers niets te doen.

Ik wandelde daarna richting Hotel Borobudur dat nog luxueuzer is geworden dan het al was. Het parkje ertegenover, met het Nieuw-Guinea Monument is verpest; er staan soldaten bij de eetstalletjes.

21:00 uur, Hotel Indonesia

Joesoef Isak belde. Een foto van een ontmoeting tussen Sukmawati en mij op het vliegveld verscheen op pagina twee van een grote avondkrant.244

In de tweede alinea in het artikel bij de foto wordt ook Alatas genoemd. Waarom? Isak zei verder dat hij nog steeds aan mijn manuscript werkt. Hij gaf ook nog een opmerking over Megawati weg: ‘General Suhario Padmodiwirjo told me, she is not a Sukarno, she is a Fatmawati.’ Verder zei hij dat hij nog nooit

een Nederlandse collega van mij heeft ontmoet, die iets goeds over me te zeggen had. Terwijl ik nog laat zit te eten, kijk ik op televisie verder naar de absolute onzin die rond gaat in het Indonesische parlement. Een lid van het parlement zegt: ‘Why did Wahid accept the outcome of parliament to become president, and why does he create anarchy, if the parliament asks him to step down?’





31 mei 2001

Minstens acht uur slaap helpt het tijdverschil te overwinnen.

De volière in het restaurant heeft nu tien opgezette vogels. Dit hotel holt werkelijk achteruit. De kamers zijn gammel, zelfs vies, en de handdoeken zijn smerig. Ik wil zo snel mogelijk weg. Waarschijnlijk vertrek ik op donderdag 7 juni om een week eerder thuis te zijn om te werken.

Tempo heeft nu een verhaal van twee pagina's waarin beweerd wordt dat Bung Karno nog een dochter heeft. De enige manier om mensen een beetje bij de waarheid te houden, is om iedere dag van je leven op te schrijven, zoals ik heb gedaan.

Joesoef Isak en Amarzan Loebis, van het tijdschrift Gatra, kwamen te laat, maar ze waren hier van 10:30 uur tot 13:00 uur. Ik had geen zin om hen voor de lunch uit te nodigen na de manier waarop Isak zich van 1995 tot 2001 had opgesteld. Hij zei nu dat hij Mijn vriend Soekarno niet had kunnen publiceren terwijl Suharto nog in het zadel zat en naderhand had hij geen geld om het te doen. Hij vond ook dat het boek een beetje oppervlakkig was, wat zeker waar is. Dus Joesoef wil op een latere datum een uitgebreidere editie publiceren, en hij zal eerst na-

kijken in hoeverre de vertaling van de huidige uitgave juist is. Vervolgens zal hij me kritiek geven en suggesties doen over waar de uitgebreide versie meer inhoud zou moeten krijgen. Ik vind het prima, beter zelfs. Loebis heeft aantekeningen gemaakt en wil een artikel publiceren in zijn tijdschrift aanstaande maandag. Hoe is dat mogelijk?

Ik belde de ambassade om een afspraak met Van Heemstra te maken en ik kreeg de culturele afdeling, waar een juffrouw vroeg: ‘Waarover gaat het?’ Typisch.

Ik bestelde nasi met witte rijst, maar ik kreeg nasi met bruine rijst.

16:00 uur

Bladerde door mijn adressenboekje en zag Aroyo Demartoto, die ik in 1994 had leren kennen en toen Toto noemde, staan. Ik belde hem om te vragen of hij bij de boekpresentatie wilde zijn.245 De treinreis kost 115.000 roepies en duurt vijf uur, maar hij wil komen. Ik vind het prima en zal later bellen of het geregeld kan worden.

Ik kom er net achter dat de vertaling van het boek van Giebels, het tweede deel over Sukarno als president, hier ook wordt gepresenteerd en wel op 2 juni.

Ik ging een vliegticket naar Djokdjakarta kopen, maar kreeg toen ik terug in het hotel was Demartoto's bericht dat hij in Solo woont. Ik ben direct teruggegaan om het ticket te ruilen voor een ticket naar Solo, zaterdag heen, maandag terug.

Toen kreeg ik de Indonesische versie van Mijn vriend Soekarno246 en Chaos in Indonesië247 binnen. Ik werd furieus omdat de bezorger van elke titel maar een exemplaar bij zich had. De boeken zagen er echter mooi uit. Ik belde Harisanto, en kreeg Margaret aan de lijn. We maakten er, zoals gewoonlijk, het beste van. Vervolgens had ik toch nog een lang gesprek met Harisanto. Misschien ga ik met hen per trein naar Bandung reizen.

Ik realiseer me dat dit boek voornamelijk een vertaling is van de uitgave Mijn vriend Sukarno bij Het Spectrum, terwijl ik in 1995 in Guruhs huis een speciale editie voor Indonesië heb geschreven - die dus nog bij Joesoef Isak ligt. Toch ben ik blij dat Dewi's brief aan Suharto die ik erin had opgenomen opnieuw gedrukt is en ook dat Chaos in Indonesië in het Indonesisch is verschenen. Margaret zei: ‘Santo worked day and night for it.’

Sukmawati belde. Ze brengt haar vriendinnen van de pni mee, maar dat zijn de verkeerde vrouwen, in ieder geval die ene die met ons meeging naar Padang is geen goed gezelschap.

22:30 uur

Alengo (bijnaam Oggi), Soendanees, jonger dan dertig, ging net weg. Hij had in een hotel in Dubai gewerkt. Hij vertelde dat de Pakistanen die daar ook werkten allemaal de zachte Indonesische jongens wilden neuken, omdat ze geen geld hadden voor vrouwelijke prostituees. Het was wel gezellig met hem, zijn tepels, zijn ongemak.

Ik begrijp nu dat de Indonesiërs met wie ik rondom de boeken te maken heb niet samenwerken. Sukma weet niet wat de uitgever doet. Dus vanavond heb ik Aristides Katoppo, de grote man van Sinar Harapan, een fax gestuurd met namen en adressen, maar erg incompleet. Een secretaresse van Katoppo belde terug. Ik werd woedend. Maar toen begreep ik het: de uitnodiging voor de presentatie op 5 juni komen van Sukma's kant. Dat regelt Toto Rahardjo. Waar zijn die uitnodigingen? Voor zover ik weet heeft niemand van mijn vrienden hier een uitnodiging gekregen. Ik heb meteen een fax gestuurd naar Rahardjo, dat als dit de situatie is, ik meteen naar Nederland zal vertrekken. Het werd me ook duidelijk dat er een beperkt aantal boeken gedrukt was, maar waarom moest ik dan 3.000 dollar betalen? Ik zal dit Sukma voorleggen voor ik morgen meega naar het presidentieel paleis, en als ik geen antwoord krijg, ga ik niet. Ik ben er niet ‘tuk op’ (ik citeer Bung Karno) om naar Istana Negara te gaan en er die sukkel van Gus Dur te ontmoeten die ik niet respecteer, zoals ik ook Suharto nooit wilde ontmoeten. Deze ontwikkeling had ik niet verwacht.

Een journalist van Time had gelijk toen hij op cnn zei dat iedereen optimistisch was (behalve ik) toen Abdurrahman Wahid en Megawati begonnen, maar dat de mensen er nu wel anders over denken. Hij zei ook dat een presidentschap van Mega waarschijnlijk een ramp van dezelfde orde van grootte zou worden.

1 juni 2001

Ik sliep slecht vannacht en dacht voortdurend na of ik wel of niet moest gaan vandaag. Ik overwoog, zeer serieus, dat ik niet naar het Istana kon gaan om Wahid, de man die ik niet respecteer te ontmoeten, ook al is hij geen massamoordenaar. Uiteindelijk besloot ik toch te gaan omdat ik Sukmawati niet teleur wilde stellen.

Ik bestelde ontbijt om 07:00 uur, wat ik een kwartier later op mijn kamer kreeg. Ik haastte me om op tijd te zijn, maar natuurlijk kwam Sukma een half uur te laat. Maar Sukma zag er weer prachtig uit, en voor half negen waren we in het Istana Negara. En dat was toch wel een belevenis om eindelijk, sinds 1966, weer terug te zijn in het oude paleis, met de balzaal met de fameuze kaart van Indonesië op het gordijn. Ik zat op de voorste rij (sloeg Ruslan Abdulgani en Pamoe Rahardjo over), groette Ibu Supeni en moest handen schutten met de Subandrio's, die naast me zaten. Mevrouw Subandrio was lelijk en ordinair, behangen met juwelen, open sandalen, rode teennagels, en dat op haar leeftijd.

Ik miste Omar Dhani, maar Herlambang en Sukrisno waren er wel. De misdadige advocaat van het eerste boek, H.A. Aryoso, gaf me zijn kaartje. Joesoef Isak was ook in het paleis, maar Sukma ontweek hem. Behalve Sukma waren alle andere kinderen van Sukarno afwezig. Guruh, met rood haar (Sukma zei dat het een pruik was) kwam nog wel. Echter een half uur te laat. Sukma zei dat het van 1966 tot 1980 had geduurd voordat Suharto de familie Sukarno uitnodigde op het paleis, maar waarom gingen ze?

