De noodzaak van het overbodige

114

De tegenhistorische tijd

Het historische raakt hoe langer hoe meer bedolven onder het hedendaagse, het steeds weer nieuwe heden dat zich in laag na laag over het oude of neonhistorische heden heen legt. Historische monumenten worden vaak aan het oog onttrokken door voortschrijdende urbanisatie en hoogbouw, waardoor ze hun proporties verliezen en je ernaar moet zoeken; vaak zijn hun namen in de eerste plaats richtingsborden, zoals de beroemde plaatsen in de omgeving van Parijs; andere, bijvoorbeeld gotische kerken, kunnen niet meer van een afstand waargenomen worden. Het is iets wat onvermijdelijk is en waar de bevolkingsgolven van de laatste eeuw niet weinig toe hebben bijgedragen; steeds meer sedimenten van nieuwe tijd, op steeds minder of gelijkblijvende historische resten; ook al veroudert de nieuwe tijd sneller, er blijft minder historische essentie van over, zeker in de bouwkunst, de meest uiterlijke van de kun-

[p. 202]

sten. De schilderkunst heeft het wat dat betreft aanzienlijk beter getroffen, het historische moderne is zelfs modern gebleven, wat nog meer geldt voor muziek.

De literatuur valt sneller weg en wordt eerder als historisch ervaren, als niet bij de tijd.

Een deel van het historische sijpelt door als mode, met verwaterde stijlkenmerken. Het komt erop neer dat het historische, behalve in de kernen van de steden, uiterlijk steeds minder aanwezig is in het dagelijks leven, waar dan weer tegenover staat dat de televisie het voor een groter deel van de bevolking vertrouwder maakt, zij het tegelijk geobjectiveerder en afstandelijker en misschien vluchtiger, maar dat hangt wellicht af van het reeds aanwezige historische besef. Daar dat laatste bij de meeste mensen niet groot is zal het historische steeds verder op de achtergrond raken, wat betreurd wordt door wie historische aanwezigheid en continuïteit als onmisbaar onderdeel van de cultuur willen zien.

Nu we na jaren weer door Europa reizen is het dit aspect dat ons meer en meer treft. We hebben het gevoel dat we in sommige opzichten de ‘goede historische tijd’ nog hebben meegemaakt en dat wat oud was - oud en nieuw oud - ervaarbaarder en aanweziger was dan nu, maar dat kan nostalgische schijn zijn, herinneringsmelancholie. Toch - en dat is geen schijn - wordt de wereld al voller, de aarde slibt dicht door overbevolking en het valt te verwachten dat het historische in de toekomst vooral geëxploiteerd zal worden door schrijvers en filmers met een bewustzijn voor historiciteit. Dáár is het dat het historische in eerste instantie onderdak zal vinden en daar zal zijn voornaamste aanwezigheid liggen, tot onze spijt: volledig geïnterioriseerde, verbeelde historie.

*

[p. 203]

Eigen tijd

In zekere zin is je eigen tijd het meest diffuus, het ondoordringbaarst. Of hij bestaat zelfs nauwelijks, althans minder dan een meer historische tijd. Ontglipt hij je, distantieert hij zich, dan ontstaat er uitzicht op iets wat je wellicht meer vertrouwd is dan dat waarop je vergeefs probeerde vat te krijgen. Een zekere afstand komt de identificatie ten goede, lokt die misschien zelfs uit met als resultaat een soort toe-eigening. Toe-eigening wat je al hebt, bent is niet mogelijk. Verwijdering, vervreemding leidt tot een - procesmatige - identificatie en alleen via een proces ervaren we iets. In een situatie van stase zijn we ons hooguit iets - statisch - bewust. Pas afstand leidt tot bewustwordingsen overbruggingsactiviteit, meest via taal (zelfspraak), een enkele maal zonder, maar dan geschiedt het ook mystiek trefzeker en leidt het zelfs tot de ultieme zelfopheffende identificatie: een supra-ik dat tot niet-ik wordt en dat de indruk wekt alles te zijn.

Tijd lijkt soms een mystieke dimensie, hij is alomvattend, alomtegenwoordig en niets tegelijk, een niets dat alles is. Hij bestaat uit ervaring. (De geobjectiveerde kloktijd is die van een automaat buiten ons en telt niet mee.) Alleen (tijd)ervaring telt en die ervaring is een rekbare en inkrimpbare.

De ultieme tijdervaring is een a-historische die is als een vergezicht, een vergezicht dat je naar je toehaalt tot het samenvalt met je eigen gezicht: als een masker dat je je eigen hebt gemaakt, een eigen masker. De mens z'n heimelijke droom: het samenvallen van die twee, van gezicht en uitzicht, zo ver te rekken in de tijd dat het nooit meer plaatsvindt.

Afstand als eeuwigheid, als afstand doen, een eindeloos gerekt moment, met als - eveneens eeuwige - angst dat het (de tijd, het andere ik) terug zal veren en ons onverhoeds identificeren.