Met verschuldigde hoogachting

[p. 13]

Actie (2)

Eerst was er een opwelling. Die bracht een idee voort. De idee werd onderzocht, doorgedacht en uitgewerkt tot zij rijp was om over te gaan in een volbloed organisatie met bestuur, notulen en eigen orgaan. Toen was de opwelling dood.

Voor ik haar begroef, bekeek ik haar nog eens. Onmiddellijk leefde de opwelling weer op, zij was onder de druk van het systeem alleen maar in slaap gevallen. Maar daar was zij dus weer zoals ik haar vier weken geleden beschreef in een stukje dat ik actie noemde, omdat ik erin tot daden opriep. Misschien herinnert u het zich nog. Ik was geconfronteerd geworden met een antisemitische opmerking en ik hoopte dat de mengeling van wraakzucht en persoonlijke machteloosheid die ik daarop voelde, mijn lezers bekend zou zijn. Er zou, schreef ik, een organisatie moeten bestaan in Nederland, die zich op een praktische en daadwerkelijke manier bezighoudt met het straffen van voor de wet niet aanklaagbare gevallen van antisemitisme. Ook schreef ik dat ik dacht dat veel mensen, joods of niet, voor zo'n organisatie zouden voelen.

Daar had ik mij niet in vergist. Onbekende lezers schreven, bekende spraken mij erover en net waren we ongeveer zover dat onze nationale actie begeleid door pamfletten en periodieken zich in internationaal verband de grens over begaf, toen de vlucht van onze verbeelding in botsing kwam met de taaie weerstand van de werkelijkheid.

De moeilijkheid was dat in dit grote verband en op dat hoge niveau voor een gewone oorvijg geen ruimte meer was. Een oorvijg geef je iemand meteen of je geeft hem niet. Doe je het pas na ruggespraak en rijp beraad, dan is de hekel die je aan dat werkje krijgt onevenredig geworden aan de omvang van het letsel dat je toebrengt. Het is zijn welverdiende loon, jawel, maar mijn zure plicht. Een lezeres uit Slotervaart deelde, schreef ze, mijn verontwaardiging, maar vond: ‘In ieder geval is uw oplossing volslagen fout. En wel om deze reden: Als u gaat zitten piekeren hoe u de gesignaleerde antisemiet schade kunt berokkenen - zal ik gaan roddelen bij de melkboer; zal ik z'n muren gaan bekladden, zal ik z'n hond of z'n kat gaan pesten - zult u in no time net zo'n ellendeling worden als de ellendeling die u

[p. 14]

wenst te bestrijden. En dat is de hele kwestie, hoe belangrijk ook, toch niet waard.’

Nu zal ik er niet aan denken een hond aansprakelijk te stellen voor zijn meesters opinies en ook ben ik over de hele linie iets minder afkerig van gemene gedachten dan deze lezeres, maar helemaal ongelijk gaf ik haar niet. Wraak moet discreet zijn en sporadisch toegepast, maak je er een in groepsverband georganiseerde, regelmatige bezigheid van, dan gaat er iets verschalen. Tenzij het moet natuurlijk, uit lijfsbehoud of omdat het leven anders niet meer te harden is, maar zover zijn we niet: het is vredestijd en de plaats is Nederland.

Al heel gauw bleek trouwens dat het soort mensen die zich aan antisemitische uitlatingen het meeste storen en die er het liefst iets aan zouden willen doen, niet het soort is dat zich met geestdrift werpt op persoonlijke wraakneming. Publikaties, satire, discussiegroepen, volksvoorlichting - daar kwamen de voorstellen die zij deden eerder op neer. Want hoe meer men er over na ging denken, des te vager en ontzaglijker werd de omvang van het te bestrijden kwaad. Wat eerst een duidelijk en beperkt euvel had geleken, het antisemitische praatje, werd een dunne nevel, een alles doordringend luchtje van wantrouwen niet alleen tegen joden maar ook tegen negers, Ambonnezen, Spanjaarden,- zelfs katholieken werden er als mogelijke slachtoffers van vijandige volkshoudingen door een van de lezers bijgehaald. Maar ook wanneer men zich tot de houding tegen de joden beperkte, vertoonde het kwaad deze neiging tot verdwijnen door uitdijing. Fout, dat bleek algauw, waren niet alleen de mensen die de joden de schuld van de oorlog of de algehele verdwijning van het vooroorlogse gouden tientje gaven, maar ook zij die daarnaar luisterden en niet protesteerden of in lachen uitbarstten. Fout waren niet alleen de redacteuren van het Pallieterke, maar ook de dominees en pastoors die doorgingen het bloed van Jezus onbekommerd over de hoofden van de joden te laten komen, of die althans vermeden te wijzen op het kwaad dat door de interpretatie van deze uitspraak door het christendom was aangericht.

Onder zo veel hooi brak de vork. We hadden de antisemitische uitlating doordacht tot zij al het kwaad in de wereld was gaan omvatten en wie zal hopen dat uit te roeien? Men wakkert mis-

[p. 15]

schien het latente antisemitisme alleen maar aan als men het massaal wil bestrijden, schreef een andere lezer. Dat is mogelijk. De meeste mensen geven hun ongelijk niet toe, liever bestrijdt men zijn schuldgevoel door er nog een schepje schuld bovenop te gooien. Ik dacht ook aan die penicilline zuigtabletten die de keelontsteking wel stoppen maar de mond vol blaren achterlaten. Bacteriën moet je tot op zekere hoogte tolereren. Stijgen ze daarboven uit en bedreigen ze het leven, dan moeten ze verdelgd, maar blijven ze daaronder dan verrichten ze - wie weet - misschien nog een nuttig werk. Wat het nut van ondergronds antisemitisme kan zijn, weet ik niet, maar wat het naar boven halen (van wat daar in die onderwereld aan domme gedachten kronkelt) kan aanrichten, begin ik wel te vermoeden. Mij hebben die brieven van lezers die het met mij eens waren eerst verheugd en toen geleidelijk aan gedeprimeerd. Want hoewel ik wel dacht dat er veel antisemitisme was, ik vond het niet prettig om al die voorbeelden te horen die mijn vermoeden bevestigden. Het is erg onzeker of precieze voorlichting op dit gebied helpt en het zou wel eens kunnen zijn dat onze hele inlichtingenactie meer goede mensen het humeur bederft dan dat het de foute tot genereuzer denken overhaalt.

Precies het tegenovergestelde was oorspronkelijk de bedoeling. Ik had niet in de eerste plaats gedacht aan het bekeren van antisemieten tot goede burgers, niet aan hun geestelijke gezondheid dus, maar aan de onze. Voor ons die zich door hun praatjes gegriefd voelen en gefrustreerd door machteloosheid, had ik iets willen bedenken om het goede humeur weer te herstellen. De spontane, individuele en totaal onverantwoorde trap tegen de schenen blijft hoog gehonoreerd. Vooral als u goed mikken kunt of met z'n tweeën bent. Meestal echter zal de situatie om sluwer repliek vragen en zeker als de gelegenheid openbaar is en u in de minderheid bent is het zaak dat afdoende, vernietigende commentaar te vinden dat hem de adem afsnijdt, maar u met een kleine glimlach achterlaat. Handige voorstellen in die richting zal ik, zodra ze binnen zijn, graag aan u doorgeven.