Pamoe sprak eerst, daarna Ruslan en toen president Abdurrahman Wahid, aan wie ik na zijn toespraak mijn boek aanbood. Tijdens de toespraken van Ruslan en Pamoe dommelde Wahid soms in slaap, zijn vrouw maakte hem dan wakker.

Hierna was er een soort receptie, waar ik de schoonzoon van mevrouw Hartini tegenkwam. Hij vond dat ik haar een exemplaar van mijn boek moest geven, wat ik in eerste instantie niet had willen doen omdat ze Suharto een lieve man vindt.248

Ik probeerde op het einde van de receptie nog de plek van de confrontatie tussen Bapak, Sutikno en mij terug te vinden.249 Hierna reden we naar de Bung Karno University, opgericht door Rachmawati Sukarno, om uitnodigingen op te halen voor de officiële presentatie in de Nationale Bibliotheek op 5 juni. Ik vroeg nog of Rachma er was, maar men zei van niet, maar dat geloofde ik niet. Vervolgens reden we, na veel tijd verloren te hebben met wachten op de uitnodigingen, die ergens vandaan moesten komen, naar het hotel waar we een lunch hadden voor drie. De vervelende vriendin van Sukma was namelijk ineens opgedoken. Ze stak Sukma's sigaretten aan en gaf ze dan aan haar door. Op die manier kon ik weinig vertrouwelijk met Sukma spreken.

Het hotel had 2 keer 25 exemplaren van de twee boeken die de uitgeverij had gebracht voor me in ontvangst genomen. Maar er lag geen bericht van ambassadeur Van Heemstra, die ik sinds gisteren probeerde te bereiken.

Het ticket naar Solo voor morgen is geregeld. Ik belde daarom Demartoto rond 14:00 uur, die ineens erg koel deed. Ik ben voorbereid op het ergste.

Toen ik even later een fax naar Peter schreef, zag ik mezelf weer zitten tijdens de toespraak van Wahid vanmorgen. Ik had nooit gedacht ooit op de eerste rij te zitten bij een toespraak van hem, en ook nog eens naast Subandrio en zijn ordinaire vrouw. Als ze in Nederland opletten, en naar cnn kijken, zullen ze me in het paleis zien. Maar er was in de media in Nederland geen enkele belangstelling voor de uitgave van mijn boek in Indonesië. Ik was in het paleis zelfs de enige belanda (erger nog, de enige blanke), vanmorgen. Best een eer. En dat vertelde ik Sukma. Nu naar het televisieprogramma.

Sukma haalde me op, en we reden naar de televisiestudio, wat veertig minuten duurde en waar we een half uur te laat aankwamen. De gastheer Teguh Juwarno, journalist Aristides Katoppo en Stella Warouw zaten op me te wachten. Het was een programma van vijftig minuten en ik had geen idee waar ze het over hadden. Ze spraken vooral Indonesisch en dat was oneerlijk en onbeleefd. Veel voor mij onverstaanbaar geklets, en veel te serieus. Ik heb geprobeerd er het beste van te maken. Op het eind las Sukma een gedicht uit haar boek voor en ik dacht: als haar vader dat nu eens kon zien. Aansluitend gingen we naar een restaurant. Katoppo heeft een oogprobleem, en een onregelmatig hart. Katoppo vertelde dat hij Pak Omar Dhani lange tijd heeft proberen te overtuigen samen een boek te schrijven. Toen ze daar eindelijk aan waren begonnen, ging Omar Dhani met iemand anders in zee (misschien liep Omar Dhani wel over omdat Katoppo niet genoeg deed). Hij zei ook dat Omar Dhani tegenwoordig er gedeprimeerd uitzag.

Op de terugweg haalde Sukma bij een Koreaanse afhaalrestaurant een maaltijd voor haar zoon, die zijn eten dus pas rond 21:30 uur gekregen moet hebben.

Om 21:00 uur, liet cnn me zien tijdens de speech van Wahid. Even later belde correspondent in Indonesië voor de Volkskrant Gerrit de Boer met smoesjes. Wahid ontsloeg vandaag drie ministers, belangrijke ook. Een kat in nood... En hij is duidelijk in het nauw gedreven. Gerrit vroeg wat ik ervan dacht. Morgen voor ik naar Solo vertrek spreek ik hem.

2 juni 2001

Ik open The Jakarta Post en waar ik bang voor was is gebeurd. Die idioot Santoso heeft een belachelijk verhaal geproduceerd, om te huilen. Het is erger dan ik had verwacht.250 De klootzakken bij The Jakarta Post die mijn brieven nooit meer beantwoordden of mijn artikelen retourneerden, leveren me nu deze streek om mijn bezoek en de komende boekpresentatie te ondermijnen. En ik had nog wel overwogen om te eisen dat ze niets zouden publiceren voordat ik de tekst had gelezen en goedgekeurd.

Ik heb mijn spullen gepakt, en ben klaar voor vertrek naar het vliegveld.

Gerrit de Boer arriveerde stipt om 07:30 uur. Hij is niet langer bij de Volkskrant. Hij had ruzie gehad met Pieter Broertjes, die een cruciaal gesprek had beëindigd met ‘Nou, dat is het dan...’. Later kreeg hij een briefkaartje: ‘Bedankt voor vijf jaar goed werk.’ Ik ken dat. Marianne Boissevain van de buitenlandredactie veranderde zijn artikelen of plaatste ze helemaal niet als ze het er niet mee eens was. Dus hij had er genoeg van. Nu werkt hij voor Netwerk en Het Financieele Dagblad. Hij zei zinnige dingen en sprak zijn waardering uit voor Dirk Vlasblom, die volgens hem veel historische achtergrondkennis had. In de artikelen van Vlasblom werd niet geknoeid en hij kreeg makkelijk een hele pagina bij nrc Handelsblad, dat was voor De Boer bij de Volkskrant wel anders.

Gerrit zag er goed uit en deed me denken aan mijn oude vriend Rob Douwes Dekker.251 Hij zei dat Alatas vele maanden heeft gelogen over Timor, want hij ontkende gebeurtenissen waarvan Gerrit zelf getuige was geweest. We praatten een uur en drie kwartier tijdens het ontbijt. Hij gaf me het mobiele telefoonnummer van ambassadeur Van Heemstra, en vertelde dat hij gek is op feestjes, vieze moppen vertellen en bier drinken. En zo'n man heeft hier de leiding namens Nederland, triest. Gerrit zegt (net als Sukma) dat alle journalisten hier de boel verdraaien.

Al pratende met Gerrit zei hij tegen me: ‘Dus jij begint ze ook te haten...’, wat ik niet had gezegd. Ik had gezegd langzamerhand de hele bende hier te minachten. ‘Ik zie ze als een liegende, elkaar in de rug stekende bende,’ zei hij, of woorden van die strekking. En dat is wat ze zijn.

Hij had indertijd voor De Volkskrant nog het artikel Hidup Wahid geschreven, maar moest nu wel toegeven dat de man een

ramp was. ‘Hij moet gaan. Hij heeft zich niet aan zijn beloftes gehouden.’

‘Maar wat is het alternatief Gerrit?’

‘Ja dat weet ik niet. Maar dit kan niet langer.’

‘Oké, maar Mega zal het maar acht maanden volhouden, geen achttien.’

‘Ja, dat zien we dan wel weer.’ Toen ik herhaalde dat ik Hartini niet zal zien (of Abdulgani) vroeg hij waarom. Ik vertelde hem over Hartini's opmerking dat Suharto een lieve man was.

‘Jij bent toch een Hollander gebleven.’

‘Ja, maar je moet een grens trekken.’ Gerrit de Boer kan gelijk hebben dat ik een Hollander ben gebleven, maar hij vergeet dat Bung Karno mijn vriend was. Suharto heeft hem vermoord, hij heeft Hartini's man vermoord.

Gerrit had gehoord dat Sukma wilde dat Mega ontslag nam. Hij wees op een foto in The Observer en vroeg waarom Sukma en Guruh bij Wahid waren. ‘Dat was het moment,’ zei ik, ‘dat Sukma tegen Wahid zei dat ik in Indonesië zal zijn om mijn boek te presenteren.’ We waren het dus wel eens dat Wahid op weg naar buiten is en dan Mega snel zal volgen. Dat zal dan het politieke einde zijn van de Sukarno-dynastie.

