Elbrich

[p. 100]

XVII

Al te folle hie ik my oerjûn oan myn eigen tinzen. Ik hie mysels bespûn yn it reach fan myn ynbyldingen. Mar it soe oars rinne as ik my dreamd hie! Hoe faak giet it net lykas de Hillige Paulus skriuwt: bywannear't men man wurden is, dan komt in oar en bringt jin dêr't men net wêze wol!

Fan in nij bisdom Ljouwert hie al jierren sprake west. Mar alles yn Fryslân wie der tsjin yn 't ferset kommen; dy fan 'e Tsjerke likegoed as dy't de nije leare oanhongen. De Steaten, sels it Hôf fan Fryslân, allegear diene hja war om it te kearen, elk wie eang dat eigen macht en ynfloed dertroch ynkoarte wurde soe. Ek ús geastlikheid hie it net op sa'n fâd stean. En doe't der gjin kearen mear oan wie, hie it Hôf noch war dien om in Fries beneamd te krijen.

It hie der lang ynhongen, mar no soe it dan dochs trochset wurde, gyng it praat iderkearen al. Der moast sels al in biskop oansteld wêze, immen út de Súdlike Nederlannen, in Cunerus Petri. In grutte ynklauwer wie it, waard der sein en de ynkomsten fan de rykste Fryske kleasters wiene him al tasein. Ek it machtige Mariëngaerde by Hallum hie er ynpakt en om dat hurde stik wat te fersêftsjen hie er de njoggen âldste konvintualen fan dat kleaster ta syn kanunniken makke. Ja, ja, der waard mar beskikt, fan boppen del, en de Friezen hiene sels neat mear yn te bringen.

[p. 101]

Doe gyng ynienen it sizzen, de nije biskop wie al yn Fryslân oankommen, de achtentweintichste jannewaris. En op 'e earste febrewaris kaam er te Ljouwert. De oare deis naam hy syn amt al op. Bolema hie te Ljouwert west en dy besocht it my út te skilderjen, hoe't se dêre daalk goed beseffe moatten hiene, wat it allegear net ynhie in biskopsstêd te wêzen.

Hoe ûnbegeard er ek wie, de bossen hiene him ta eare oer de stêd tongere en yn plechtige prosessy mei krusen en fanen en grut gefolch wie er nei de tsjerke fan Aldehou tein. Dy hie fan waaks-kearsen, op sulveren en gouden ljochters, yn alle kleuren flonkere, fersierd mei blommekrânsen. In skare fan 'e bêste sjongers hie, ombrûze fan oargeltoanen, de ferwulften fan Sint-Vyt, no domtsjerke, wjergalmje litten fan feestgesang. De koarklean fan 'e kanunniken, de heechhearlike klaaiïng fan Cunerus Petri sels, alles hie de glâns fan dizze earste misse jitte ferhege. Doe hie de nije biskop, de wite miter op 'e holle, syn sulveren stêf opheve en de gearstreamde mannichte syn harderlike seine jûn.

‘It liket my in neigeanich hear ta,’ sei Bolema. ‘En ien dy't it fel strak op 'e noas sitten hat.’

De oare deis lykwols woe de biskop him earst ris fan in oare kant sjen litte; hy joech in hearlik banket oan de foarnaamsten út adel en geastlikheid fan Fryslân en dat sil wol west hawwe om by harren yn 'e geunst te kommen; der moat wyn noch iten by skromme wêze.

Mar der soe gauwernôch wat oars efterwei komme. De biskop wie hjir foar oare dingen hinneskikt as in feestmiel. Fan myn susters skoanheit, de riedshear, hearde ik neitiid, dat er fan 'e hartoch fan Alva sels oarders meikrige hie om hjir de besluten fan it Konsylje fan Trente ôfkundigje te litten; it Hôf wie oanskreaun om dat net wer te kearen, lykas foartiid bard wie. Mar dêr koe de biskop net op wachtsje mei se troch te fieren en dat soe ik ûnderfine!

[p. 102]

Hoe koe dat no? Ja, hoe koe dat yn 'e goedichheid?

De biskop sette mear faasje efter syn dieden as ik. Wylst ik noch yn wetten stie, wat te dwaan, krige ik in sitaasje fan 'e biskop. Hy wie amper in pear dagen yn 't lân; en ik koe my net begripe, doe't ik it hearde, wêrom hy my foar syn gerjocht daagje koe. Ik koe myn eagen net leauwe, mar it stie yn 'e sitaasje: ik moast my de njoggende febrewaris oansteande mei Anna Dekema te Ljouwert foar de biskop ferantwurdzje oer it feit, dat ik mei niisneamde Anna Dekema in geheim houlik sletten hie.

Sa rôp my immen ta de oarder fan 'e feiten. Dat wie goed foar my: as men jin tsjin in oar ferwarre moat, rekket men it gauste mei jinsels klear.

Ik fûn ek in gelegenheid om mei Anna te praten. Hja wie no wer op Dekemastins. Dêr gyng soks makliker. Wêrom ûntfong hja my net blierder? Wêrom seach hja my net frij yn 'e eagen? Wie it allinne om dat ferwyt, dêr't hja my daalk mei kaam?