Om half 12 vertrok ik met Garuda naar het vliegveld van Surakartra, oftewel Solo. Toen ik er arriveerde, zag ik Demartoto plots: kort geknipt, maar in zes jaar dermate veranderd dat ik hem nauwelijks herkende. Ik twijfelde zelfs nog even of het wel dezelfde jongen was. Hij zoende me op beide wangen en we sprongen in een auto naar Hotel Sahid Kusuma Raya (ik kon niet op de naam van het hotel komen waar ik gewoonlijk verblijf), een oud paleis. In de hoofdsalon van dit paleis in Surakarta probeerde ik me voor te stellen hoe het 150 jaar geleden was, toen mijn voorouders daar waren. Hoe hielden ze het al die tijd uit in de hitte?

We checkten in en hij stelde voor om een auto te huren om naar twee tempels in de bergen te gaan. Het was een behoorlijke trip - met onmogelijk smalle hobbelige wegen - maar ik moet zeggen dat het best opwindend was en we praatten veel. We kusten achter een muur toen we de trappen van de tweede tempel op gingen. Ik zei: ‘Het gaat regenen, laten we niet gaan.’

‘Nee,’ zei hij, ‘het regent niet als we boven aankomen.’ Hij had gelijk, maar het was een lange weg terug, en toen wel in de plensregen. Hij was een totaal andere jongen geworden, met erg intense ogen en voor het eerst een minibuikje, maar nog steeds zeer mooi - met die unieke genotrijke Javaanse

huid. Hij is er een van zeven kinderen, zijn ouders wonen in Zuid-Sumatra. Hij studeerde cum laude af in Djokjakarta.

We probeerden Mas Diarto te vinden, maar eindigden in een Chinees restaurant. Demartoto denkt dat ik toen ziek ben geworden van de sambal daar - hij weet niet dat ik bakken vol eet. Ik denk zelf dat het van de zwarte paddenstoelen was.

Hotel Sahid Kusuma Raya

We gingen vroeg naar bed. Maar als ik een jongen al leuk vind, krijg ik een lat en al het andere, maar ik kan met Demartoto niet omgaan zoals ik met José uit Costa Rica doe. In de derde ronde vannacht probeerde hij me te neuken, maar dat stopte ik en zei: ‘Je bent mijn vriend.’ Toen keerden we terug naar de normale toestand. 's Nachts ging hij naar huis. Hij ging zich omkleden, omdat hij al vroeg naar college moest.

3 juni 2001

Nadat ik uit bed kwam, liep ik eerst leeg waarna ik mijn twee publicaties naar Mas Diarto ging brengen. De betjakchauffeur had problemen zoals gewoonlijk. Het is een studie waard uit te vogelen hoe hun verstand werkt, inclusief die van de mensen aan wie zij de weg vragen.

Mas Diarto is nu 77 en is kleiner geworden, mist enkele voortanden en heeft een cholesterolprobleem. Ik denk dat hij het waardeerde dat ik de boeken kwam brengen. Hij gaf me twee gele pillen tegen de buikloop, die tot nu toe wonderen verrichten. Na een bezoekje van 15 minuten kwam ik terug in het hotel, en ging weer in bed.

Om 16.00 uur was ik op het vliegveld. Ik was vier uur te vroeg. Ik voelde me maar op halve kracht, dus ben ik tot 13:00 uur op bed gebleven. Toen ik in de lounge op het vliegveld arriveerde, liet ik meteen de vreselijke muziek uitzetten. Een uur lang merkte niemand het. Nu heeft een of andere idioot het toch weer aangezet. Daar gaat mijn rust.

18:00 uur, vliegtuig Solo - Djakarta

De arme Guruh heeft gisteren het boek van Lambert Giebels gepresenteerd, en realiseert zich niet dat de man schrijft voor de massa. De mensen nemen deel aan democratische verkiezingen op basis van de informatie die ze vernemen uit kranten en andere media, wat echter geen informatie is.

Hotel Indonesia, Djakarta

Ik neem direct een Imodiumtablet en zal morgen wel weer in orde zijn.

4 juni 2001

Ik ben de enige gast in de ontbijtzaal - minstens tien tot twaalf man personeel heeft niets te doen. Net als in Solo is er geen enkele toerist. In het vliegtuig was ik de enige.

Vandaag is het een feestdag, dus geen kranten. Nu dat weer. Ik hoop dat ik wel een fotorolletje kan laten ontwikkelen.

Ik schreef snel een artikel voor The Jakarta Post waarin ik mijn belangrijkste gedachten over Indonesië stopte en probeerde het in het hotel te laten faxen. Maar het personeel weet vandaag niet hoe ze een fax moeten versturen. Ik moest even erg woedend worden voordat er iemand kwam die de fax wilde versturen. Als je kwaad op ze wordt, verdwijnen ze gewoonweg. Ik vergat mijn bril van ergernis. Hun mentaliteit loopt hopeloos achter op de moderne tijd. Bovendien zijn er nu overal gillende kinderen in het hotel.

Sukma kwam tegen de middag. Ik moest mijn uiterste best doen om haar zogenaamde vriendin uit onze buurt te houden. Later kwam ze met allerlei berichten Sukma lastig vallen. Ik bracht een prachtige dag met Sukma door, maar ze laat me langzaam maar zeker voor steeds meer betalen (waarom praat ik eigenlijk over geld?). De gouden schoenen (vijf miljoen roepia) die ik wilde betalen, vond ze echter te duur.

Daarna haalden we de foto's van mijn trip met Demartoto op en dronken koffie in Excelso. We praatten uren en in een perfecte atmosfeer. Door haar onderzoek naar de coup en de moorden in oktober 1965 is ze er honderd procent zeker van dat de G30S252 deel was van een cia-plan - alleen luitenant-kolonel Untung en kolonel Abdul Latief wisten niet dat zij werden gebruikt in een onderlinge legeraffaire. Toen was Sutikno een van de belangrijkste samenzweerders. Ik ‘wist’ het altijd al.

Sukma las en vertaalde voor mij haar brief van vier pagina's aan Suharto, die ze op 8 juni wilde afleveren bij zijn huis aan Jalan Tjendana. Ze wilde hem ook een doos met slaappillen aanbieden om zichzelf te doden. Ik zei: ‘Beter een stuk touw met een lus.’ We besloten tot beide en gingen inpakpapier kopen. Ik kocht rood papier met happy birthday opdruk. Eigenlijk was Sukma's brief uitmuntend, behalve dan dat ze hem ‘coward

general’ noemde. Ik wilde Alatas vragen om het pakket aan hem te geven.

Sukma ging mee naar mijn kamer om naar ons televisie-interview te kijken. Sukma's zoon uit Subukuman in Solo, kwam ook langs met zijn vriendin. Die jongen straalde klasse uit, hij is nog ‘kinderlijk’ maar met grote mogelijkheden. De andere slungel was ook naar Hotel Indonesia gekomen, maar met minder bekoorlijke vrienden.

In het interview was geknipt (zoals gewoonlijk), maar weinig. De essentiële delen waren erin gelaten. Ik denk dat het goed was, inclusief het deel waarin Aristides en de professor praatten over de Afro-Aziatische solidariteit als Sukarno's eerste nalatenschap, maar ik zei: ‘Nee, op nummer een stond zijn wereldwijde moesjawara-campagne om de vs en ussr te laten praten en het bouwen van raketten en luchtafweersystemen te stoppen.’ Ook belangrijk, denk ik, was mijn opvatting dat er een plan bestaat om Indonesië te vernietigen, zoals de ussr of Congo werden vernietigd.

Sukma zei, nadat ze mijn badkamer had gebruikt, dat ze in het bad had geplast omdat de wc te vies was.

Toen ik Sukma vertelde dat Bung Karno mijn brieven altijd 's avonds in bed las, antwoorde ze: ‘Ik ook.’ Sukma had het grootste deel van mijn boek gelezen en zei: ‘Het is erg eerlijk, en dat een buitenlander dit schrijft...’.

5 juni 2001

Dit is de dag. Met de presentatie van mijn boek is de cirkel van 1956 tot 2001 rond. Wat een tijd was het.

Bij nader inzien vonden Sukmawati en ik het toch beter haar brief met de dodelijke presentjes voorlopig nog maar niet af te laten geven. Gisteren geloofden we er nog heilig in. Sukma zei dat er in Jalan Tjen-dana de hele dag sluipschutters zitten.

Generaal Pamoe Rahardjo was bij de presentatie van mijn boeken, Ruslan niet, prima. De schoonzoon van Hartini was er, en zelfs Ibu Diah was present. Verscheidene ambassadeurs en natuurlijk de luitenant-generaals met Pak Omar Dhani. En toen arriveerde tot mijn verbazing ambassadeur Van Heemstra in de ambassadeursauto met vlag. Voor het eerst in mijn professionele carrière van 47 jaar was er een Nederlandse ambassadeur op een evenement van mij. En dat allemaal vanwege Bung Karno. Machram Tjokrodimurti was er. Guruh, met Sukma natuurlijk, die onverwacht het woord nam. Harisanto en Margaret, die op haar beste niveau was. Ze zag er erg mooi uit in een jurk. Mas Ashari was er, en zoveel meer mensen. Natuurlijk

ook Pak Kadarisman en Pak Alatas, naast wie ik ambassadeur Van Heemstra plaats liet nemen. Er waren zeven Nederlandse journalisten, inclusief Gerrit de Boer en Vlasblom. Step Vaessen had niets meer van zich laten horen.

Penny Hedinah was afgelopen november overleden. Hoe triest. En ook dat niemand me dit toen heeft laten weten.

6 juni 2001

Bung Karno 100 jaar!

The Jakarta Post heeft mijn artikel afgedrukt, maar heeft het verkeerd overgenomen.253 Ik schreef dat Sukarno's advies aan Megawati zou zijn: ‘If you follow Gus Dur, your enemies will bring you down within twelve months because you have not been prepared for affairs of state.’ In The Jakarta Post: ‘(...) because you have been prepared for affairs of state.’

Overal zie je mensen met een hand eten, terwijl ze in de andere hand een telefoon houden; ze zijn hartstikke gek.

Ik wil toch het liefste zondag vertrekken. Misschien kan ik zaterdag nog met Sukma (alleen) doorbrengen en naar Batutulis gaan.

Sukma haalde me op om naar de grote herdenkingsbijeenkomst voor de verjaardag van Sukarno te gaan.

Plenary Hall, Jakarta Convention Center

Ik krijg hier steeds een brok in mijn keel - net als gistermiddag toen ik Van Heemstra het Sukarno-boek gaf.

De viering van Sukarno's honderdste verjaardag begon met een prachtige ceremonie, met dans en muziek. Er was een prachtig koor en een compleet symfonieorkest. Ik ben gewoon huilerig, en deze dagen zeer emotioneel omdat ik veel aan Bapak denk. We zagen ook een wajang-voorstelling en daarna een Javaanse versie van Spartacus.

Toen de kist van Bapak op het podium kwam, kon ik mijn tranen niet inhouden; Sukma huilde met me mee.

Onbetaalbaar om hier bij te zijn en allemaal te zien.

Ik word vaak door aanwezige Indonesiërs aangesproken die me op tv hebben gezien.

Sukma gaf een persconferentie waar ik liever niet bij wilde zijn, dus ging ik alleen terug naar Hotel Indonesia.

Heerlijk om eens alleen te zijn.

Nog laat belde ik Joesoef Isak. Hij zei dat alle kranten nog steeds bang zijn om te schrijven dat het in 1965 niet de pki was,

die een coup pleegde. Hij had het groepje Nederlandse journalisten tijdens mijn boekpresentatie horen zeggen dat ik het arbitragegeld had verdiend, en dat ik ondanks alles een collega van ze was. ‘Ik zou wel eens willen weten wat ze werkelijk denken,’ zei Joesoef. Hij zal er nog wel achter komen. Ik weet dat het negatief zal zijn, zelfs Gerrit de Boer. Rachmawati was een uur lang op televisie geweest, zei Joesoef, en ze was scherp geweest, zonder eromheen te draaien. Ze had zich uitgesproken tegen een presidentschap van Megawati, en pleitte ervoor dat Gus Dur president moest blijven met Mega als vicepresident.

7 juni 2001

Vanmorgen na het voorgesprek met Rieke Caroline voor Metro Tv haastte ik me naar ambassadeur Van Heemstra. Zijn waarnemer Van Leeuwen was aanwezig bij ons gesprek. Ik heb verteld over de rechtszaken en de arbitrage. Na afloop haastte ik me met de taxi naar Hotel Indonesia waar Demartoto op me zat te wachten. We gingen naar Surayan Shopping Centre, aten spaghetti en kwamen om 22:00 uur thuis na koffie in Excelso.

8 juni 2001

Ik werd wakker gebeld door Pamoe Rahardjo. Hij had het boek drie keer gelezen en was er erg geëmotioneerd door geworden. Kompas heeft op de laatste pagina een groot artikel over mijn boek.254

Ik wil zondag een etentje organiseren voor mijn verjaardag. Ik belde Siregar255, die zei wel te willen komen. Ik vertelde hem dat ik meer redenen had dan ik noemen kon om tegen het presidentschap van Megawati te zijn, nu Rachma ook gezegd had dat Mega niet klaar is voor het presidentschap. Volgens mij zal ze daar bovendien nooit klaar voor zijn, en zei hem dat een dokter zijn patiënt altijd moet vertellen wat de kwaal is.

Siregar zei ook dat mijn brief in The Jakarta Post van 6 juni, over hoe Sukarno de chaos opgelost zou hebben, misschien iets te krachtig was. Ik weersprak dat en zei dat Indonesië een patiënt is die behandeling nodig heeft. De Waarheidscommissie heeft Zuid-Afrika genezen.

Kadarisman, die ik ook uitnodigde, zei me dat het beter was Van Heemstra niet te vragen voor mijn etentje zondag.

The Jakarta Post had gebeld of hun freelance medewerker Richardson kon komen, naar aanleiding van mijn kritiek die ik uitte in mijn ingezonden brief die ze hadden geplaatst, maar ik aarzel. Zij schreven dat Sukarno's grootste fout was de pki niet af te keuren in 1965, maar de hele wereld kan weten dat de cia erachter zat, en dat moet ze nu eens duidelijk zijn.

De directeur van Hotel Indonesia zei dat de eetzaal gesloten is op zondag, maar we krijgen voor de gelegenheid een eigen ruimte voor het etentje. Een unieke gebeurtenis op mijn 76ste verjaardag.

Diennaldo was gisteren hier geweest en had een boodschap achtergelaten dat hij me mist. Ik werd er blij van. Ik belde hem en zei dat we elkaar wellicht morgen kunnen zien.

Ik lunchte met Demartoto, daarna kocht hij een nieuwe broek om aan te trekken naar zijn werk. Demartoto raadde me sterk af het pakketje met het touw en slaappillen aan Suharto te sturen. Het zou Sukma in een kwaad licht stellen en ‘Bapak would never approve of that’. Hij heeft gelijk, dus ik heb Sukma gebeld dat ze alleen de brief moet laten afgevem, maar het pakketje niet. Ze zou hier om 15:00 uur zijn, maar ik heb haar nog niet gezien.

Dewi belde, ze is in Djakarta, en ze wilde me laten ophalen voor het avondeten met Hartini erbij. Ik heb het afgeslagen, want ik kan Demartoto niet alleen laten. Maar ik herinner me ook hoe ze me haar huis in New York uitgooide omdat ik (nog steeds) een vriend van Hartini was. Het telefoongesprek werd gestoord. Ik word dus weer afgeluisterd. Niet te geloven. Dewi komt zondagavond naar het etentje.

We gingen naar Detak Magazine voor een interview dat ik daar had. Demartoto ging ergens anders tv kijken, want ‘I know what you are going to say’. Ik sprak er twee uur met redacteuren en ontmoette op de redactie Djarot, die voorheen de toespraken voor Megawati schreef. Hij bevestigde dat Megawati eigenlijk gewoon een huisvrouw was. Nu is hij ook van haar vervreemd. Hij wilde nog uren praten, maar Demartoto wachtte al drie uur dus ik kapte het af. Ik nam Demartoto als afscheid mee naar Hotel Borobodur waar we een rode snapper aten.

Sukma was om 19:20 uur in Hotel Indonesia geweest, ruim vier uur later dan afgesproken. Ze liet een briefje achter dat ze naar mijn advies om alleen de brief naar Suharto te sturen had geluisterd.

9 juni 2001

Demartoto ging om 6:30 uur weg. Terug naar normaal.

Om 10:30 uur arriveerde Diennaldo. Hij is drie jaar geleden getrouwd (ongelukje), zijn dochter is drie. Diennaldo zei, toen hij uitlegde dat het niet gepland was: ‘But she loved me so much.’ Hij zegt dat hij rechten studeert.

Gisteravond sprak Wahid op Diennaldo's universiteit met de studenten. Ze nemen het hem kwalijk dat hij slap is tegenover Suharto of tegen diens zoon Tommy, die betrokken was bij een serie bomaanslagen in de afgelopen twaalf maanden. ‘I do not want to be a dictator’, antwoordde hij. De studenten zien erg goed dat Mega een ramp is, ten onder gaat en dat het leger vervolgens terugkomt. Diennaldo heeft ook het gevoel dat ‘the killing will return’.

Diennaldo vertelde dat Suharto's mensen doorgaan met het omkopen van studenten, politici en anderen. Hij zei bang te zijn dat als Megawati president zal worden, het leger weer zal moorden om de eenheid te herstellen. Hij zou Indonesië dan verlaten.

Dewi luncht nu vandaag met Hartini en komt daarna naar Hotel Indonesia. Ze vroeg of ze Indonesische journalisten mee mocht nemen naar het eten morgenavond, maar dat wil ik absoluut niet.

Margaret belt op en zegt dat ik in Kompas geciteerd word: ‘Some sleep with boys, others with girls.’ Zij voegde me toe: ‘Stick to the book, not your love life.’