‘Hoe kinne jo sok praat oer ús útstruie? Jo meitsje my te skande.’

Har wangen berûnen read.

‘Wêrom binne jo sa foarbarich? Ik bin jo wiif noch net!’

‘Anna! Ik wol jo net te skande meitsje. En it is ek gjin skande, as twa leafsten in geheim houlik oangeane.’

‘Mar it is ommers net wier. Hoe kinne jo it dan sizze!’

‘It wie ek net wier, dat jo de troupenje op berie nommen hiene. Hoe koene jo se my weromskikke?’

‘Ik koe net oars,’ sei hja bedêst. ‘Om myn susters net. En om ús omke Douwe net.’

‘Dat hie ik wol tocht, Anna,’ sei ik, blider. ‘Mar o, wat haw ik wat om jo útstean moatten. Wêrom hawwe jo ek neat fan jo hearre litten?’

Hja is my it antwurd skuldich bleaun.

‘Ik doar net mear op strjitte komme, sa skamje ik my foar de minsken,’ ‘Anna, lit ús dan soargje, dat de biskop ús opleit, ús houlik yn it iepenbier te sluten. Dan hoege jo jo nearne foar te skamjen.’

‘Ik kin it jo dochs net ferjaan. No wolle jo my op dizze manear twinge om jo te houlikjen.’

[p. 103]

Doe haw ik Anna útlein, wêrom ik hjir en dêr sein hie, dat wy in geheim houlik sletten hiene. Mar mocht immen letter dizze papieren lêze, dy sil dat faaks net mear begripe.

It is no tolve jier lyn, dat ik dit belibbe; der is sûnt op it stik fan 'e houliken safolle feroare en it ferline ferjit sa maklik, dat ik mei earst wol wat fan 'e âlde tastannen beskriuwe. De besluten fan it Trentske Konsylje binne útfierd, ek yn ús Fryslân; dy binne wet en gewoante wurden en hawwe gâns feroaring brocht. No kinne der gjin geheime houliken mear bestean, teminsten gjin wettige. No ja, de nije leare slacht no yn Fryslân foar master op. Der feroaret no safolle. Mar dat derbûten litten.

Ik bin der wol mei op 'e hichte, hoe't it west hat en hoe't it is. Dat hat it libben my leard. Troch myn eigen skuld, en neat hat my miskien mear knoeid as dizze skuld. Mar dat komt earst folle letter.

Hjoeddeis jildt in houlik allinne as de pastoar en twa of trije oare persoanen as tsjûgen by de gearjefte west hawwe. Doe wie dat noch oars. In boask, dêr't bysliepinge op folge, makke in folslein houlik. It mocht net, mar it wie wettich. En mei in lichte boete wie de saak wer yn 'e es. Wy wiene doe allegearre fûl tsjin dy Trentske nijichheden, it dekreet wie al fan 't jier trijeënsechstich - it Hôf hie it nea ôfkundigje wollen, - mar efternei sil men dochs meistimme moatte, dat der mei it geheime houlik in oarsaak fan in hopen fertriet út 'e tiid rekke is. It Hôf hie soms nuvere saakjes te behanneljen: noris wie it twivelich, oft der houlik wie, en dêrmei oft de bern wettich wiene: dan wer wie der immen twa kear troud; in tredde kear liet ien syn wiif sitte en hja koe net bewize, dat se troud wie. Allinne foar jongelju, dy't har sin oars net krije koene, wie it doe better tiid. Dy koene man en wiif wurde sûnder geboadens en sûnder immen dernei te freegjen.

As wy beide foar it gerjocht mar ferklearren, dat wy sa'n geheim houlik sletten hiene, gjin fâd en gjin sibben soene in rjochter bewege kinne, my myn rjochten te ûntsizzen. Hoefolleste ienfâldiger wie it

[p. 104]

foar ús wurden, no't de biskop ús fan in geheim houlik bitige en wy oars net hoegden te dwaan as it mei te stimmen!

Mar om Anna safier te krijen, Anna dy't my krekt ferwiet, dat ik ferteld hie, in houlik mei har sletten te hawwen. Anna dy't har dertroch te skande makke fielde, dat wie noch net ienfâldich! Ik lei har út, wêrom ik it hjir en dêr ferteld hie. Der soe net sa frjemd fan opharke wurde, as wy it foar it rjocht úthâlden. Ik hie it daalk mei Anna oerlizze wollen. Ik hie derop rekkene, dat ik har wol gau moetsje sillen hie. Wy hiene dan ôfprate kinnen, dat hja itselde sizze, of it teminsten net ûntstride soe. No wie der alwer sa'n tiid oer ferrûn. O, as wy witten hiene, dat har famylje der sa op tsjin wêze soe, dan hiene wy it daalk oan it begjin ôfsprekke moatten; dan hiene wy it ferset makliker brutsen. No soe hja der dochs noch foar útkomme moatte.

‘Foar útkomme? Mar it is ommers net sa!’ wiisde Anna it mei ferûntweardiging fan 'e hân.