Ik bestelde nasi istimewa, met witte rijst, wat een enorm probleem bleek te zijn, want de idioten brachten alleen maar witte rijst. Indonesiërs maken me gek. Ik begin tegen ze te snauwen in plaats van even diep adem te halen voor ik iets zeg. Deze mensen, met hun diepgewortelde tradities en cultuur, krijgen een invasie van buitenlanders, toeristen, spreken nauwelijks Engels, worden meteen nerveus als ze boosheid detecteren en reageren verward als je ze voor gek verklaart. De incompetentie is niet te geloven en dit is bijna vijftig jaar nadat ze onafhankelijk zijn geworden nog steeds soep met ballen. Na tussenkomst van een receptionist, iemand van de beveiliging en uiteindelijk de manager van het restaurant, kwamen ze aan met soto madura, een kop soep. Helemaal gek zijn ze. In lange tijd heb ik me niet zo opgewonden - net als in de jaren tachtig in de ussr.

Plotseling arriveerde Dewi in de eetzaal (met Vera, een Australische. Waarom hebben vrouwen van Sukarno altijd de verkeerde ‘hofdames’?). We stortten ons in een conversatie. Het

ergste: Karina was mentaal verward volgens Dewi. Karina's vriend (Gaddo Cardini) was vader, vriend en lover en Dewi adviseerde hem om haar een tijdje te laten gaan, zodat ze hem kon leren waarderen (terwijl Karina mij vertelde dat Dewi probeerde hem in haar bed te krijgen). Soms heb ik zin de hele bende te laten schieten.

Ze vroeg me om Sukma's mobiele telefoonnummer. Al gauw bleek dat Dewi's analyse van wat er hier gebeurt identiek is aan die van mij. Ik gaf haar de Indonesische versie van Mijn vriend Sukarno en Chaos in Indonesië en liet Dewi de vertaling van haar Open brief aan Suharto uit 1970 zien op pagina 375, die ze onmiddellijk begon te lezen. Ik legde uit wat een ramp Mega was en binnen enkele minuten zei ze: ‘Suharto's people destroy Wahid, and Mega will be next.’ Dewi zag er prima uit.

Toen ik zei dat het land zou instorten, zei ze: ‘I better sell my house.’ Ik vertelde haar dat ik een tweede boek wilde schrijven over Sukarno waarop ze me uitnodigde in haar huis in Tokio te komen schrijven.

Ik blijf het toch vreemd vinden dat Karina momenteel in Nederland is en dat ze me dat niet heeft laten weten.

Ze was milder over Ibu Hartini, maar ze herinnerde zich nog goed dat ze mij er indertijd uit had gegooid, omdat ik bevriend was met Hartini. Ik zei: ‘So why do you go?’

‘Well, I now play their game.’ En ze ging verder met het verhaal dat Hartini wegliep bij een feest toen ze Dewi zag.

Morgen is het 45 jaar geleden dat in Rome mijn betrokkenheid met Indonesië en Bung Karno begon.

Een neger komt aan de bar in de eetzaal van het restaurant zitten en begint te telefoneren, het ene gesprek na het andere. Ik deed oordoppen in, wat hielp. Toen hij klaar was met bellen bleef hij maar met zijn telefoon spelen - niets anders te doen blijkbaar.

22:00 uur, Excelso

cnn zei dat er in Djakarta Australiërs opgepakt zijn door de politie, omdat ze een seminar bijwoonden op een toeristenvisa. Ik ben meteen naar de receptie gelopen met mijn visum om te vragen wat hunjungan sozial budaya betekent, wat blijkbaar iets betekent als op sociaal-cultureel bezoek. Ik ben dus veilig. Maar ik zag hier een paar dagen een gevaarlijke kerel in de lobby rondlopen, die vanavond bij Leo, een andere Nederlandse gast in het hotel, die ik een boek had gegeven, stond. Hij bleek een Molukker (met wollen muts) te zijn. Hij is een soort reus, die me een paar dagen geleden in het bijzijn van de anderen

bedreigde en riep dat de belandas de Molukken hadden verraden. Ik ging weg en later zag ik Leo op de bus wachten. Ik maakte een praatje, en hij was het ermee eens dat de Molukker gek moest zijn. Hij slenterde altijd in het hotel rond en Leo adviseerde me hem te ontwijken omdat hij gevaarlijk was. Op mijn kamer flitste het even door mijn hoofd of ik niet naar het Mandarin Hotel moet verhuizen? Is hij gestuurd door mijn vijanden in Den Haag? Het zorgde voor enige onrust, maar ik probeer het te sussen. Vier nachten nog, ik zal het waarschijnlijk wel redden.

10 juni 2001

Er ligt een fax voor me bij de receptie,256 die haast wel van Peter moet zijn. Ik heb de fax van Peter en Edwin beantwoord en aan Edwin benadrukt dat ik zo snel mogelijk mijn erfenis goed wil regelen, in overeenstemming met ook hun wensen. Demartoto belde om 07:00 uur om me te feliciteren.

Ik vind het ongelofelijk dat er tien mensen naar de executie van Timothy McVeigh vliegen en 330 mensen in een theater in Oklahoma City via een scherm rechtstreeks meekijken.

18:30 uur

Wat een dag. Eerst was voormalig Garuda-officier Sudewo Satiman hier. Vervolgens werd ik opgehaald door Metro Tv voor een gesprek over de Indonesische uitgave van mijn Mijn vriend Sukarno in een boekenshow, die werd uitgezonden vanuit een fantastische boekwinkel, waar ik tevens het boek Global Brain van Howard Bloom kocht.257 Ze betwijfelden of Sukma nog zou komen, dus stelde ik hen voor om Dewi te bellen en die kwam meteen aanrennen. Even later kwam ook Sukma nog opdagen. We gaven alles! Dewi zei: ‘I felt betrayed by Suharto’ en ik benadrukte dat 30 september 1965 een pure cia-coup was, wat de hele wereld weet behalve Indonesië. Sukma noemde me Oom Wim op televisie en deed haar best flink wat promotie voor mijn boek te geven.

Daarna terug naar het hotel waar Trisna Kuslim me om 13.00 uur kwam interviewen. Hij maakte een uur lang opnames. Hij is de assistent van uitgever Aristides Katoppo, die vanmorgen ook in de boekenshow zat. Vervolgens haalde Dewi me op en gingen we in een prachtige Mercedes naar Rachmawati's huis waar ook Edi Sukmoro aanwezig was, decaan op de Bung Kar-

no University. Het eerste wat Dewi tegen Rachmawati zei, was dat Hartini en Baju van iemand geld hadden gekregen voor hun medewerking aan de festiviteiten rondom 100 jaar Bung Karno.

Rachmawati en Edi hadden de boekbespreking vanochtend op televisie gezien en waren er erg over te spreken. Ik zei zuur tegen Rachmawati dat er zoveel Bung Karno-aanhangers zijn, dat Katoppo niet eens 3.000 dollar op kan brengen met al zijn vrienden, en dat ik het boek zelf heb moeten betalen. Rachmawati heeft nu in ieder geval een exemplaar.

Dewi werd nog bijna woedend op me toen ik zei dat Bernhard en jfk een einde hadden gemaakt aan het conflict rond Papoea-Nieuw-Guinea. ‘No, Bapak did it with Bandrio,’ riep ze uit. Verder was ze erg aardig, ze klopte zelfs op mijn knie. Ik schreef in het exemplaar van mijn boek dat ik haar gaf: ‘I wrote this for history...’. Dewi vertelde dat alle kinderen van Sukarno hadden ingestemd met haar verzoek niet zonder overleg met de familie in de politiek te gaan. Uiteindelijk heeft Megawati zich daar niets van aangetrokken en is zonder enige gedachtewisseling vooraf politiek actief geworden. Zij is ook nooit bij Rachmawati thuis geweest voor politiek overleg, terwijl zelfs Wahid bij haar langs kwam toen zij hem daartoe uitnodigde. Het is duidelijk, en dat ziet Edi ook zo, dat Megawati totaal in de greep van Taufik is. Waarschijnlijk is het ook Taufik geweest die heeft aangedrongen op het ontslag van een aantal ministers.

Rachmawati keurde trouwens Sukma's brief aan Suharto, die was geschreven alsof Suharto als gevangene van het Internationaal Strafhof in de gevangenis in Scheveningen zat, zeer af.

Weer terug in het hotel ging ik eerst de dinertafel inspecteren, die er echt mooi uitzag, met rood-witte linten. Even later kwamen de gasten opdagen, en ik denk dat het feestje een succes was. Sukma en ik beiden aan het hoofd, maar de tafelschikking werd rommelig en anders dan bedacht omdat Sukma haar zoon niet had meegebracht en Guruh (die arriveerde toen we weggingen) veel te laat aankwam uit Medan.

Ik kon mijn ogen niet geloven, met de Kadarismans en Alatas en zijn vrouw en zelfs Eros Djarot aanwezig.

Alatas zei: ‘Wim could come with the Queen, and then he wrote Bon Voyage Majesty. He sometimes is his own worst enemy’ herinnerend aan het staatsbezoek van Beatrix aan Indonesië in 1995. Daarop vertelde ik over mijn pogingen een krans te laten leggen bij het graf van Bung Karno met daaraan

linten met de opdruk Beatrix en Claus.258 En dat toen ik geen visum kreeg vanwege Bon Voyage, ik de reeds gedrukte linten met geld voor de aanschaf van een krans naar Joesoef Isak had gestuurd, maar dat het geld wel was aangekomen maar de linten niet. Alatas kon zijn oren niet geloven.

Het diner werd onvergetelijk. Er waren discussies - niet te geloven - over zowel Wahid als Mega. Eros droeg fanatiek zijn steentje bij aan de discussie. Hij zei overigens dat Guruh hem naar Parijs had gestuurd om Karina Behasa te leren. Ik zag dat Dewi naar hem zat te staren, maar hem niet thuis kon brengen, en probeerde toen via mevrouw Kadarsiman uit te vinden wie hij was.

Aan het andere hoofd van de tafel werd Sukma geflankeerd door Alatas en Omar Dhani. Alatas had van een lid van de mprs, die in de entourage van Wahid zat gehoord, al ver voordat daar sprake van was, dat Wahid president zou worden. Kadarisman voegde toe dat Wahid, maanden voor de uiteindelijke botsing met Megawati, tegen minister van Economische Zaken en vicepremier Annemarie Jorritsma had gezegd: ‘Next time I am in Holland, you will have to receive me with the protocol of a president.’ Ze vonden allen dat Wahid niets anders was dan een ordinaire straatvechter. Alatas zei dat Wahid nog wel met een truc af zou komen, maar Djarot dacht dat dit te laat zou zijn. Djarot zei ook dat Megawati onbedaarlijk had zitten huilen in de auto nadat Wahid haar had verraden.

En Alatas (tegen het einde om 23:00 uur) concludeerde: ‘Maybe the best is, when there is an explosion and both parties will fight it out with a few weeks of bloodshed...’; ik dacht toen: dit is het dus waarom je zolang met Suharto kon samenwerken. Nu het feit dat Mega afstand heeft genomen van Wahid zo uitgebreid werd bediscussieerd, vroeg ik me steeds meer af: wie wil er in deze omstandigheden nu meereizen met de presidentiële trein naar Blitar - waarvoor ik was uitgenodigd -, als de hoofdrolspelers in een dodelijk gevecht zijn? Enerzijds, ja - het zou een unieke ervaring zijn. Iedereen zou aardig en lachend zijn, maar wat zou het.

Djarot stak tenslotte een ongelooflijke monoloog af over zijn breuk met Mega en van welk een laag allooi van handelen Wahid toen blijk gaf. Sommigen hadden het gevoel dat Wahid door er zich mee te bemoeien een truc uit wilde halen.

Sukma beklaagde zich dat Mega nooit over Bung Karno spreekt, waarop Eros uitlegde dat het Mega-kamp daar al vroeg

toe besloten had, om te voorkomen dat tegenstanders zouden kunnen zeggen dat ze alleen zo ver is gekomen op zijn naam (alsof dit niet hoe dan ook is gebeurd).

Een van de gasten, weet niet meer wie, maar ik dacht dat het mevrouw Alatas was, vertelde dat Ibu Tien had gezegd dat Dewi Karina, de dochter van de eerste president, naar haar had moeten brengen, dan zou zij zich over Karina hebben ontfermd.259 Sommigen begrijpen er echt niets van. Hoe kan er van Dewi verwacht worden dat ze Karina naar de slachter van haar vader brengt?

Siregar mengde zich nauwelijks in de discussies en maakte alleen wat grappen. Zijn vrouw was ongelooflijk mooi, ik bedoel, ze had hele mooie sieraden. Tri Soekirman zei bijna niets, maar ik vroeg haar om verslag uit te brengen aan Santo.

Ik ben blij dat ambassadeur Van Heemstra er niet bij was, want in zijn aanwezigheid had deze conversatie nooit plaatsgevonden. Ik had hem nog een briefje geschreven over mijn reserves hem uit te nodigen, omdat ik hem er als persoon graag bij gehad zou hebben, maar dat ik me realiseerde dat het voor hem als ambassadeur ongemakkelijk kon zijn

11 juni 2001

Dewi belde me vanmorgen toen ik in de eetzaal zat. ‘Don't talk about the train - till the last moment, because Wahid wants to get all Sukarno people on his side. It's like Pak Alatas said, he will always come at last moment with a new trick. The man is so clever.’ Ze zei ook dat ze kolonel Latief tweemaal had bezocht in de gevangenis, die toegaf dat de pki niets met de staatsgreep van 30 september 1965 te maken had gehad. ‘We were all Bapaks men.’ Dewi zei dat zijn boek uit de boekwinkels verdween (het mijne is overigens ook nergens te vinden). Ze zei ook dat ze dacht dat Sukma hasj lijkt te roken of zoiets, en dat ze er verschrikkelijk uitzag.

Pamoe Rahardjo, met wie ik had afgesproken, zegt af. Daar zit Abdulgani tussen. Ik kan er niet minder om geven en blijf mijn koers varen. Ik trap niet in de samenspanning van Abdulgani om mij naar het reisje in de presidentiële trein te lokken. Uit is uit, net als Hartini.

Pak Edi belde of ik donderdag een uur in een televisieprogramma wil zitten, maar ik heb besloten te vertrekken, want ik wil niet mee met die treinreis met Wahid. Wie wil er nou het gezelschap van Indonesiërs die zich gedragen als wajangpoppen

in de wajang kantjil, met Wahid, de schelm, als hoofd-poppen-speler? Alatas adviseerde wel te gaan, en Peter ook, maar het bevalt me niet. Ik ga niet.

Joesoef Isak belde dat de kranten een paar regels schrijven over Sukma die haar brief naar Suharto heeft gebracht.

Ik heb mijn boek nu ook naar het huis van Suharto gebracht. Er zat een rare vrouw op het geldwisselkantoortje. De handtekening die ik zette was niet dezelfde als in mijn paspoort, zei ze, dus kon ze me geen 200 dollar geven. Ik haalde iemand van de bedrijfsleiding van Hotel Indonesia erbij, maar ook dat was tevergeefs, de vrouw wilde zelfs het kantoortje sluiten en ervandoor gaan. Toen arriveerde Iwan Tirta, die zich ermee ging bemoeien. Hij en ik werden zo boos totdat er plots twee jonge ‘bosses’ uit de lucht vielen, die het meteen regelden. Dat was dan achter de rug, maar er ging wel een uur mee verloren. Ik was woest.

Ik sprak vervolgens anderhalf uur met Iwan. Hij zei dat Wahid de laatste moslim is die zou vechten voor eenheid van de staat Indonesië. Eigenlijk heeft het land een soort van feodaal stelsel nodig wat beter aansluit bij de Indonesische traditie, maar Suharto had Bung Karno's traditionele gezag vervangen door de loop van het geweer. En de opvolgers van Suharto hebben evenmin gezag, dus is gezocht naar een nieuwe legitimatie van het hoogste gezag door kroonprinses Mega naar voren te schuiven. Maar zij is gedoemd te falen en dan zal het leger terugkeren, net als in Pakistan na het vertrek van Benazir Bhutto. Aldus Iwan.

Daarna arriveerden Katoppo, Joesoef Isak en Stella Warouw om een nieuw boek te bespreken. Ik drong erop aan er een coproductie van te maken en bood ze een lunch aan.

Katoppo vertelde dat hij ooit met Gus Dur en Mega naar een kleine moskee buiten Djakarta was geweest. Ze baden er en hij had een foto kunnen nemen, maar hij vond de gelegenheid te persoonlijk dus deed hij het niet. Daarom begreep hij het goed dat ik niet op dit moment in de trein wil zitten tijdens deze crisis, als quasi pottenkijker.

‘Wahid vergeet, dat hij president is,’ zei Isak. ‘Hij maakt niet volledig gebruik van zijn mogelijkheden.’ Hij vertelde ook nog iets ellendigs over de Sukarno's. De familie was naar Singapore gegaan om een verjaardag te vieren, en tijdens het feest was Taufik en plein public uitgevallen tegen Paundrakarna, die hij een homo noemde. De jongen begon te huilen en verliet het feest.

Edi Sukmoro kwam mijn boek halen. Het volgende boek zal

bij hem op de universiteit gepresenteerd worden. Hij zei dat Dewi om een ontvangst bij Wahid had verzocht - voor haar stuk land in het hart van Djakarta. ‘Let her talk to him on the presidential train,’ zei ik, alsof Wahid niets dringenders heeft te doen. Maar het is waar, ze kan het nu beter terugkrijgen, want na Wahid kan ze er naar fluiten.