‘Dêr giet it ek net om. Wy moatte no ien line lûke.’

‘Mar ik kin net!’ abbelearre hja tsjin. ‘Ik skamje my sa. Ik kin net!’

‘It is dochs gjin skande, Anna, troud te wêzen.’

‘Mar it is gjin houlik, seit omke Douwe. Dat hat it Hillige Konsylje fan Trente ommers útmakke. Dy't sa dogge, lizze in libben yn ûneare.’

‘It hat hjir altyd houlik west,’ lei ik wer yn. ‘Hoe soe no ynienen ûnearlik wurde, wat altyd sede west hat? Sil in konsylje dat útmeitsje? Ha wy net altyd frije Friezen west, dy't sels útmakken wat rjocht en earber wie?’

‘Mar as wy ús dan foegje soene nei wat de biskop ús opleit, dan stimme wy syn rjocht dochs mei, om oer ús te oardieljen neffens de dekreten fan it Trentske Konsylje! En dan jouwe wy dochs sels ta, dat wy ûnearber hannele hawwe!’

Ik sloech der in lûde laits út om sa'n logyske redenaasje, dy't ik by Anna net socht hie en dat spontane laitsjen arbeide mear by de kleurjende jongfaam út as al myn foarige arguminten.

[p. 105]

‘Ik haw it altyd ûntstriden by myn susters en by al myn folk, hoe sil ik it dan no oars sizze?’ wie har lêste tsjinakseljende fraach. Doe joech se belies. By har susters mocht hja om myn part swije en by al har omkes en muoikes, as hja foar de biskop aanst mar mei my stie.

Bolema en ik beseagen de saak nochris fan alle kanten. Wêrom wie de biskop der sa gau by en daagje ús fuort nei syn yntocht foar syn gerjocht? De biskop, kamen wy ta it beslút, soe de nijichheden fan it Trentske Konsylje, ek dy oer houlik, sa gau mooglik yn Fryslân yn te fieren hawwe. Dêrfoar moast er de rjochtspraak datoangeande oan him lûke. Hoe koe er dat makliker dwaan as troch in strafsaak? Dan moast er ús wol beskuldigje fan in geheim houlik. It wie ek in saak, dy't de kearn rekke fan it nije dekreet.

Mar hoe kaam er sa gau op it idee? Sadree't er hjir oankommen wie, moast it al útbret wêze. Hoe wie er sa gau mei myn gefal op 'e hichte rekke? Ja, ik hie sels útstruid, dat wy fierder gien wiene as in boask allinne. Mar rôp dat sa fier, dat it it earste wie dat in nije biskop te Ljouwert hearde? Of hie er hjir tefoaren syn spionnen al hân?

Yn alle gefallen it wie krekt in saak nei syn trant. En it wie liep fan him betocht om my hjirfoar te sitearjen. Ommers, in proses oer it brekken fan 'e troubeloften soe sivyl wêze. It soe faaks ek net ta syn kompetinsje behearre. No soe er dêr faaks net folle om jaan, mar mei de oare rjochterlike macht yn Fryslân soe er dêr ek gauwer spul om krije as oer de sitaasje dy't er no die. Boppedat, sa'n proses as ik neamde soe licht net by him oanset wurde. Dêr koe er de Friezen al genôch foar. Alef Aylva soe wol gjin útsûndering wêze. It soe in saak wêze foar it stedsgerjocht.

En as Douwe Roorda gerjochtlik de eask stelde, dat ik de troupenjen weromnimme moast? Hy hie se al yn hannen jûn fan datselde stedsgerjocht. Hy soe dêre de saak ek wol fierder trochsette moatte.

Of? Hjir begûnen wy dochs te twiveljen. Soe Douwe Roorda faaks dochs mei de biskop ûnder ien tekken krûpt wêze? Soe er

[p. 106]

hope hân hawwe, by de biskop earder gelyk te finen as by it stedsgerjocht? Wa soe it sizze? It petear kaam my wer yn 't sin, dat ik de foarige hjerst mei him hân hie te Terkaple. Hoe't er it doe foar Trente en foar de biskop opnommen hie. Ik tocht oan Anna har wurden. Wat omke Douwe tsjin har sein hie oer Trente en it geheim houlik. Spitich, dat ik dêr net neier op ynfrege hie. Mar miskien wist Anna ek fan neat. Oars hie se it dochs eigentlik ek sizze moatten.

Wa soe it útmeitsje? Mar it woe ús dochs wol oan, dat Douwe Roorda syn heil by de biskop socht hie en dat dy mei him oerienkommen wie, it sivyl proses oer it weromnimmen fan 'e troupenjen te feroarjen yn in strafsaak oer in geheim houlik.

Mar dat koe him wolris raar besnije foar Douwe Roorda. As Anna en ik ús aanst beide skuldich bekenden, dan soe der foar de biskop neat oars oerbliuwe as ús te feroardieljen de houlikssluting yn it iepenbier jitris plechtich oer te dwaan.

As Fries soe it my tsjin 't krop wêze om my sa ûnder de frjemde biskop del te jaan, mar wie it doel it net wurdich?