De lunch met de beide uitgevers verliep prima, de overeenkomst is rond. Ik zal een boek schrijven van 250 pagina's.

Mijn boek over Bung Karno ligt te koop voor 65.000 roepie, het pamflet voor 35.000 roepie.

Heb vanmiddag (denk ik) twee uur in bed doorgebracht. Ik was nog steeds uitgeput van het bezoek van Demartoto - terwijl we geen seks hebben gehad. Ik heb geen seks gehad sinds Nederland. Ik verlang erg naar huis dus misschien blijf ik maar een dag in New Delhi.

Vanavond wachtte ik een half uur in het restaurant van Hotel Indonesia op Sukma en heb toen maar een steak besteld.

De fotograaf, die ik had gehuurd om gisteravond tijdens het diner foto's te maken heeft nog steeds geen fotoalbum afgeleverd.

12 juni 2001

07.00 uur

Sukma is gisterenavond niet komen opdagen, ook liet ze geen boodschap achter. Ik zal haar dus niet meer zien voor ik vertrek. Dit betekent het einde. Ik laat me niet op die manier behandelen, door niemand. Ook admiraal Santoso, die contact met me had gezocht, heeft het laten afweten. Ook het fotoboek van het diner ter gelegenheid van mijn verjaardag is niet afgeleverd. Ik hou hier de directeur van het hotel verantwoordelijk voor. Het hotel bestelde de fotograaf. Ik maakte een serieuze fout door hem 600.000 roepie te geven (Iwan Tirta was erbij toen ik het gaf). Dat had ik nooit moeten doen. ‘Trust me,’ riep hij toen hij wegrende. Ik moet echt vertrekken, want ik raak teveel van slag door de mentaliteit van de huidige generatie Indonesiërs - net als in de jaren tachtig in Rusland. Geen van de in Indonesië verblijvende Nederlandse journalisten - behalve Gerrit - heeft contact met me gezocht.

Ik ben er zeker van dat iedereen na het diner naar Megawati is gegaan. Toen Guruh arriveerde, na afloop van het diner, ging hij apart zitten smoezen met Dewi, en ook Sukma zat ergens met ik ben vergeten wie te konkelen. Dus ik zei vaarwel om 23:15 uur en ging naar boven. Nooit meer iets van iemand gehoord sindsdien. Misschien is Sukma in lucht opgegaan, omdat

Rachmawati me niet op de trein naar Blitar wil hebben. Met deze mensen weet je nooit hoe hun hersens functioneren.

13:00 uur

Admiraal Santoso, en vijf collega's van de Ermelo Group, was er gisteravond niet, omdat de afspraak vandaag om 09:00 uur gepland stond. Ze gaven me een pet met de logo's van de Siliwangi- en de Nederlandse 7 Decemberdivisie. Dit waren Indonesische en Nederlandse divisies die tegen elkaar vochten. De Ermelo Group probeert vriendschappelijke betrekkingen tot stand te brengen tussen de veteranen uit beide divisies. De veteranen vroegen me of ik hen in contact kon brengen met meer Nederlandse veteranen. ‘Don't even mention we met,’ zei ik. Ze begrepen er niets van. Ik legde uit dat veel van deze veteranen me als landverrader zien, en dat ze me daarom beter niet als ingang naar veteranenorganisaties kunnen gebruiken. Vervolgens arriveerde Trisna, die het interview van eergisteren wilde vervolgen. Ik praatte nog een uur vol. Ik gaf hem het Solo-shirt dat ik van Pak Alatas voor mijn verjaardag had gekregen, daar het te klein was voor mij.

Ik stuurde Peter een laatste fax uit Indonesië. Ik schreef hem dat ik op 1 oktober mijn volgende boek zal presenteren op de Bung Karno University en dat ik hem daar graag bij aanwezig heb.

Rond 17:30 uur ging ik naar beneden om postzegels te kopen voor de laatste brief aan Peter vanuit Indonesië. En daar stond Sukma op me te wachten (met de ‘hofdame’ die snel verdween). Ik heb me ook vreselijk in deze afspraak vergist. Sukma gaat mee naar het diner dat Pak Omar Dhani voor me geeft. Ze ging nog even mee naar mijn kamer voor een milkshake.

Daarna namen we een Silver Bird taxi naar het Ambhara Hotel, maar verdomme, ik liet mijn schoudertas met alle reischeques en paspoort in de taxi liggen. Ik miste het pas toen ik de conferentiezaal inliep. Sukma rende naar buiten om Silver Bird Taxi's te gaan bellen, maar de taxichauffeur stond al bij de balie van het hotel om mijn spullen daar af te geven. Voor het eerst dat ik meemaak dat zoiets gebeurt. Ik zou me geen raad geweten hebben - geen paspoort, geen geld.

We werden ontvangen in een prachtige conferentiezaal, met Pak Herlambang, Pak Wisnu en drie anderen (ik moest hun boeken signeren). Pak Omar Dhani gaf me zijn boek met een opdracht voor mij. De ontmoeting had als doel te bewerkstelligen dat Omar Dhani zijn medailles zou terugkrijgen en om de

aanklachten tegen hem in te laten trekken. Ik had eerder al aangeraden via Sukma een bemiddeling door Rachma geregeld te krijgen maar dat heeft nooit iets opgeleverd. Daarom stelde ik nu voor om Benedicta Surodjo, de advocate van Omar Dhani, in contact te brengen met Edi Sukmoro in de hoop dat hij Rachma kan overtuigen zich in te zetten voor Dhani's eerherstel.

Benedicta vertelde dat Pak Hario na een lichte beroerte in het ziekenhuis lag. Ze had met hem gesproken over mijn boek en hij had het betreurd dat ik hem niet had uitgenodigd voor de presentatie.

Antonie Dake was gekomen om Omar Dhani te interviewen, maar toen Benedicta hem duidelijk maakte dat Omar Dhani zou ontkennen dat de coup in 1965 vanuit de pki kwam, zei hij dat hij dan weigerde te praten met Omar Dhani. ‘Do you think he wants to talk to you,’ gaf Benedicta hem terug.

Ze zeiden dat Vladimir Poetin Sukarno een van de grootste leiders van de twintigste eeuw noemt. Ik weet het.

Pak Omar Dhani wil Bungkarno's Heidelbergspeech uit 1956 en Indonesië klaagt aan hebben. Waar kan ik dat te pakken krijgen?

13 juni 2001

Ik droomde dat ik op een hele hoge, wiebelende toren (van blokken) stond. Ik vroeg iemand - was het mam? - om het ding te stutten, maar het was te laat en ik viel mijn dood tegemoet. Dat was weer een vertaling van op hol geslagen neuronen van angstgevoelens, doordat Sukma gisteravond zei dat ze bang was dat aanhangers van Suharto iets zouden doen omdat ik Mijn vriend Sukarno bij Suharto in de brievenbus gestopt had. Ik voelde me wel gespannen gisteravond toen ik me bedacht wat er allemaal fout kon gaan bij de douane op het vliegveld vandaag.

Ik had vanmorgen nog een kort gesprek met Pak Suhario en een wat langer gesprek met Santo. Santo probeerde weer alle kosten voor het komende boek bij mij te leggen. Ik vertelde hem dat ik zal betalen voor de vertaling, maar meer niet.

Schokkend om te zien hoe verschillend The Jakarta Post en The New York Times berichten over de ziekenhuisopname van Suharto, die 24 uur nadat ik mijn boek bij hem in de brievenbus heb gedaan is ingestort.260 Toeval natuurlijk. Volgens The Jakarta Post is Suharto's hart weer normaal en zijn toestand sta-

biel nu hij een pacemaker heeft, volgens The New York Times zijn Suharto's nieren en zenuwstelsel in slechte staat en is zijn hart in zeer slechte conditie. Zijn toestand zou ernstig en kritiek zijn.

Ik sprak ook Anne van Leeuwen nog van de Nederlandse ambassade in Djakarta. Hij vroeg naar Ruslan Abdulgani en de bagger over hem in Villa Maarheeze. Ik zei dat ik het er honderd procent mee eens was dat het pure onzin is, maar hij leek niets te weten van het hoofdstuk over mij.

Eigenlijk was het wel droevig hoe iedereen gisterenavond zijn hoop op mij vestigde om de medailles voor Omar Dhani terug te krijgen. In een laatste poging daarin iets te kunnen betekenen heb ik Benedicta het telefoonnummer van Edi Sukmoro gegeven, en heb hem een briefje gestuurd met het verzoek Benedicta te woord te staan als zij belt.

11:50 uur, Business Class Lounge, vliegveld Soekarno-Hatta

Een busje van Hotel Indonesia bracht me naar het vliegveld en ik vloog door de douane; pak van mijn hart. Nu Singapore, twee dagen Binu bezoeken en New Delhi.

Wat een leven. Ik geniet met volle teugen van iedere minuut - en ik waardeer het enorm.

Sukma klonk nog slaperig toen ik haar belde dat ik zonder problemen door de douane was. Zal ik hier de volgende keer samen met Peter zijn?

12:30 uur, Djakarta - Singapore

Een pak van mijn hart dat ik zonder problemen weer in het vliegtuig zit. Pak Alatas zei al: ‘You are no longer in the system’, maar helemaal gerust was ik er nog niet op. Wat een goddelijke reis, als je niet op een dubbeltje hoeft te kijken. Ondanks dat heb ik toch opgelet met mijn uitgaven.

De Westerse luchtvaartmaatschappijen zouden zich moeten schamen voor het junkfood dat ze in hun vliegtuigen durven te serveren. Hier goede stukken kreeft, noedels, boontjes, bloemkool, worteltjes. Ook de keuze van eten (taartjes et cetera) in de Business Class Lounge is onvergelijkbaar met de troep op Newark.

19.00 uur, Singapore, Chatterbox, restaurant in het Mandarin Hotel261

Het Goodwood Park Hotel (waar ik slaap) is super, maar Sing-

apore ken ik niet meer terug. Ik herinner me de ontmoeting met Ibu Hartini hier in Hotel Mandarin nog goed.262

Ik belde vanuit Goodwood Park Hotel een Tukang Pitjit voor een complete massage, want sinds mijn vertrek uit Amsterdam heb ik geen fatsoenlijke seks meer gehad (alle Indonesische jongens zijn amateurs, inclusief Demartoto). Ze zouden een jongen sturen maar het kostte me 150 voor een massage, 300 voor complete service (176 dollar), idioot veel dus. Dan is New York voordeliger (en professioneler). Maar ik zette door en een aardige, lange Chinese jongen (vermoedelijk een Aziatische dekhengst) arriveerde. Hij nam een douche (ik schreef ondertussen snel een briefje voor Peter en Edwin) en we gingen naar bed. Maar, eens maar nooit weer in Singapore: geldverspilling.

Daarna ben ik gaan wandelen naar het Mandarin Hotel, en heb een uur op een bankje in Orchard Street mensen zitten kijken. De meeste Chinese jongens zijn goed mislukt. Het is mode onder hen - net als in Japan - om lang haar rood of zelfs blond te verven.

14 juni 2001

Ik ging slapen om 21:00 uur, werd om 04:00 uur voor een half uur wakker en sliep daarna door tot 07:30 uur. Ik begin terug te keren naar mijn normale ritme en merk dat ik weer op krachten kom, want in Djakarta heb ik veel last van mijn buik gehad.

De goden zijn nog een keer met me. Gerrit de Boer wees me in Djakarta op het boek Subversion as Foreign Policy van Audrey en George Kahin.263 Nu vind ik het hier in Singapore, in een boekwinkel. Ik zal ook een exemplaar voor hem kopen. Dit boek zal een grote hulp zijn voor mijn nieuw te schrijven boek. Ik kan niet wachten om te beginnen lezen.

11.00 uur

Ik kan het bijna niet geloven. Vanmorgen overwoog ik nog om Max Westerman te vragen om me het boek van de Kahins te bezorgen, nu zit ik het te lezen. Ongelooflijk. Het is onmisbaar materiaal.

14:15 uur

In het Kahin-boek staan toch veel ongelooflijke dwalingen.

Rondrennende schreeuwende kleine Chinese kinderen verpestten mijn lunch. Toen ik een jongen in een zwart pak aansprak om ze tot de orde te roepen, schonk hij me alleen een minachtende blik.

De Javanen zijn hier de gastarbeiders, lijkt het soms.

Het boek van Kahin is gelezen. Alles wat ik nodig heb is erin onderstreept. Kahin vergeet veel te melden. Suharto die de macht grijpt vindt hij geen hoogverraad, ook noemt hij nergens generaal Pranoto.

18:30 uur, Orchard Road

Het is koel genoeg om op het terras te zitten, ik sliep van 15:00 tot 16:00 uur. Totale rust. Heerlijk. Voor een keer geen regen. Ik weet nu waarom ik Chinezen nooit mocht. De meesten zijn lelijk.

Je ziet geen hond of poezen op straat, ik neem aan om te voorkomen dat ze de boel volschijten.

19:30 uur, Grand Hyatt, Orchard Road

Ik keek naar de voorbijtrekkende massa's. Zo nu en dan zie ik een jongen, aardig, artistiek en onbewust.

Schreef Pak Alatas om me te verontschuldigen voor mijn plotselinge vertrek en ik bedankte hem voor het t-shirt.

15 juni 2001

08:30 uur, Goodwood Park Hotel, Orchard Road

Stortregens, en gisteren was het zo mooi. Misschien klaart het later op. Nu gaat het ook nog onweren. Hopelijk klaart dat de lucht.

11:00 uur

Motregen, ik kan nergens heen. Het zal waarschijnlijk de hele dag duren.

Eigenlijk is het duidelijk waarom Arbatov geen contact met me zoekt als hij in Nederland is. The New York Times schrijft hoe de Russische overheid langzaam probeert weer meer controle te krijgen over haar burgers en hun vrijheden inperkt. Als voorbeelden noemen ze het stijgend aantal arrestaties van scholieren, herinvoeren van oude beperkingen in internationale wetenschappelijke samenwerking, intimidatie van politieke critici en dissidenten en de groeiende overtuiging onder een deel van de intellectuelen dat hun telefoon wordt afgetapt en e-mailverkeer wordt gelezen. Arbatov zegt in dat artikel dat het nog niet zo'n omvang heeft dat het bij de Russen onder de

huid gaat zitten en dat ze wel erger gewend zijn.264 Ik heb hem wel eens anders horen spreken...

12:00 uur

Het giet nog steeds. Ik kan nergens heen, dus ik blijf hier en lees.

13:00 uur

Het blijft doorregenen - het heeft geen zin om te proberen de straat op te gaan. Saaie dag, maar veel te lezen.

15:30 uur, Grand Hyatt, Orchard Road

Ik kocht (en dong af) een handtas voor de boeken, want de plastic zak van Schiphol begeeft het.

De regen is gestopt, dus ik kon lopen.

18:30 uur, Lounge Singapore Airlines

Eerst dacht ik dat ze in het Goodwood Hotel soepel waren en me de kamer lieten gebruiken tot 19:00 uur omdat ik met Singapore Airlines vlieg. Maar een ander personeelslid, een vrouw, wilde dat ik voor deze halve dag zou betalen. Ik werd woedend en ze lieten het zitten. Ze probeerden het alleen.

Eigenlijk vind ik Singapore niet leuk. Het is een op geld gerichte, super-luxueuze haven midden in Azië. Waarom zou ik hier ooit nog heen gaan? Dezelfde luxe hotels als overal in de wereld, waar je alleen heen gaat om redelijke koffie te drinken of om de verzengende hitte te ontvluchten.

Iedereen, iedere ober of wat dan ook, vraagt: ‘Where are you from?’

Mijn standaard antwoord is: ‘I forgot.’ Dat brengt ze in verwarring. Wat zou Peter ervan zeggen?

Ik denk dat ik genoeg Singapore-dollars heb om het eten en de faxen contant te betalen.

Ik ben stomverbaasd. Toen ik incheckte, werd me verteld dat voor India een visum nodig is. Ik was woedend en gaf Singapore Airlines natuurlijk de schuld. Ik schakelde onmiddellijk, liet mijn ticket omzetten naar Amsterdam en vertrek vanavond. Ik faxte naar Binu Saha dat ik niet het vliegtuig in mocht omdat ik geen visum had en dus tot mijn grote spijt niet kon komen. Ik vind het erg dat ik Binu nogmaals moet teleurstellen.

Nu ga ik zoveel lezen als mogelijk en begin vroeger te werken dan verwacht.

20:00 uur

Ik kocht een warm jasje, want dat had ik niet bij me. Ik verwacht een tussenlanding in Calcutta, maar in Amsterdam weet je het nooit. Het zal ook een ideale nacht zijn om een longontsteking op te lopen.

Toen ik acht Singaporese dollars betaalde voor twee faxen en tien dollar gaf, vroeg de jongen: ‘Do you want back two dollars?’ Natuurlijk wilde ik dat, maar hij had geen wisselgeld. Hij zei dat hij naar de wisselaar in de vertrekhal moest. Nooit meer Singapore: een naar gat vol Chinezen en veel lelijke mensen. Ik voel me heerlijk in mijn Ferrari-jasje, met zwart-rode voering.

Arme Binu. Weer een teleurstelling.

Het horloge van Bung Karno is verguld. Een echt gouden horloge is zwaar, deze klinkt als blik. Dan nog.

Morgen op 't Singel, niet te geloven. Eerst eten in huis krijgen, dan beginnen met schrijven.

Zeven uur wachten op het vliegveld is lang.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums