Schrijven is zilver, spreken is goud

Oratuur, auratuur en literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba

[p. 144]

5.2. Dicht en ondicht in en op de pers

Ook na de eeuwwisseling waren journalistiek en literatuur nog nauw verbonden.^[21] De journalisten, in het bijzonder de Rooms-Katholieke, kunnen beschouwd worden als de voorbereiders die de bevolking vertrouwd maakten met het lezen van nieuws en opinie, maar ook met bijdragen die ter verstrooiing bedoeld waren. Ook begin twintigste eeuw werd het meeste nieuws voornamelijk wekelijks gebracht. Maar nu niet alleen meer op Curaçao, want ook op andere eilanden kwam de pers op: eind negentiende eeuw op Aruba, enkele decennia later op de Bovenwinden.^[22] Terwijl er van Aruba niets meer terug te vinden is, zijn de vier van de Bovenwinden bewaard gebleven bladen nog een bron om iets over het letterkundig leven uit de begintijd aan de weet te komen. Er waren (schaarse) gelegenheidsgedichten, feuilletons, dialogen, verslagen over een enkele soirée littéraire, culturele verenigingen, bibliotheken en enkele stukken over de opvattingen die men in het begin van de eeuw omtrent literatuur koesterde.

Bladen kwamen voort uit persoonlijke of groepsbelangen, ze waren spreekbuis voor eilandelijke of internationale tegenstellingen. Ze werden geredigeerd door mensen van het eiland zelf of passanten. Zoals eind negentiende eeuw enkele bladen aan de Venezolaanse kwestie waren gewijd, zo zouden in de jaren dertig de Emmabode (1929) en de Beurs- en Nieuwsberichten (1935) zich geheel op het Nederlands nieuws en de Nederlandse passanten richten. De plaatselijke verenigingen zochten hun communicatie eveneens via een weekblad, zoals La Union vanaf 1922 en Curaçao sedert 1938. Liberaal en katholiek bestreden elkaar heftig.

Opvallend genoeg waren nieuwsbladen die in hun programma en praktijk cultureel-literaire belangstelling toonden tussen 1900 en 1940 schaars, specifiek literaire tijdschriften waren er zelfs in het geheel niet.

Voor nagenoeg elk blad, het een meer dan het ander, was het opnemen van ingezonden gelegenheidspoëzie normaal, vooral voor de Spaanstalige El Heraldo en El sol. Ook familiebladen met artikelen en bijdragen voor ieder lid van het gezin, namen soms letterkundige bijdragen op, zoals het societyblad Miniaturas (1925-1926). De R.K. bladen als Amigoe (1884), La Cruz (1900) en La Union (1922) herbergden de vroegste Papiamentstalige literatuur. Evenals Ala blanca en Hou en Trouw voor de jeugd wilden ze vooral de bevolking geschikte R.K. leesstof in de eigen taal bieden. Was de Amigoe aanvankelijk tweetalig Papiamento-Nederlands geweest, al spoedig had men de ‘fout van tweetaligheid’ ingezien, wat resulteerde in een geheel Nederlandstalige Amigoe en een Papiamentstalig La Cruz. Tussen de twee bladen was een aanzienlijk niveau- en cultuurverschil, de ‘belangrijke stukken’ verschenen in het Nederlands, daarmee opnieuw het heen en weer zwenken tussen volks- en cultuurtaal van het R.K. taal-dualisme tonend.^[23] Positief was dat de missie bij gebrek aan ‘goede’ lectuur de gelovigen iets te lezen wilde geven: dialogen, toneel, brieven, (roman)feuilletons, ‘columns’, gelegenheidsgedichten, conta cuenta, en recensies van toneelopvoeringen boden naast het eilandelijke en internationale nieuws veel wekelijkse leesstof.

[21] Debrot 1977, 1985: 194 schreef: ‘de eerste generatie van auteurs is in het engagement van de journalistiek geboren’. De kranten zijn als oudste en vaak de enige bron voor de literatuur, helaas zo onvolledig overgeleverd dat een reconstructie van de band die er tussen die twee bestond nooit enige volledigheid kan pretenderen, slechts representativiteit van wat bewaard bleef.

[22] Op Aruba verschenen tussen 1874 en 1900 vier bladen, het eerste decennium van de twintigste eeuw twee, maar de werkelijke opkomst van de pers moet in de jaren dertig gesteld worden. (Hartog 1944: 15-24). Op Sint-Maarten verschenen tot 1940: St. Martin Day by day (1911-1920), New Life (1924-1925), Bovenwindsche stemmen (1933-1942) en De slag om slag (1934-1939). Op Curaçao lag de produktie kwantitatief veel hoger: ‘Sedert 1870, dus in ruim 50 jaar, zijn hier op ons eiland tusschen de 70 à 80 nieuwsbladen opgericht. Daarvan bestaan er nu, als wij ons niet vergissen, nog juist 7. De andere hebben meestal reeds na een kortstondig bestaan het leven afgelegd. Er is een tijd geweest, - nu ongeveer 25 jaar geleden, - dat hier tegelijk 16 of 17 grootere en kleinere nieuwsbladen bestonden.’ (Amigoe 4 IV 25)
Zie voor bibliografieën en aantallen ook: WIG IV (1922-1923): 59 (66 nrs.); Amigoe 24 VI 22 (80 nrs.); 30 XII 33 (112 nrs.); B. de Gaay Fortman: Oost en West XXXIV-3: 5 III 34: 36-37; La Prensa 9 IV 34; Hartog 1944; Oranje 1948: 367-373; J.A. Lent: Ruku I-2, 1969: 11-25. Aart G. Broek: ‘Zoektocht naar Curaçaose periodieken’ (B/N 3 II 90) is van speciaal belang omdat hij naging wat er aan literatuur verscheen in de bewaard gebleven periodieken waarvan hij ook de vindplaats aangaf.

[23] Zie Hartog 1944: 89. De B/N was mede bedoeld ter bevordering van de Groot Nederlandse gedachte van saamhorigheid en eendracht, ‘zij het alleen slechts door het ruimer gebruik door de inheemsche bevolking van de Nederlandsche taal, draagster van de Nederlandsche cultuur en sleutel tot verdere ontwikkeling en welvaart.’ (W. van Eijk: Curaçao 13 V 44)
Vergelijk wat dit betreft Civilisadó dat konsekwent elk stuk van elk niveau in het Papiamento redigeerde. La Cruz kostte een gulden per vier maanden; drie gulden per jaar; bij het eerste lustrum in 1905 was de oplage 1000.

Lyrische worstelaars om het woord

Na Salas (1911) en Corsen (1914), beide uitgegeven als vriendendienst, verschenen er enkele decennia lang geen dichtbundels meer, terwijl er bij gelegenheid toch heel wat voorgedragen werd. Gedrukte poëzie verscheen in die tijd verbazingwekkend genoeg uitsluitend in de algemene nieuwsbladen, meestal in de rubriek ‘ingezonden’. Aan deze incidentele dichters en hun gelegenheidsprodukten werd later nauwelijks aandacht besteed, en de vervaardigers werden al helemaal niet in de canon opgenomen. Broek (1990a) verklaarde deze bijdragen vanuit ‘de

[p. 145]

behoefte om bepaalde gelegenheden’ in ‘meer of minder poëtische woorden vast te leggen’ om het belang ervan te ‘onderstrepen en om de uitwerking ervan enigszins te bestendigen’, maar hij bevond het merendeel ‘van een weinig inspirerend literair niveau’. Hij categoriseerde ze volgens de gelegenheid waarbij en waardoor ze ontstond, en die aanleidingen waren er vele^[24] Analyse ervan leerde dat ze niet alleen inhoudelijk sterk op het Europese moederland gericht was, maar ook qua vorm de Europese retorische traditie zocht te imiteren. Zoals in deze periode de Benedenwindse eilanden aansluiting zochten bij de internationale stromingen, zo deden dat ook de Bovenwinden. Men sprak in die jaren nog uitsluitend in het algemeen van literatuur, het idee van een eigen Antilliaanse literatuur bevond zich nog decennia lang achter de gezichtseinder.

De ingezonden gedichten waren afkomstig van allerlei personen, onder wie bekend geworden auteurs als de door Broek genoemde J.S. Corsen (met enkele van zijn onbekend gebleven gedichten in het Papiamento); E.H. Davelaar; W.M. Hoyer; W.E. Kroon; E. Lopez Henriquez en J.S. Panneflek, aan welke lijst wat de Engelstalige Bovenwinden betreft nog toe te voegen zouden zijn: E.S.J. Kruythoff; W.F.A. Labega; L.C.C. Percival; Susan A. van Romondt; A.K. Valk en J.C. Waymouth, en van de Benedenwinden een aantal half of helemaal onbekenden als J.A. Dania; ‘F’; J.M. Hellburg; M. Jansen; H.E. Lampe; J.L.C. Monsanto; J.S.E. Pieters; J.S. Sint Jago; ‘Tringa’; G.F. Nicolaas; H.C. Goeloe, C.D. Bernabela; C. Martis; A.E. Leito (die in 1939 onder ps. Chobil een aantal gelegenheidsgedichten aan La Cruz bijdroeg), die stuk voor stuk meerdere keren een gedicht in de krant lieten plaatsen. Slechts een paar van al deze auteurs zijn in de canon opgenomen. Opvallend was dat de gelegenheidsdichters van alle eilanden, niet alleen van Curaçao, afkomstig waren. Bovendien verenigden ze de professionele journalistiek met de letteren als vrije-tijdsbesteding.

W.M. Hoyer (1862 - 1953) schreef talrijke artikelen in diverse tijdschriften en ettelijke boekwerken omtrent de Curaçaose historie. Zijn taalkundige belangstelling ging vooral uit naar de spelling en woordenschat van het Papiamento. Hij mag als een ware voorvechter van zijn moedertaal beschouwd worden. Hij schreef in het Papiamento over literatuur en publiceerde talrijke ingezonden gedichten en de toneelwerken ‘Tres artista’ (La Union 3 IX-24 IX 31) en ‘Caridad’, een melodrama in drie bedrijven dat op 15 februari 1933 in het Brion-theater werd opgevoerd.

F. Labega (1871 - 1937) was hoofdonderwijzer op St. Maarten. In 1924 verhuisde hij naar de Dominicaanse Republiek, waar hij ook in het onderwijs werkte. Hij onderwees Spaans, Engels, Nederlands en Frans, in welke laatste drie talen hij eveneens in de krant publiceerde. Maar zijn romans en gedichten waren voor die tijd te ‘gedurfd’ om gepubliceerd te worden. (J. Ph de Palm 1985: 286)

E. Lopez Henriquez (1884 - 1967) was naast tolk en beëdigd vertaler vooral en in hart en nieren journalist, die aan een veelheid van bladen bijdroeg. Hij was erelid van de Sociedad Bolivariana, voorzitter van de Loge Igualdad en gevierd orator van Loge La Perseverancia. Naast de elocuencia beoefende hij de literatuur. Hij schreef honderden Spaanstalige gedichten waarvan er niet meer dan achttien in de posthume bundel Recordatorio (1977) terechtkwamen, waarvan elf sonnetten uit de lange periode van activiteit, 1906 - 1953.

E.S.J. Kruythoff (1893 - 1967) gold als kenner van de Antilliaanse geschiedenis, literatuur en folklore. In zijn poëzie beschreef hij vooral de schoonheid van de natuur. Zijn gedicht ‘Mount William at sunrise’ werd wel het bekendst.

De poëtische krantenbijdragen kunnen in drie rubrieken verdeeld worden: soms nam een redactie buitenlandse poëzie op (dat vond met name in de Spaanstalige kranten plaats, in El Imparcial bijvoorbeeld in 1916 met een frekwentie van iets meer dan een per week); daarnaast was er de traditionele ingezonden poëzie (poesia mandá), tot slot de poëzie van medewerkers.

[24] Zie Ñapa 22 VIII 87. Broek kwam tot de volgende aan het gevonden materiaal ontleende inventarisering en rubricering: een internationale gebeurtenis (Boerenoorlog, WO I); de lokale R.K. leef-en denkwereld: jubilea, kerkelijk jaar; de band Curaçao-Nederland: verjaardagen, verloving, huwelijk, geboorte leden van het koninklijk huis, regeringsjubileum, de 300 jarige sterfdag van W.v. Oranje, kolonisatie; de Kerstvlucht van de Snip; afschaffing van de slavernij; aandacht voor Curaçaose en Zuidamerikaanse helden: Brion, Piar, Bolivar; familiegedichten: huwelijk(sjubileum), geboorte, overlijden; lirika sosial (hij ontleende de term aan Lauffer 1973; zie discussie met Habibe over ‘lirika sosial’ Amigoe 31 III, 7, 12 IV 90); Papiamentu; Himno di Korsou. Sint-Maarten's los-van-Curaçao-beweging in 1919, het grote verleden van Sint-Eustatius als ‘The golden rock’, de suikerriet-oogst, de viering van het populaire carnaval, beschrijving van de natuur, tegenvallende oogst, algemeen sociaal-politieke kritiek, problemen met Venezuela in 1908, berijmde spreekwoorden zouden hieraan toegevoegd kunnen worden.

[p. 146]

Vaak verschenen de gedichten her en der in de krant, maar soms ook in aparte rubrieken, die de lezer erop wezen dat deze hier met literatuur te maken had, bijvoorbeeld onder een kopje ‘ingezonden’, ‘colaboracion’, maar ook ‘literatura’ (La Cruz), ‘Album poetico’ (El Imparcial), ‘literatura’, ‘reproduccion’, ‘seccion literaria’ (El Heraldo).

Het gebeurde nogal eens dat een auteur eerst een aantal ingezonden artikelen plaatste, maar het daarna eens met een verhaaltje probeerde of een gedicht; het was hier dat de journalist en literator elkaar ontmoetten, maar ze waren op beide gebieden ‘amateur’, dat wil zeggen ‘liefhebber’. De karakteristieken als ‘dichterlijke naturen’ en ‘lyrische worstelaars om het woord’ golden de Beneden- en de Bovenwinden evenzeer.

Feuilletons

Verschenen al in 1871 in de Civilisadó de eerste vervolgverhalen, het feuilleton in de moderne betekenis was het produkt van de paters die in hun persorganen Amigoe, La Cruz en La Union het genre populariseerden.^[25] Beide vormen van feuilleton: over een actueel en serieus onderwerp op een onderhoudende manier persoonlijk opiniërend schrijven, en de roman-feuilleton - kwamen in de Antilliaanse pers voor. Zoals elders dit van oorsprong journalistieke genre tot literatuur gepromoveerd werd wegens het literair prestige en de stilistische kwaliteiten van de beoefenaars, zo kunnen we dat ook voor de Antillen constateren. Het genre was zo populair dat vrijwel geen enkel blad erzonder wilde.^[26] Een feuilleton werd door de redactie ontleend aan buitenlandse auteurs die met name genoemd werden, of geschreven door passanten-kolonisten als J.H.J. Hamelberg, P.A. Euwens, Mgr. Van Baars en R.J.C. Wahlen. Vaak zien we beurtelings aparte en vervolgafleveringen.

De inhoud van de feuilletons in de R.K. bladen was allereerst opvoedend, leerzaam en sterk moraliserend, geheel volgens de opvatting van wat in Missie-ogen literatuur hoorde te zijn. De bijdragen onder de streep moesten de kennis van het land en zijn geschiedenis versterken, maar ook een huwelijksmoraal vestigen, een geweten ontwikkelen en lessen voor het leven geven. Voor de idee om via aangename lectuur het volk op te voeden, leken diverse verhalen ter gelegenheid van het kerkelijk jaar, Kerstmis, Pasen, de Heilige Communie, verhalen uit de begintijd van het Christendom waar de heidenen de gelovigen weliswaar vervolgden, maar niet afvallig konden maken, verhalen over wonderbaarlijke bekeringen, arbeidsethiek en dagelijks leven, en gedrag in het gezin en daarbuiten in de maatschappij, verhalen over pausen en heiligen, alle geschikt. Deze feuilleton-verhalen werden de wegbereiders van de latere Papiamentstalige roman-feuilleton die uit deze traditie lijkt voortgekomen. Er waren korte verhalen van maar een enkele aflevering, langere verhalen van enkele tot soms tientallen afleveringen, en toneel-feuilletons van stukken die al of niet eerder waren opgevoerd op Curaçao. ‘Een goed geredigeerd volksblad, dat bij het volk gewild is, zoals La Cruz kan zeer veel bijbrengen tot maatschappelijke en godsdienstige opvoeding van het volk,’ schreef de Amigoe op 8 mei 1909, toen de collega zijn tweede lustrum vierde. La Cruz kende een ‘seccion amena’ met raadsels en puzzels die tot dat ‘gewild zijn’ zullen hebben bijgedragen, maar ook de ‘seccion recreativa’, het feuilleton. La Cruz telde in 1905 een oplage van duizend exemplaren, wat toch niet gering was. ‘Er wordt nog veel te weinig gelezen in onze kolonie. La Cruz kan door iedereen worden verstaan...’ leraarde de Amigoe (29 IV 05). La Cruz heeft een leescultuur en - traditie willen vestigen voor het volk. De paters hebben literaire genres als toneel en feuilleton in de krant gebruikt als geloofspropaganda, als civilisatiemiddel, als moraliserend instrument. De aanduiding ‘seccion recreativa’ geeft al aan dat ook de redactie zich bewust was van het doel van dergelijke verhalen onder de streep, namelijk het aangename, ontspannende, maar om langs die weg bij de volksopvoeding als uiteindelijk doel terecht te komen. Toen in La Union (1922) de

[25] Voor het begrip feuilleton, zie Boon-De Gouw 1984: 292.
De feuilletons in La Cruz waren in het Papiamento, sinds 1900 nam Amigoe alleen Nederlandstalige feuilletons op: ‘Daar in het vervolg voldoende wordt gezorgd voor lectuur in de papiamentsche taal door het nieuwe weekblad La Cruz, zal ons feuilleton niet meer in het papiamentsch maar in het hollandsch geschreven worden.’ (Amigoe 16 VI 1900)
‘Onder een dikke horizontale balk over de volle breedte van de voorpagina verscheen alles wat de lezer maar zou kunnen ontspannen: voornamelijk vervolgverhalen, maar ook anekdotes, filosofische bespiegelingen, reisverslagen, enz.’ (Boon-De Gouw 1984: 292) gold eveneens voor de R.K. bladen, wat niet zo verwonderlijk is als we de intensieve contacten die er tussen de Curaçaose en de R.K. Nederlandse bladen als met name De Maasbode bestonden, verdisconteren. Aanvankelijk waren de afleveringen nog kort en besloegen ze niet meer dan een of twee nummers.
Dat de feuilletons direct populair waren, bleek uit de aparte uitgaven ervan na verschijnen. Zo werd al in 1902 ‘Historianan recreativa’ voor dertig cent te koop aangeboden. Bij de roman-feuilletons zal later met name het feuilleton als lokmiddel tot een abonnement gebruikt worden.

[26] Waren er in de Antilliaanse kranten zulke diverse feuilletonisten als de onder pseudoniem schrijvende Tochi in La Cruz van 1904, met zijn ‘Carta di Tochi’, of de zich achter initialen verbergende ‘A.K.’ in de Amigoe van 1912 met zijn ‘St. Martijnsche Flikjes en Flakjes’, ‘H.M.H.’ die zijn ‘Curaçaosche sprokkelingen’, ‘Buitenstemmen’ en ‘Uit het Curaçaosche leven’ in de Amigoe van 1929 publiceerde, ‘Mac’ op Aruba, ‘Kris en Kras’ op Bonaire, ‘Midget’ met zijn ‘Saba's Bits and Scraps’, ‘Argus’, ‘Speurder’, ‘Pionier’, ‘Jack’, ‘Detective’, ‘Franco de Veras’ en nog anderen, die samen bewijzen hoe populair het feuilleton was in het eerste kwart van deze eeuw. Meestal droegen ze maar een korte poos enkele stukjes bij, en veelal met niet al te veel schrijftalent. Het feuilleton verdient die naam pas echt als de auteur ervan blijk geeft van een onafhankelijke kijk op de zaken die hij beschrijft in een persoonlijke stijl.

[p. 147]

oorspronkelijk Curaçaose roman-feuilletons verschenen, konden de auteurs op een decennia lange ervaring van vertaalde feuilletons teruggrijpen. Ze zetten de ontstane traditie naar vorm en inhoud voort.

La Cruz en Amigoe bedienden twee soorten lezerspubliek, wat zich mede in de soort feuilleton uitte; die van de eerste waren sterk moralistisch-godsdienstig, de tweede meer divers van inhoud en minder minzaam belerend.

‘Catiboe Samboe i su famia’ is illustratief voor de eerste soort.^[27] De hoofdfiguur Samboe wordt als negentien-jarige slaaf van Afrika naar Curaçao verkocht, maar tot zijn geluk aan de goede R.K. eigenaar Julio Webster. Samboe trouwt (!) en krijgt kinderen. Als de eigenaar sterft, kan zijn vrouw enkele schulden niet aflossen en wordt ze gedwongen om Samboe, diens zoon Ben en kleinzoon John te verkopen aan een wrede slavenhandelaar. Emilio en Maria vluchten met hun jonge zoon naar Ohio, met hulp van de medelevende eigenaresse. Onderweg worden ze geholpen door enkele gelovige blanken die tegen de slavernij zijn. Samboe en Ben worden naar het Zuiden getransporteerd, maar nadat ze een negenjarig meisje van de verdrinkingsdood gered hebben, worden ze door een goede eigenaar gekocht. Een familielid van mevrouw Webster, de heer Rojer, helpt uiteindelijk met haar financiële problemen. Zo vernemen we beurtelings nieuws van de verschillende ‘fronten’, tot uiteindelijk de familie Samboe herenigd wordt en haar vrijheid krijgt.

Wat leert zo'n verhaal? De tijd van de slavernij was een wrede, onmenselijke tijd. Maar het geloof verzachtte de mores van gelovige slaven-eigenaars èn de ellende van de slaven die mochten weten dat God hen beschermde. Wie dat geloof niet kende, was niet best af. Toen er een slavin overboord sprong, de Mississipi in, om aan de slavernij te ontvluchten, luidde het ‘E pober pagana koe no a sinja nunca di busca consuelo den su pena den religion koe ta adora e berdadero Dios’. Wat een geluk dat de slavernij nu is afgeschaft, ‘Ai ki terible tabata e sclabitud; ki gradicimentoe nos ta debe na Dios, koe a doena nos jioenan e emancipacion!’ Zo werd het verleden gebruikt om zedelijke lessen voor het heden te geven en wel ten bate van de eigen parochie. Toen de slaven van mevrouw Webster hun vrijheid kregen, was er die avond een groot feest, ‘ma di manera decente’. Pater Antonius, die een helpende rol vervulde bij de vlucht van de slaven, bad ‘koe e libertad no bira un libertinahe, ma un libertad di cristian koe tin dirigi su bida segun mandamentoe di Dios i Santa Iglesia.’

Of een feuilleton over het tijdperk van de slavernij ging of over de zeer populaire eerste christenvervolgingen en -bekeringen, steeds werden ze gebruikt als materiaal voor actuele evangelisatie en catechisatie.

[27] In elf afleveringen drukte La Cruz (6 IX - 15 XI 11) het verhaal af.

J.H.B. Gravenhorst

J.H.B. Gravenhorst mag als Nederlandstalig publicist als voorbeeld van de tweede soort optreden, omdat hij de eerste Antilliaan was die een Nederlandstalige ‘roman’ schreef en publiceerde. Jammergenoeg laat hij zich niet exact identificeren.^[28] Na een aantal algemene commentaren en artikelen over de landbouw en diverse actuele kwesties, waagde hij zich aan een verhaal, gebaseerd op de historische verdwijning van De Zeemeeuw in 1824, waarna in 1914 een breedvoerig feuilleton ‘Van Curaçao tot New-Orleans; Langs een omweg’ gepubliceerd werd. In diezelfde tijd waagde hij zich aan enkele gedichten. Hij schreef steeds in het Nederlands en bood zijn stukken aan twee kranten aan. Waar de meeste gelegenheidsschrijvers dezelfde weg gingen van ingezonden artikelen naar incidenteel verhaal en gedicht, was het geval van J.H.B.G. opvallend omdat hij enkele ‘oprispingen’ van schrijfarbeid vertoonde - als de initialen en naam steeds voor dezelfde persoon stonden, anders zou het verschijnsel net als bij de anderen verlopen zijn: een korte schrijfperiode en daarna definitief zwijgen. Het genoemde roman-

[28] Er was een bekende J.H.B. Gravenhorst die op 5 VIII 09 stierf; en een die 29 IV 19 stierf. Het is niet na te gaan of alle artikelen van de laatste waren. Hij publiceerde nogal wat. Journalistiek: De Vrijmoedige: ‘De landbouw op Curaçao’ (24 VIII 11); ‘Curaçaosche aangelegenheden’ (15 V 13); ‘Iets over den slaventijd’ (10-24 VII 13); ‘De moord Lensvelt’ (9 X 13); ‘Nederland en Curaçao’ (4-11 XII 13); ‘Eene ontdekking door het maken van een sommetje’ (11 VI 14); ‘Denkt zij wellicht zoo?’ (10 IX 14); ‘De 23e september 1877 en 23e september 1915 (23 IX 15); ‘Onze buitenwegen’ (14 X 15). Verhalend: De vrijmoedige: ‘Een drama afgespeeld op de Caraïbische zee’ (6 II 08); Amigoe: ‘Van Curaçao naar New-Orleans Langs een omweg’ (13 VI-24 XII 14). Poëzie: De Vrijmoedige: ‘Eenige woorden gewijd aan de nagedachtenis van HAAR’ (30 X 13); ‘Opgedragen aan Mej. S.’ (12 VIII 15); ‘Bij de militaire muziek’ (21 X 15).

[p. 148]

feuilleton lijkt op het eerste oog een reisverslag, en dus aansluitend bij een toen heersende mode, maar die vlag dekt de lading niet.^[29]

Het ‘verhaal’ speelt zich af in het Caraïbische gebied en langs de kusten van Zuid-Amerika. Kapitein Edgard (een achternaam vernemen we nergens) vaart met zijn schip ‘De Zeemeeuw’ in 1878 op de kusten van de Guajira, waar hij met het Indianenmeisje Himare Mehija trouwt. Er is sprake van Indiaanse stammenoorlogen en rooftochten, van pacificatie en bekeringen tot het Christendom, van goudvondsten en transporten. Tochten door het Indianenland, vergezeld van ziekten, koorts en doden, worden afgewisseld door zeereizen met ‘De Zeemeeuw’. Kairam, de broer van Himare, sterft aan boord; er is oorlog en revolutie. Nu eens ontmoet het reisgezelschap redelijke mensen als de havenmeester van de stad J. en de Fransman L., dan weer komt men met kinderslachters in aanraking, die hun gasten een pasteitje van kindervlees aanbieden, maar worden opgehangen als men dat merkt. Er is sprake van een grote aardbeving en revoluties in Venezuela. De geschiedenis eindigt met een storm bij Vera Cruz, waarna men bij New Orleans schipbreuk lijdt, en schip en bemanning (en het verhaal) in de baren verzwinden. Fictie wordt geplaatst tegen een ‘historisch’ decor, met zijn Venezolaanse revolutie, de Guajiri-indianen, en de legende van het vergaan - al was dat dan in 1825 - van het bekende schip ‘De Zeemeeuw’, dat een grote lading goud aan boord gehad zou hebben.

Als het roman-feuilleton gewoonlijk al als ‘eenvoudig van psychologie, maar rijk aan actie en spannende episodes’ gekarakteriseerd wordt, een verhaalsoort waarin in elke aflevering weer iets bijzonders moet plaatsvinden dat in een volgende aflevering wordt opgelost, dan slaat dit voorbeeld alles, maar dan in negatieve zin. Toch plaatste pater-redacteur Wahlen het in de degelijke Amigoe en (zij het na het gewone feuilleton) toch als tweede op de plaats onder de streep. Dat J.H.B. Gravenhorst elke aflevering met zijn volle naam tekende, wat in die dagen van pseudoniemen, afkortingen en anonimiteit uitzonderlijk genoemd kan worden, duidde mogelijkerwijze op bij hemzelf gevoeld bewust schrijver-zijn.^[30]

[29] Pater P.J. Poeisz' feuilleton ‘Di Corsouw pa Amsterdam’ in La Cruz (1 VII / 26 VIII 1914) en ‘Di Amsterdam pa Corsouw’ in datzelfde blad (26 V / 25 VIII 1915), Pater R.J.C. Wahlens ‘Bovenwindsche Stemmen’ (Amigoe 22 I / 18 XI 1916), en zovele andere Europeanen die hun reisbelevenissen die dagen aan het papier toevertrouwden.

[30] In De Vrijmoedige (6 II 08) schreef Gravenhorst een mooie mixture van oratuur en literatuur in een stuk over de ‘ware’ geschiedenis van ‘De Zeemeeuw’, zoals een oude zeeman die aan zijn kapitein vertelde toen ze een keertje rustig op het schiereiland Guajira bivakkeerden. Dezelfde namen keerden terug in zijn feuilleton. Het piratenschip Beluche heeft in dit zeemansverhaal op 1 februari 1825 De Zeemeeuw van zijn enorme Arubaans-Curaçaose goudvoorraad beroofd. Een dame die aan boord was, mevrouw D., werd naar het piratenschip overgebracht, waarna De Zeemeeuw en haar bemanning in de grond werden geboord. Deze mevrouw D. zou later ten zuiden van Bonaire vergiftigd zijn door de piraat. Het goud kwam via het piratenschip terug op Curaçao, want later zouden een bisschopskruis en de gouden haarkam van Mevrouw D. op het eiland gedragen en herkend zijn. Gravenhorst was dus kennelijk zo geïntrigeerd door deze geschiedenis, dat hij er tien jaar later nog weer mee speelde. Als de man niet alleen journalistiek, maar ook enig literair talent had gehad, zouden we in hem de eerste Nederlandstalige Curaçaose auteur hebben mogen begroeten.

J.P. Delgeurs ‘equilibristische toeren op literair gebied’

Was het feuilleton als genre zeer populair, het was het produkt van steeds wisselende schrijvers. Slechts weinig individuele auteurs kregen bekendheid. Onder hen was de Nederlandse pastoor Jan Paul Delgeur (1869-1931) ongetwijfeld verreweg de produktiefste, bekendste, populairste en meestbegaafde. Gedurende zijn parochie-werk op Sint-Eustatius en Curaçao droeg hij gedurende dertig jaar ongeveer tweehonderd feuilleton-stukjes aan de Amigoe bij over, zoals dat bij het genre hoorde, allerlei actualiteiten, ook literatuur, waarbij hij met zijn kritische zin trouw volger bleef van wat de R.K. kerk leerde.^[31]

Hij schreef over deze actuele onderwerpen in een levendige spreektaal: ‘Ik ben geen mensch van fijn-gestyleerde volzinnen, van tropen en figuren. Ik schrijf van “stukkie” en “nou” en heusch’ en ‘zaakies', en ik werp mijn zinnen dikwijls zonder fatsoen op 't papier. Ik schrijf zoals ik spreek.’ (Amigoe 4 III 05) Maar bescheiden als hij zich voordeed voelde hij zich toch wel degelijk schrijver, ondanks alle (zelf)spot, getuige zinswendingen als op 31 december 1921, ‘Van die escapades (uitweidingen) heb ik altijd last gehad, mijn vrienden noemen 't “zwammen”, maar dat is nonsens, 't zijn slechts “litteraire pirouettes op 't kleurig fleurig causerie-stramien”, anders niet.’ Misschien voelde hij zich wel eens stiekem een beetje Multatuli, want soms deed hij aan die grote negentiende eeuwer denken, zoals ‘Ik schrijf rondborstig mijn opinie, bevreesd voor niemand, en ik wil gelezen worden, en ik word gelezen,’ (31 VII 17) of door middel van typische stijlwendingen als ‘Beursmannetjes verkopen hun effecten toch ook niet, als ze gestadig omhoog springen. Ik bedoel natuurlijk de effecten.’ (9 XI 13) Delgeur bezat een singulier gevoel voor humor. Zo gaf hij interviews met zichzelf en citeerde hij Father Delgeur in zijn eigen stukjes als

[31] Naast zijn feuilleton-afleveringen schreef Jan Paul Delgeur nog enkele brochures, zoals over Sint Eustatius in 1905 en ‘Curaçaosche Schetsen’ die in een oplage van 20.000 exemplaren werden uitgereikt tijdens de Rotterdamse Missieweek in 1920, toen Jan Paul met verlof in zijn geboortestad was. Al in zijn studietijd schreef hij, getuige de in de Amigoe-feuilletons van 1906 opgenomen, ‘Kinderrampen’ en ‘Kostschoolleven’. Ergens liet hij zich ook ontvallen in zijn schooltijd poëzie geschreven te hebben. Jan Paul Delgeur schreef in zijn vele ‘Ditjes en Datjes’ over de eilanden waar hij woonde en werkte. Sint-Eustatius had zijn liefde en hij was een vurig pleitbezorger voor dat eiland. Hij was overtuigd van de vele mogelijkheden voor de veeteelt, voor de noodzaak van goede bootverbindingen met een stevige steiger, een goede medische verzorging met een permanent op het eiland wonende dokter, betere huizenbouw en andere sociaal-economische noodzakelijkheden. Hij kon bezorgd zijn als het weer eens lang droog bleef en jubelen als het regende en de oogst goed leek te worden. Hij beschreef het dagelijks doen en laten van de mensen en de schaarse feesten en bijzondere bezoeken van gouverneur, militairen of buitenlandse wetenschappers. Dan leefde hij helemaal op en werden zijn stukken ronduit lyrisch, waaruit zijn gevoelens van relatieve eenzaamheid blijken. Hij spoorde ‘zijn’ mensen aan, hij wilde ze opvoeden in zowel lichamelijk hygiënische zin als geestelijk-moreel.
Dat hij daarbij neerbuigend-vertederd over zijn ‘blackies’ sprak als over ‘kinderen’ die nog opgevoed moesten worden, stempelt hem tot produkt van zijn tijd. Uit zijn geschriften laat zich de houding van de R.K. geestelijkheid ten opzichte van het volk en zijn noodzakelijke intellectuele en zedelijke ontwikkeling goed aflezen. Delgeur uitte felle kritiek tegenover de liberaal-blanke die zich volgens hem niets aan het volk gelegen liet liggen.
Hij was een liefhebber van reizen, die kon genieten van vooral tochten per boot naar de naburige eilanden, met de onderzeeër K XIII toen die op bezoek was, en later met de auto op Curaçao. Hij bewonderde de techniek en maakte er progressief gebruik van, waarbij hij de mogelijkheden direct onderkende. Maar ook de zedelijke gevaren. Zo progressief als het om de techniek gaat, zo conservatief in morele aangelegenheden komt hij in zijn feuilletons over.

[p. 149]

zeer gezaghebbende bron. Wat te denken van een ezel die hij ‘cigarette’ noemt omdat beide niet willen trekken als ze nat zijn? Flauw of kenmerkend voor de tijd van ontstaan en de eenzame positie van een pastoor in het district, die een uitlaatklep zoekt?

Wat vonden de tijdgenoten ervan? Toen Jan Paul op 10 augustus 1921 zijn zilveren priesterfeest vierde, prees men hem als ‘ridder van de pers’ en verdediger van echt katholieke waarden: ‘Jan Paul schrijft een geheel eigen stijl, altijd even frisch en verrassend. Zijn humor is van de beste soort, steeds even fijn. Hij doet u lachen, en lachend zegt hij u de waarheid, maar dikwijls ook doet hij een traan wellen uit uw oog, een snik uit uw hart. Want onder die uiterlijk daar zoo maar los neergeschreven woorden klopt een fijn hart, een medelijdend, apostolisch hart, - onbewust openbaren zij ons den liefderijkdom van het priesterhart.’^[32]

[32] Er waren eigenlijk maar heel weinig lezers die reageerden. W.E. Kroon waardeerde Jan Paul, getuige een artikel in La Union (27 IV 23), wegens zijn verdediging van de arbeider. Anderen herdachten hem toen hij 25 jaar lang zijn stukjes bijgedragen had en toen hij stierf. Delgeur kreeg een aanbod van de N.R.C. om aan dat blad als feuilletonist mee te werken, maar hij schreef liever voor zijn eigen publiek op Curaçao.

Het roman-feuilleton

Na en naast alle vingeroefeningen van in het Papiamento vertaalde en bewerkte buitenlandse feuilletons en enkele Nederlandstalige, met name door enkele paters geschreven, stonden er in de jaren twintig en dertig enkele Curaçaose schrijvers op die de ontstane traditie met origineel werk voortzetten. Waren rond 1920 E.H. Davelaar, R.A. Henriquez, J.R. Rib en een onbekende ‘corresponsal di Aruba’ met een aantal korte verhalende teksten begonnen, W.E. Kroon, M.A. Fraai, S.M. Suriel en J.S. Sint Jago waren Curaçaoenaars die in totaal ruim twintig romanfeuilletons produceerden in het Papiamento, in het al twee decennia bestaande en goed lopende La Cruz en vooral in La Union^[33] Ook hier nam traditiegetrouw een pater, in de persoon van P.I. Verriet (1922-1931) en na hem R. Dellaert (1931-1933) het redacteurschap op zich. Toen C. Casiano redacteur werd, verdween het roman-feuilleton.

De bovengenoemde auteurs schreven naast de roman-feuilletons eveneens journalistieke stukken voor de krant, en ze traden bij feestelijke gelegenheden steevast als woordvoerders en feestredenaars op: zij werden kennelijk als mannen van de gave van het woord gezien en ze handelden ernaar, door journalistiek, elocuente auratuur en literatuur in een persoon te verenigen. Voor elk van hen gold het ‘amateurisme’ omdat geen van hen de letteren als professie diende.

In 1924 beschreef ‘onzen bekenden Curaçaoschen novelist’, de commercieel-artistiek schilder W.E. Kroon in Giambo bieuw a bolbe na wea (Oude liefde roest niet) hoe een Curaçaos gezin uit de arbeidersklasse door het winnen van de loterij tot grote welstand komt en zich overgeeft aan luxe en vertier. Maar rijkdom is niet synoniem aan geluk, welk tijdig besef een herbezinning en terugkeer naar de oude waarden bewerkstelligt. Naar aanleiding van de eerste boekuitgave in 1928 schreef de Amigoe over het ‘zuiver papiamentsch, waarvan maar weinigen zooals hij het geheim bezitten’ en over de ‘prachtigen kijk op Curaçaosche toestanden’. (Amigoe 17 III 28)

Dat een feuilletonist werd gezien als opvoeder, die goede raad verstrekte, bleek eveneens uit M.A. Fraai: Un sacrificio (Een offer), dat een jaar later verscheen. Ook Fraai waarschuwde tegen verkeerde ‘Curaçaose toestanden’ zoals slechte vriendschappen en gebrek aan goede raadgeving. Hij propageerde een R.K. moraal tegen verderfelijke socialistische invloeden. De romans hadden veelal betrekking op de actuele maatschappelijke problemen.

W.E. Kroon: Castigo di un abuso (Straf voor een fout 1929-1930) behandelde het incestmotief en het onmogelijke huwelijk van halfbroer en -zus, een in die jaren vaker voorkomend thema, zoals bij Ernesto Petronia en Cola Debrot.

M.A. Fraai: Un yiu di pueblo (Kind van het volk 1931-1932) is niet zozeer een moraliserende als wel een sociale roman omdat het vakbondswezen en de tegenstellingen tussen werkge-

[33] Kroon, Fraai en Suriel kwamen in de canon terecht, dat lukte Sint Jago niet, evenmin J.G. Kleinmoedig en J.R. Luidens die uitsluitend korte feuilletons bijdroegen. (Broek 1990b: 299-300) Van de drie gecanoniseerde auteurs werden echter lang niet alle werken bekend; meestal bleef het in de overzichten bij het noemen van enkele ervan. Het mag dan ook als grote verdienste van Broek (1990b) gerekend worden voor dit niet tot de canon doorgedrongen werk aandacht gevraagd te hebben.
Het blad La Union wilde de leden van de C.R.K.V. onder meer aanzetten tot het lezen van de eigen volkstaal. (Hartog 1944: 52) Daarin paste dus het beleid om feuilletons te brengen volkomen.

[p. 150]

vers en werknemers uitgebreid aan de orde komen. De roman pleit ervoor de arbeiders te doen ontwaken uit de lethargie waarin ze verkeren en hen op te roepen tot solidariteit.

S.M. Suriel: Muhe culpable (Schuldige vrouw 1932-1933) moraliseerde weer veel sterker. Hij beschreef het huwelijk van een rijke en drukbezette advocaat met een cabaretdanseres. Ze zijn gelukkig tot een slechte vriendin met haar roddelpraatjes komt, waarna de vrouw haar vertier buitenshuis gaat zoeken en in précaire situaties verzeild raakt. Met deze verhaalinhoud waarschuwde Suriel voor de verleidingen van de ‘civilisashon moderna’ en pleitte hij voor handhaving van de traditionele waarden.

Er werd nauwelijks gereageerd op deze roman-feuilletons, althans niet officieel en schriftelijk. Maar bij de talrijke ‘gewone’ lezers ondervond het genre veel waardering, dat bewijzen de aankondigingen die als lokaas voor de verkoop golden.

Toen Suriels ‘schuldige vrouw’ in 1978 werd herdrukt, leverde A. Rosario er in Tempu (7 VII 80) nogal wat kritiek op. Ze vond dat de auteur zich te vaak direct tot de lezer richtte, dat hij het verhaal hinderlijk met persoonlijk commentaar onderbrak, dat hij de compositie onnodig gedetailleerd maakte door (te) veel aandacht aan neven-personages te geven, dat hij moraliseerde en voortdurend op het belang van de godsdienst wees, waarbij alles Gods werk was. Zij concludeerde dat iedere periode zijn eigen normen heeft en daarom ook dit boek historische waarde bezit. Het informeerde over het leven van vijftig jaar geleden en was een van de eerste romans in het Papiamento.

Dit soort zuinige reacties is kenmerkend voor de latere ontvangst. Ook de talrijke artikelen en de dissertatie van Broek (1990b) en de visie van Habibe (Amigoe 27 VI 87) hebben de terughoudendheid waarmee deze moraliserende roman-feuilletons vandaag benaderd worden niet doen veranderen.

Een dergelijke concentratie van oorspronkelijke Papiamentstalige romans was tot dan toe, maar ook daarna, uniek. In tegenstelling tot de Spaanstalige literatuur rond Notas y Letras hebben deze roman-feuilletons echter nooit veel aandacht gekregen van de literaire kritiek; wel waren ze ten tijde van hun publicatie heel populair. La Union had rond 1930 zo'n drieduizend abonnés, maar de reikwijdte van de feuilletons zal door het traditionele voorlezen ervan aan de velen die met leesmoeilijkheden kampten en de normale gewoonte om een blad door te lenen veel groter geweest zijn. De R.K. kerk beschikte, getuige advertenties, via particuliere kerkelijk meelevende medewerkers bovendien over een goed distributie-apparaat tot ver in de knoek en had in de stad vanaf 1930 de eigen St. Augustinus boekhandel.

Van de twintig door Aart Broek (1990b) achterhaalde romans drong maar een-vierde deel door in de overzichten zoals ze tot 1990 geschreven werden, waar ze dan meestal even genoemd en nooit besproken werden. De Pool zag noch in 1931 noch in 1935 de waarde van deze feuilletons voor het Papiamento of de Antilliaanse literatuur, zodat hij ze gewoonweg negeerde. In het pionierswerk van A.d.C. (1936) werden Fraai, Kroon en Suriel en elf van hun werken echter wel degelijk genoemd en geroemd. Nog niet eerder in de Antilliaanse literatuurgeschiedenis, met uitzondering van enkele inleidingen op Spaanstalige bundels rond de eeuwwisseling wellicht, was er zo'n uitgebreide kritische aandacht voor contemporaine eigen auteurs geweest. A.d.C. wees op het sociale karakter van M.A. Fraais stakingsroman Un yiu di pueblo, op de in S.M. Muriels Muher culpable geschetste gevaar van verleiding en fatale familieconflicten, die ontstaan onder invloed van ongeremde luxe, cabaret en danspartijen. W.E. Kroons werk spande volgens hem evenwel de kroon wegens zijn magistrale analyse van Curaçaose sentimenten, ideeën en volksmentaliteit, en wegens het taalgebruik, dat gekenmerkt werd door een ‘concieze, directe en scherpe stijl’ die aan ‘ons Papiamento eigen’ is. Zijn werk vond A.d.C. daarom ook moeilijk vertaalbaar.^[34]

[34] ‘Un yiu di pueblo’ p.e. Dr. M.A. Fray a dirigi atencion riba condicionnan social di nos sociedad i especialmente di nos trahador. Es novela ta conta origen, lucha i fin di un huelga..., sin duda el a haya su inspiracion fo'i huelga famoso di nos trahador di Puerto. Sr. Fray a haci nos comprende mentalidad ‘social’ di diferente clase di nos tera. Sr. Minguel den Muher Culpable a trata riba un otro aspecto di bida Curazoleño, esta riba influencia fatal di Cabaret i di Luho exagerá den fiestanan di Baile i cos semehante. El a spierta contra peligro di seduccion i otro mal ocasion cu ta trece conflictonan moral terrible den seno di nos familianan. Sr. W.E. Kroon, mas ainda cu e dos otro escritor, ta penetra den mentalidad di nos pueblo. Sin mengua balor di otronan nos por bisa cu e ta analiza maestralmente sintimentonan, ideanan, caracter di nos pueblo i den esay -segun mi- ta consisti especialmente balor di Sr. Kroon como Novelista. Su estilo a condensá, directo, skerpi, mas adaptá cu otronan na es manera conciso, cortico di expresion cu ta un marca special i original di nos idioma Papiamento.’ (La Union 19 III 36)

[p. 151]

Na deze lofzang verdwenen de feuilleton-auteurs achter de horizon van zowel de Nederlands- als de Spaanstalige overzichtsschrijvers, tot Debrot (1955) ze weer in herinnering riep, echter zonder inhoudelijke karakteristieken, laat staan een analyse of interpretatie van hun werk. Debrot noemde Kroon (Oude liefde roest niet) en Suriel (Zondige vrouw) na de ‘nestor van onze literatuur W.M. Hoyer’, in één adem met Tuyuchi, A. Nita en Oscar van Kampen (Debrot 1955, 1985: 149). In 1977 volgde hij eenzelfde procédé. Dit keer noemde hij Kroon en Suriel auteurs van ‘bijzonder conventionele romans’, waaronder hij beelden bevestigend, traditioneel verstond. (Debrot 1985: 214) Dat bleef daarna bepalend voor het beeld van deze feuilletons. Maar de namen en titels waren door Debrot bekend geraakt en in navolging van hem werden Kroon, Fraai en Suriel langzamerhand gecanoniseerd, waarbij steeds dezelfde werken genoemd werden, en men de overige(n) ‘vergat’.

Lauffer (1971) nam mondjesmaat werk van hen op, in 1976 noemde hij ze alleen maar in hun R.K. context als de meest opvallende leerlingen van frère Richardus. (Lauffer 1976) Wel werden de bekendste werken, Giambo bieuw a bolbe na wea (1979) en Muher culpable (1978) in opdracht van de Curaçaose regering als teken van waardering herdrukt.

Pas na de artikelen van Broek (1986 vv) en met name zijn dissertatie van 1990 volgde echte aandacht, zonder dat evenwel Broeks invloed zo groot bleek dat zijn visie algemeen ingang vond. Broek behandelde in zijn dissertatie deze feuilletons als tendensromans binnen de R.K. ideologie, een stelling die hij met een analyse van drie ervan toelichtte: W.E. Kroon: Giambo bieuw a bolbe na wea, M.A. Fraai: Lucha i triunfo en M.A. Fraai: Un yiu di pueblo, terwijl hij uit S.M. Suriel: Muher culpable enkele voorbeelden gaf. De gepropageerde hoofdtendens in de ‘novela intima curazoleña’ was tégen de ‘civilisashon moderna’ die als uitvloeisel van de opdringende holandisashon gezien werd, en vóór het behoud van traditioneel R.K. waarden en een dicht bij het Spaans aansluitend Papiamento. Broek constateerde voldoende gemeenschappelijkheid om van een literaire periode te spreken.^[35]

Habibe (1987) nam Debrots aanduiding ‘Papiamentse beweging’ over, met de karakteristiek dat in de thematiek van deze romans stelling genomen werd ‘tegenover de opkomst van het materialisme en kapitalisme, dat binnengehaald werd met de vestiging van de Shell. De visie is sterk Rooms-katholiek: God grijpt in bij moeilijkheden.’ (Amigoe 27 VI 87) Maar tegelijkertijd zag Habibe, op werk van Fraai na, nog weinig echt engagement in de schildering van huwelijkskwesties, vrouwenvriendschappen en dubbele moraal waar mannen meer toegestaan werd dan vrouwen.^[36]

Overigens was het niet de R.K. kerk alleen die klaagde over het materialisme van de moderne tijd, die met al haar welvaart geen aandacht meer voor culturele waarden zou hebben De Pool (1931; 1935) was een heel welbespraakt voorbeeld in deze, en in navolging van hem ook E. Lopez Henriquez (1943). Wat Lauffer (1976) de Papiamentstalige ‘periodo di kreashon’ noemde was voor hen ‘nuestra decadencia’ omdat het Spaans steeds meer terrein verloor.

Na deze oorspronkelijke roman-feuilletons namen in de jaren dertig andere auteurs als G.A.P. van Uytrecht, J.S. Sint Jago, O.E. Sint Jago, José Kleinmoedig, maar vooral A.E. Leito (Tuyuchi) de oude vertaaltraditie weer op.^[37] Liefdesintriges vormden de thematische hoofdmoot, tot Tuyuchi met zijn beroemd geworden vertaligen van ‘Tom Richardson, detective di fama mundial’ in 1939 een luchtige variant op de moralistische traditie introduceerde. Al deze auteurs verdwenen achter de literaire horizon, op Tuyuchi na, die met name door Debrot steeds genoemd werd, maar dan vooral als dialoogschrijver. Hij was dan ook wel erg produktief, van hem liepen er in La Cruz, de krant waarin hij publiceerde, soms zelfs twee vertaalde romanfeuilletons tegelijk.

[35] In De Gids (CLIII-7/8 (1990): 618-626) besprak hij opnieuw enkele thema's in de feuilletons, als ‘het nastreven van materieel gewin, luxe en status, het zich overgeven aan het uitgaansleven en bandeloosheid, het aangaan van oppervlakkige vriendschappen en het gebrek aan integriteit’, ‘cambrada’, ‘incest’ en ‘interetnische verhoudingen’ in deze romans.

[36] Naar aanleiding van enkele gedichten van deze auteurs leidde dat tot een polemiekje met Broek: B/N 24 II, 3, 10 III 90; Amigoe 31 III, 7, 12 IV 90.

[37] La Cruz was bij uitstek een leesblad. Naast Tuyuchi traden vele andere auteurs op, van wie op de voorgrond traden, Gerard A.P. van Uytrecht: ‘Dos Roeman muher’ (1934), ‘Misterio di amor’ (1935), ‘Sombra di maldad’ (1935); Andres G. Brion: ‘Venganza di un doncella’ (1934-1935); J.S. Sint Jago: ‘Envidia castigá’ (1935); José Kleinmoedig: ‘Dos siman di amor’ (1935); O.E. Sint Jago: ‘E prendanan perdí’ (1936-1937), ‘Amor puro no ta cambia’ (1939).

[p. 152]

Combersashon

De traditionele dialoog die door Ipi en Cobi eind negentiende eeuw in de Amigoe en de eerste La Union werd geïntroduceerd, bleef populair. Vooral de R.K. pers gebruikte het bekende en geliefde genre om allerlei geloofsproblemen aan te kaarten. Was de catechismus zelf ook niet in vraag en antwoord gesteld? Want daar kwamen de verhalen vaak wel op neer: de onnozele of onwetende vrager werd terechtgewezen door de wijze weter, met name in La Cruz. In ‘Sambo and Buddy’, een humoristische in de jaren dertig in De slag om slag langdurig verschenen Engelstalige dialoog, was de eerste uitsluitend de aangever, de tweede de gretige verteller, die zijn kritische kijk op de actualiteit verwoordde in sappig Sint-Maartens Engels. In tegenstelling tot het feuilleton kreeg de ‘combersashon’ geen vaste plaats, maar zwierf ze door de krantekolommen. Tussen de omstandige begroeting en het wijdlopige afscheid (de vaste begin- en eindformule van de combersashon) kon de steller zijn moralistische boodschap kwijt.

Zo schreef, om een voorbeeld te geven, La Cruz in 1918 in vier afleveringen een conversatie tussen Buchi Paula en Compa Nanzi tegen de door de Koloniale Raad aangenomen regeling omtrent de lijkverbranding die strijdig werd geacht met de Roomse leer. De dialogen ontleenden hun populariteit aan de erin verwerkte humor, soms op taalgebied door een Nederlander een mixture van Nederlands en Papiaments te laten gebruiken, of door de plaatselijke taalvariant van het Engels te gebruiken. In de dialoog demonstreerde zich een eigen taalbewustzijn dat in de ‘officiële’ literaire genres nog (lang) op zou zou laten wachten. De aanduiding ‘combersashon’ gaf de aard van de dialogen goed weer, want ze zocht nauwe aansluiting bij het bekende uit toneel en oratuur, door personages sprekend en handelend op te voeren, waarbij soms de ‘optredende’ personen aan het begin vermeld werden, met regieaanwijzingen als in een toneelscript. In La Cruz (23 V 17) begon een keer een dialoog met de vermelding dat Ipi een krant gekocht had, die door zijn oudste zoon aan het hele huis was voorgelezen! In tegenstelling tot het feuilleton dat zich tot Curaçao beperkte, waren de dialogen van alle eilanden, zowel Beneden als Boven de wind. Bovendien waren alle ‘combersashon’ origineel werk, geen vertaling van buitenlandse voorbeelden.^[38]

[38] Enkele voorbeelden. In La Cruz kwamen in de rubriek ‘varias’ komen dialogen voor (5 VII 05); ‘Pakiko bai misa?, M(arcelo) en A(lberto)’ (22 VII 14); ‘Combersacion di un poliz holandes coe un muher bieuw di Bonaire’ (23 V 17); ‘Combersacion di dos Rinconero, Ipi en Ben’ (11 IV / 28 XI 17); ‘Combersacion di dos compades, Jos en Juan’ (19 XII 17); ‘Combersacion di dos Playero’ (29 I / 1 V 18); Buchi Paula en Compa Nanzy: ‘Combersacion riba Kimatorio’ (25 IX / 16 X 18). In La Union: Ipi: ‘Comversacion entre dos Amigo di Aruba, Kai cu Chas’ (26 VI 24); Willy: ‘Goi cu Chimi: combersacion di actualidad’ (20 XII 28 / 13 II 30); Chandi: ‘Combersacion di actualidad na Aruba; Chago cu Zenin’ (14 IV 32); Piedra Plat: ‘Combersacion Arubiano’ (22 III 34). Het C.S.C. Praatje van de Curaçaose Sportclub (1939) was geheel in dialoogvorm tussen bestuur en leden geschreven (Hartog 1944: 62). In De slag om slag: ‘Sambo and Buddy Jep’ (wekelijks, vanaf 1935).

Conta cuenta

Van het populaire ‘conta cuenta’ waaraan vele journalist-auteurs zich ‘bezondigden’ werd slechts A.E. Leito, die in La Cruz publiceerde, door overzichtsschrijvers opgenomen in de canon.^[39] Hij was ongetwijfeld de actiefste onder hen en produceerde niet alleen ettelijke lange vertaalde feuilletons maar ook veel Papiamentstalig origineel werk. Nagenoeg wekelijks (met een korte onderbreking in 1938) bracht hij dialogen en beschouwende en verhalende bijdragen, en zelfs een aantal keren poëzie. Hij schreef in La Cruz onder zijn eigen naam, A.E. Leito; daarna en daarnaast gebruikte hij het pseudoniem Tuyuchi, en vanaf 1939 Chobil.^[40]

Onder het hoofdje ‘conta cuenta’ werd door hem veel en veelsoortig werk geproduceerd, vaak dialogen tussen ‘Tuyuchi en Kozijn’, ‘Jan en Gerá’, ‘Perul en Chobil’, die in sommige bijdragen zelfs uitliepen op een gedicht, daarnaast humoristisch-verhalende en serieus-beschouwende bijdragen. Genreonderscheidingen waren kennelijk niet zo belangrijk.

‘Conta cuenta’ was, op te maken uit wat er allemaal onder kon vallen, zoiets als dat van de moderne columns. Maar omdat de geschreven vorm veelal vertellend van aard was, is er tevens sprake van een overgangsvorm van oratuur naar literatuur. Onder ‘conta cuenta’ werd kennelijk alles geplaatst wat op aangenaam vertellende wijze allerlei aspecten van de actualiteit vertellend onder de aandacht bracht.

Tuyuchi schreef over van alles, van opvoeding thuis en op school, binnen- en buitenlandse actualiteiten, de komst van de Snip en de eerste verkiezingen, over taalverschillen en

[39] Auteurs als José M. Hellburg: ‘Na cama di morto di un artista ricoe, hermosa... i toch pober’ (La Cruz 6 III 35); G.F. Nicolaas: ‘Cuenta’ (La Cruz 13 X 37; 20 X 37 vv.); Doys Bernabela: ‘Primavera’ (La Cruz 31 VIII 38); H.C. Goeloe: ‘Mi biahe na Italia’ (La Cruz 9 XI / 7 XII 38); ‘Mi promer paso riba campo Arubano’ (La Cruz 23 VIII 39 vv) bleven geheel onbekend.

[40] A.E. Leito droeg in de jaren dertig de volgende vertaalde feuilletons aan La Cruz bij: ‘Amor sin sufrimento ta prenda sin balor’ (1934), ‘Un matrimonio na scondi’ (1934-1935), ‘Dolor di mama’ (1936-1939), ‘Senda di amor’ (1937-1939), ‘Tom Richardson, detective di fama mundial; Ruina di vapornan transatlantico’ (1939-1940), ‘Aventura di Beatriz’ (1939-1940).
In de rubriek conta cuenta verschenen nagenoeg wekelijks bijdragen aan La Cruz. Ik noem hier de voorbeelden, voorzover van een titel voorzien: ‘Loke Chobil a scucha di dos muher anciana’ (La Cruz 1 III 39); ‘Aventura di Beatriz’ (La Cruz 24 I 40). Onder het hoofdje ‘conta cuenta’ verschenen: ‘Historia di un coenukero i la muerte’ (La Cruz 30 I 35); ‘Un jioe obedecido na su mama’ (La Cruz 20 XI 35); ‘E tocador di harpa’ (La Cruz 23 XII 36); ‘Perul a pela chino’ (La Cruz 22 II 39); ‘Entená no ta jioe Menchi no ta mama Muher a traha horca pa homber’ (La Cruz 15 III 39); ‘Tres pa mi, dos pa bo!’ (La Cruz 5 IV 39); ‘Adios telefon’ (La Cruz 26 IV 39); Chobil: ‘Di un mucha muher koe a salba su patria’ (La Cruz 13 IX 39); ‘E senjora moderna’ (La Cruz 25 X 39); ‘Com Compai Zorro a nek Compai Tortuca’ (La Cruz 17 I 40); ‘Pakico Warawara ta cohe Puito’ (La Cruz 24 I 40); ‘Modernismo’ (La Cruz 21 II 40).
Poëzie van A.E. Leito in La Cruz: Tuyuchi: ‘Gerá a haci anja’ (La Cruz 19 VI 35); ‘Poder di placa’ (La Cruz 23 IX 36); Tuyuchi: ‘Gerá a haci anja’ (La Cruz 22 VI 38); Chobil: ‘Contestacion di Chobil na su amigo’ (La Cruz 1 III 39); Chobil: ‘E cachor misterioso’ (La Cruz 15 III 39); Chobil: ‘Carson koe no sa keda henter’ (La Cruz 17 V 39); Chobil: ‘Un debe koe toer mester paga’ (La Cruz 17 V 39); Chobil: ‘E berdadera mama di cas’ (La Cruz 19 VII 39); Chobil: ‘Bon anja! Mi Westpunt stimá’ (La Cruz 27 XII 39); Chobil: ‘Dedica na un tal costurera koe pa prome bez a bai foi tera’ (La Cruz 3 I 40).

[p. 153]

het moderne leven (civilisashon moderna). Hij was daarbij serieus of ging satirisch te werk in afwisselend dialogiserende, verhalende en essayistische vorm. Dat alles onder de verzamelnaam ‘conta cuenta’, dat door hem een begrip werd. De populariteit ervan valt secundair af te meten aan de korte advertenties die de redactie eind jaren dertig in de verhalen ging plaatsen.

Sommige verhalen van Tuyuchi pasten ook inhoudelijk in de door de oratuur gevormde traditie, bijvoorbeeld geënt op sprookjes met een rijke mooie prinses, die veroverd wordt door de domme Daniel; een duivel in een fles en dergelijke. Ook liet hij zich inspireren door de Compa Nanzi traditie met Shon Arey en Nicolaas die de rijke shon door middel van zijn welbespraaktheid een hoge beloning afhandig maakt, en personages als Compa Warawara en Tortuga, verhalen waarin Compa Nanzi zelf ook optreedt. Tuyuchi was hiermee één van de heel weinigen die in die jaren het bekende orale genre produktief verwerkte.

Dat Tuyuchi zich heel taalbewust met Papiamento bezig hield, bleek uit een persiflage ‘Loke Chobil a scucha di dos muher anciana’, waarin het met Nederlands doorspekte Papiamento van Mina en Lina belachelijk wordt gemaakt.’ - Hallo Mevrouw Mina, com ta, hoe gaat het? Ta lange tijd koe nos no a mira mekaar. - Masha hopi dia. Toer momento mi ta zoeken uit un geschikte dag pa bini cerca bo, pero je kunt zelf begrijpen, Mevrouw Lina, coe mi tantoe bezigheden ta onmogelijk pa mi bepalen un dia pa mi sali.’ (La Cruz 1 III 39)

Tuyuchi paste geheel in de door Aart Broek geschetste traditie. Het ‘modernisme’ zag hij als een vergif dat alle moraliteit in de mens doodde, hij hekelde te blote kleding, de mode, het zich opmaken, het bioscoopbezoek, het uit rijden gaan met auto's en de populaire picknick's: ‘Toer ke show, toer ke sport, i despues kico lo ta resultado?’ (La Cruz 21 II 40) Van de talrijke door Mgr. Verriet opgerichte kerkelijke verenigingen en goede bibliotheken maakte men volgens hem geen gebruik meer. Hij klaagde de moderne vrouw aan die van sport, van uitgaan, van alle luxe, kortom van alle geneugten van het moderne bestaan wilde genieten, in een schets die besloten werd met een moraliserend gedichtje waarvan de tweede strofe luidt: ‘Ai si, esai t'e gran abismo / Cobá p'e maldita modernismo / Koe muchoe, si muchisisima / Ta keda triste victima’. (La Cruz 25 X 39) Maar waar de roman-feuilletons zwaar van ernst waren, bracht Tuyuchi dezelfde moraal in zijn conta cuenta beknopt, lichtvoetig-humoristisch.

Debrot (1985: 118-119, 207) besprak als enige het werk van Tuyuchi wat uitvoeriger. Hij plaatste het in de rubriek volksliteratuur, met de karakteristiek: ‘Om te beginnen de populaire “dialogen”, een vorm vooral in de mode gebracht door Tuyuchi met zijn stukken uit de dertiger jaren in het papiamentse weekblad La Cruz, onder de rubriek “Conta Cuenta” (vertellingen), waarin hij sociale misstanden hekelde. Het zijn meer of minder gepeperde twistgesprekken, de laatste jaren niet zelden met een politieke achtergrond of strekking.’ Later liet hij zich nog als volgt uit: ‘Tot de humoristische literatuur moeten ook worden gerekend de geschreven parodieën van Tuyuchi (pseudoniem van A. Leito), met zijn bijdragen jarenlang voor het Curaçaose dagblad [sic] La Cruz. (...) De parodieën zijn in dialoogvorm geschreven. Het zijn een soort dialogen niet bezijden maar wel bezuiden de waarheid die als voorlopers van het toneel kunnen worden aangemerkt.’

Balans

Naast alle nieuws- en opiniebladen waren specifiek literair-culturele bladen nagenoeg afwezig. Minerva (1922) is nu compleet onbekend, en een society-blaadje als Miniaturas (1925) hield het maar ruim een jaar vol. Zagen er op eigen of ‘vriendelijk’ initiatief in de jaren tien nog enkele Spaanstalige poëziebundels als van D.D. Salas en J.S. Corsen het licht, na 1915 verschenen dergelijke afzonderlijke publicaties in het geheel niet meer, terwijl de romanproduktie slechts bestond uit het publiceren van enkele succesrijke eerder verschenen feuilletons. De economische

[p. 154]

welvaart in de snel veranderende maatschappij bracht bepaald geen culturele bloei met zich mee, althans niet op literair gebied.

In deze turbulente jaren verschenen er op de Beneden- en Bovenwinden echter wel enkele uitgaven met mémoires. Kennelijk was er een behoefte om even stil te staan en alle snelle veranderingen te verwerken, met name op Curaçao en Aruba, waar de komst van de grote multinationals Shell en Lago de samenleving in sterke mate vernederlandsten of onder Amerikaanse invloed brachten. De economische veranderingen zetten, na een tijdelijke inzinking ten gevolge van de mondiale crisis rond 1930 al spoedig weer onstuitbaar door. De welvaart sloeg volgens velen door naar materialisme dat geen oog meer had voor cultuur en letterkunde. Op Curaçao legde de Shell als machtige multinational het koloniale gouvernement in alles haar wil op. De bevolking breidde zich niet alleen in aantal maar ook qua samenstelling sterk uit, waarbij het dominante ‘Nederlandse element’ in Curaçao niets anders dan een ‘tropisch Nederland’ zag en zich daar ook zeer ostentatief naar gedroeg. Elke verandering betekende in deze tijd een vernederlandsing. Deze plotse overgang van een traditioneel agrarische en handelssamenleving naar een modern geïndustrialiseerd tijdperk noopte tot bezinning, voor sommigen zelfs nostalgie. Het Papiamentstalige roman-feuilleton was in de ogen van de dominante cultuurgroep niet meer dan een onbelangrijk randverschijnsel dat geen serieuze beschouwing waard was.

In de periferie van de letterkunde manifesteerde zich een nieuw bewustzijn dat de balans van deze nieuwe tijd wilde opmaken. Het gebeurde van binnenuit op diverse Antilliaanse eilanden en van buitenaf in Nederland. De belangstelling gold het Spaans, Nederlands, Engels en Papiamento.

Aruba bevond zich na de komst van de Lago in een stroomversnelling. Er verschenen in de jaren dertig een aantal nieuwe bladen die ook aandacht aan de letterkunde en cultuur schonken. De schok van de overgang van het oude bezadigdheid naar de nieuwe bedrijvigheid was groot. De eerste op het eiland gestationeerde Amerikanen vonden geen enkele uitgave die hen enigszins op de hoogte kon brengen van wat het eiland te bieden had. Om het onderlinge contact zo goed mogelijk te verstevigen richtten ze een eenvoudig gestencild tijdschriftje op, de ‘Pan Aruban’, dat in 1932 ten behoeve van tijdelijk op Aruba verblijvende Amerikaanse Lago-employees een History of Aruba publiceerde met talrijke bijzonderheden over het land, zijn volk en geschiedenis, over goud, fosfaat, aloë, klimaat en geologie, transport en olie. Het eens zo stille en arme eiland was door de Lago-raffinaderij een nieuw tijdperk ingegaan en het was voor de toestromende buitenlanders zaak te weten hoe het allemaal eens was.

In diezelfde tijd schreef H.E. Lampe zijn Aruba voorheen en thans (1932), dat in het gebruik van de Nederlandse taal en inhoudelijk enerzijds de verinnerlijking van de holandisashon vertoonde, die niet alleen van buitenaf koloniaal werd opgelegd, maar door hem in ‘dicht en ondicht’ persoonlijk doorleefd, anderzijds in zijn ‘onvermomd exposé’ de blijdschap dat het oude, in zijn ogen arme en primitieve, Aruba door de komst van Lago- en Arend-raffinaderijen gelukkig plaats had gemaakt voor een moderne en welvarende eilandelijke gemeenschap, al ging dat enigszins ten koste van de gemoedelijke sfeer, zeker in deze crisisjaren. Hij toonde de schriftuurlijke variant van de Arubaanse séparación-beweging, de politieke stroming die ‘los van Curaçao’ rechtstreekse banden met het moederland wenste, die juist deze jaren door Henny Eman krachtig werd. Het zich ontwikkelende eiland wilde niet meer in alles van het grote zustereiland afhankelijk zijn en op eigen benen staan. Datzelfde Curaçao beschreef hij twee jaar later overigens in lyrische bewoordingen, geheel in de trant van de in die jaren kennelijk populaire mixture van feitelijk almanak-achtige en persoonlijke beschrijvingen van land en volk. We moeten ons realiseren dat het toerisme naar de eilanden voor het eerst op gang kwam.

[p. 155]

Recensent B. de Gaay Fortman kon niet erg enthousiast zijn over de uitgave: ‘Ik heb twee bezwaren tegen het geschrift. Het komt mij onbegrijpelijk voor, dat de schrijver zijn handschrift niet op het Nederlandsch heeft laten nazien; het zou er slechts bij hebben kunnen winnen. En in de tweede plaats ontsieren des schrijvers uitstapjes buiten zijn onderwerp het geheel.’^[41] Maar recensent M.L. was veel positiever over Lampe's beschrijving van ‘het verschil tusschen Aruba van dertig jaar geleden en nu, een verschil dat het bijna ongeloofelijk is, voor hem die het niet van nabij heeft meegemaakt’. Het boekje verkocht uitstekend, wat nogmaals duidt op de populariteit van het genre.

Waar de negentiende eeuwse Nederlanders beschrijvingen van land en volk gaven, was nu de tijd gekomen dat ‘landskinderen’ deze taak overnamen, zowel Beneden als Boven de wind. Deze eerste balans sloeg door naar een afwijzen van het oude en het omarmen van de nieuwe welvaart.

Al een paar jaar eerder had J.C. Waymouth zijn herinneringen genoteerd. (Sypkens Smit 1981: 86) Waar Aruba en Curaçao economisch bloeiden, leden de Bovenwinden verlies, omdat hun beste arbeidskrachten naar de goed betalende olie-industrie van die eilanden getrokken werden. ‘It is Curaçao über alles,’ moest Waymouth constateren, die tien jaar eerder in zijn weekkrantje St. Martin Day by Day (1911-1920) zijn ‘los van Curaçao streven’ nog zo fervent verdedigd had. Waymouth beperkte zich in zijn herinneringen tot de geschiedenis, met name die sinds 1852; hij deed geen uitspraken over heden of toekomst. Maar het is opvallend dat ook hij de balans aan het opmaken was, in een tijd die moeilijker was dan een beter verleden, waardoor de weg naar de nostalgie geplaveid was. Maar de feitelijkheden beletten de benadrukking daarvan. Deze keer zag recensent B. de Gaay Fortman vooral de kleinschaligheid, waardoor eilandhistorie persoonlijk-autobiografische geschiedenis werd, en het nagenoeg afwezige Nederlandse karakter van de eilandgemeenschap, ondanks de opdracht van dit gedenkschrift aan Koning Willem I, II en III.^[42]

Tien jaar na J.C. Waymouth gaf S.J. Kruythoff The Netherlands Windward Islands uit, een eilandgids in de trant van Lampes boekje over Curaçao, maar een nog nadrukkelijker aandacht voor het opkomend toerisme. Voor de letterkunde was het van belang omdat het een aantal gedichten bevatte, aandacht besteedde aan oratuur en een verzorgde stijl toonde. Recensent Schalkwijk noemde het een ‘aanwinst voor onze koloniale literatuur’: ‘Zijn geesteskind verschilt van dorre Baedekers en van andere “handbooks” wel hierin, dat het is geschreven in de bloemrijke taal, welke mij zoo dikwijls heeft getroffen in het proza van de Bovenwindsche literatuur; de tekst wordt bovendien verlevendigd door verscheidene hooggestemde gedichten, waarin de schoonheid der eilanden wordt bezongen.’^[43] Een balans die zonder meer positief uitviel.

Van Nederlands-koloniale zijde werd het regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina werd in 1933 herdacht, evenals de vierhonderdste geboortedag van Vader des Vaderlands Willem van Oranje; een jaar later werd driehonderd jaar Nederlands koloniale aanwezigheid drie dagen lang geestdriftig gevierd, een officieel ‘Gedenkboek’ (1934) werd gepubliceerd. God, Nederland en Oranje waren ook op Curaçao onverbrekelijk één, culturele verheffing was het wachtwoord.

Op Curaçao publiceerde de veelzijdige John de Pool in 1931 en 1935 zijn artikelen over de door hem ervaren decadentie in de jaren dertig en het bekend geworden Del Curaçao que se va (1935), de nostalgische herinneringen aan het cultureel bloeiende Curaçao van rond de eeuwwisseling. De Pool was naast literator, journalist, fotograaf, schilder en vooral verwoed reiziger die ‘thuis’ was in ettelijke landen in Midden- en Zuid-Amerika. In scherpe tegenstelling tot de

[41] H.E. Lampe (1884-1953) was een ‘dichter’ die geen gelegenheid voorbij liet gaan om in het Nederlands zijn aanhankelijkheid aan moederland en vorstenhuis te tonen: ‘1898-september-1923’ (Neerlandia 1923: 134); ‘Gedenklied 1634 - Curaçao - 1934; 29 juli’, opgedragen aan gouverneur Van Slobbe (CHA O-D 29-22; ‘Curaçao en Holland een’ (La Prensa 5 V 34; Broek Ñapa 22 VIII 87); ‘Aan Nederland’ (La Union 25 VI 34). In La Cruz XII 34 dichtte hij over de komst van de Snip (Broek 1987: 52-53); ‘Rouwlied aan de leeuwerik’ (El Observador IV 35); afscheidsgedicht voor gouverneur Van Slobbe en welkom voor gouverneur Wouters; ‘Nationale belangstelling’ (Neerlandia 1936: 205); ‘Het vijfde gebod’ (El Observador 1 V 35); ‘Hoe Aruba meeleefde met het prinselijk huwelijk’ (Neerlandia 1937: 58-59; ‘Ik zal handhaven, 1898 - september - 1933’ (Boletin Comercial 3 IX 38); ‘Onze gids uit hogerhand’ (Boletin Comercial 3 IX 38); ‘Hr. Ms’ Gelderland voor Aruba' (Neerlandia 1938: 25-26); ‘d'Oranjezon zal schijnen’ (Neerlandia III 41: 10); Vertaalde ‘canticanan di evangelio’, een hymnbook Engels-Papiamento; WIG XX, 1938: 275 (over de betekenis van Shi in Shi Maria).
Afzonderlijke uitgaven:

1932

Aruba voorheen en thans. Rec. B. De Gaay Fortman: WIG XV, 1933-1934: 171-172: ‘Achterlijk was Aruba, nog maar 35 jaar geleden, zegt de schrijver zelfs, maar geluk en tevredenheid schijnen ermee verloren te zijn gegaan.’ De Gaay Fortman heeft bezwaar tegen het gehanteerde Nederlands en ‘het kreupelrijm over de hoogst ernstige gebeurtenis van 8 juni 1929 op Curaçao is beneden peil.’; M.L. in Amigoe 20 I 34;

1934

Mijne indrukken van Curaçao. Curaçao: Tip. Electrica.

Het Neerlandia- ‘Aruba-nummer’ dec. 1911 noemde H.E. Lampe als ANV-lid. Hij was kennelijk ambtenaar van politie. Hij zwierf nog al, want hij was in de jaren twintig op Cuba en woonde eveneens op Curaçao.

[42] J.C. Waymouth: Memories of Saint Martin. Barbados: Advocate Co. Ltd. [ong. 1928] Rec. De Gaay Fortman: WIG XI (1929-1930): 443-444

[43] S.J. Kruythoff: The Netherlands Windward Islands and a few interesting items on French St. Martin; a Handbook of useful information for visitor as well as resident. Antigua: The Excelsior Printery. 1938 Rec.: F.G. Schalkwijk: WIG XXI, 1939: 148-150. D.C. van Romondt en A.K. Valk hadden eveneens manuscripten over de geschiedenis van hun eilanden geschreven, maar niet gepubliceerd. Kruythoff (1938) citeerde eruit.

[p. 156]

‘decadencia’ en culturele armoede van zijn eigen tijd, zag hij de eind negentiende eeuwse organische samenleving als één grote familie, de bloei van het onderwijs, de leescultuur, de sociëteiten, Curaçaos grote mannen. Hetzelfde jaar was zijn werk al op Curaçao beschikbaar en werd het drie keer gerecenseerd, wat uitzonderlijk was voor die dagen toen er nog geen recensietraditie bestond. Maar of het in het Spaans geschreven werk in die tijd veel invloed had? Later zou het als algemeen referentiepunt in alle literaire overzichten gaan dienen. John de Pool was, ondanks zijn uitlandigheid en reizend leven, sterk bij het eilandgebeuren betrokken gebleven, wat zich uitte in vele bijdragen aan de plaatselijke pers. In het buitenland was hij een vooraanstaand society-figuur. De Pool beschreef de in de Spaanse cultuur gewortelde elite van het eiland, een heel andere fase in de Curaçaose geschiedenis dan die van rond 1935, getuige de onthullende passage van recensent Menkman: ‘Van oneenigheid of antipathie tusschen de eilanders en de uit het moederland afkomstige tijdelijke mede-inwoners, lezen wij vrijwel niets; de Hollanders zullen destijds in de Curaçaosche samenleving nog wel geheel als gasten beschouwd zijn - en verkeerd hebben - en er was toen geen reden om in hen de met een superioriteitscomplex behepte moderne conquistadores te zien.’^[44] Als Menkman meer geweten had van de rol die de kolonisten eind negentiende eeuw in de culturele genootschappen speelden, zou hij gezien hebben dat het culturele sectarisme van de Nederlanders iets van het Shell-tijdperk was. Menkman zag in het boek het algemene leven van de eilandbewoners als een idyllisch, patriarchaal en vreedzaam in eenheid met elkaar leven van Protestanten, Rooms-Katholieken en Joden, waar noch politieke, noch religieuze verschillen de goede harmonie verstoorden. Hij noemde onder meer het Papiamento, het sociëteitsleven, het genootschapsleven, de gedichten-albums, musea, de ‘cuenta di nanzi’, waardoor deze mémoires waarde hadden als ‘documento humano, een zeldzaamheid in de Curaçaosche literatuur van den nieuweren tijd.’ In zijn beschrijving van de elite zag De Pool nostalgisch terug op het streven naar ‘civilisashon’ van de totale post-emancipatie maatschappij, een streven dat in de latere tijd van de holandisashon kennelijk geheel verloren was gegaan.

Schreef De Pool zijn mémoires als émigré in Panama en publiceerde hij ze in Chili, tezelfdertijd verscheen Cola Debrots ‘Mijn zuster de negerin’ in het Nederlandse tijdschrift Forum. Dit werk dat het begin van de Nederlands-Antilliaanse literatuur aankondigde gaf, dit maal in gefingeerde vorm, uiting aan een terugblikken op een jeugd, waar het persoonlijk ervaren van de twee hoofdpersonages Frits en Maria symbolisch werd voor een oud en nieuw Curaçao. Nadat Frits Ruprechts ouders gestorven zijn komt de dertiger na zestien jaar afwezigheid op zijn geboorteeiland terug om de erfenis te regelen en om een ‘bizar avontuur’ te hebben. Maar in de plaats daarvan vindt hij op de voorouderlijke plantage naast de oude rentmeester Wantsjo zijn halfzuster Maria. Debrots boodschap was dan ook dat zwart en wit op Curaçao niet alleen moeten samenleven in ‘hetzelfde huis’ maar dat ze als familie door bloedbanden met elkaar verbonden zijn. Een visie die niet iedereen in en buiten de roman wilde delen!

Hoewel het boek op Curaçao beschikbaar was, werd er nauwelijks aandacht aan besteed, althans niet in een reguliere kritiek. De Curaçaosche Volkskrant (20 VII 35) nam een positieve recensie over uit de Haagsche Post (15 VI 35); de Amigoe (27 VII 35) reageerde daarop om de lezers te waarschuwen tegen het boekje, door een negatieve recensie uit de Boekenschouw over te nemen, voorzien van het eigen commentaar: ‘Wij hebben op dit boek niet de aandacht willen vestigen om geen reclame er voor te maken. Nu echter de Cur. Volkskrant Zaterdag een recensie opnam van H.P. [sic] achten wij ons verplicht om te waarschuwen.’ Hoewel de krant al tientallen jaren enige recensie-traditie van buitenlandse boeken had, kwam ze niet tot een eigen standpunt; de redactie sloot zich bij het conservatief-katholieke Nederlandse standpunt aan. Mijn zuster de negerin was klaarblijkelijk een van de vele voorbeelden waarbij de priesterlij-

[44] Menkmans recensie: WIG XVII: 290-297. Debrot beschreef in zijn bijwoord op de Nederlandse vertaling minder de idyllische kant dan wel de door De Pool zelfgekozen ‘exilado-stemming’, die zich in het boek compositorisch bewoog als ‘een opwaartse vlucht van het singuliere naar het universele’. Recensent Hoetink (1962) bestreed dat laatste; hij vond wel twee duidelijke kernen: de schetsen over gewoonten en gebruiken, en de portretten van vooraanstaande personen. Daarnaast wees hij erop dat De Pool een ‘half-geamuseerde, half-geïntrigeerde houding der blanke elite tegenover de bevolking toonde’. Broek (1987: 49-52) benadrukte dat laatste ook, en noemde als derde kern de beschreven culturele organisaties. Volgens hem tekende De Pool de moraal, zeden en gewoonten die het leven tussen c. 1860 en 1890 gekarakteriseerd zouden hebben, als eten en drinken, de mode, huisversieringen, dansen en muziek, verloving en huwelijk, begrafenis, vrije tijdsbesteding. Daarna volgden de instellingen en personen die als de dragers van de beschaving golden, zoals de Buitensociëteit, de particuliere onderwijsinstellingen, het Letterkundig Genootschap Nut en Beschaving, uitgever Bethencourt, advocaat pamflettist Chumaceiro, Doctor Capriles, Shon Nene Gorsira. De schuldvraag waarom deze culturele bloei ‘voorbij ging’ legde De Pool bij de door de Shell veroorzaakte exclusieve aandacht voor het materiële, de achteruitgang van het (particuliere) onderwijs, maar impliciet en vooral bij de Nederlanders die zich wegens de tijdelijkheid van hun verblijf niet echt aan het eiland wilden binden. Gunstige uitzondering daarop vormde de Missie, waarbij hij met name La Union ophemelde.
Waar De Pools Del Curaçao que se va, in navolging van Debrot (1955) algemeen gerekend werd tot de Spaans-romantische school van het einde der negentiende eeuw, pleitte Broek (1987: 49-52) voor een plaats in de jaren dertig. De Pools kritiek op het moderne leven, met zijn materialisme en culturele ‘decadencia’, plaatste hem, ondanks zijn geheel andere literaire vormgeving, naast de auteurs van de Papiamentstalige feuilletons, zoals W.E. Kroon, M. Fraai en S.M. Suriel, omdat die ‘eenzelfde bezorgdheid’ toonden ‘ten aanzien van de sociaal-culturele ontwikkelingen’ in die jaren. Nauwelijks een jaar later echter nam Broek (Journal of Caribbean Studies VII, 1989-1990: 148) dit standpunt terug door de verschillen te benadrukken: de sociale en etnische afkomst, het geheel andere leespubliek, het genreverschil en de houding ten opzichte van de R.K. kerk. Evenmin zou De Pool bij de latere Nederlandstalige schrijvers ingedeeld kunnen worden; hij nam een unieke positie in de literatuurgeschiedenis van Curaçao in.

[p. 157]

ke kok waarschuwde tegen het vergif dat een lezer zou innemen, om in de beeldspraak van de kerk zelf te blijven. Het pas verschijnende Beurs- en Nieuwsberichten reageerde niet. Hoofdredacteur J. van de Walle (1974: 83) herinnerde zich later dat het boekje nagenoeg onbekend was. De aandacht voor deze eerste in het Nederlands bij een Nederlandse uitgever gepubliceerde Antilliaanse novelle was minimaal. Hollandsche Boekhandelaar Stoit Dijck kende het, maar verkocht hij het ook? Recensent Menkman wees het boekje ook af, op grond van een koloniale visie. Als passant had hij oog voor de raciale kwestie: ‘Op mij heeft des auteurs wereldverachting, speciaal zijn geringschatting van de wereld der blanken, niet den indruk vermogen te maken van echt en verantwoord te zijn.’^[45] Debrot zelf sprak later over ‘een vervlechting van twee duidelijke hoofdmotieven: de INTER etnische verhouding, dus de vermenging der rassen, en de incestueuze verhouding, dus de verbreking van het INTRA familiale taboe. Het zijn twee motieven die zich zonder meer aan ons opdringen in de samenlevingen der Benedenwindse eilanden, op het ene eiland sterker dan het ander.’^[46] Waar De Pool uitsluitend de witte eilandelijke elite beschreef en weinig oog bleek te hebben voor het ‘volk’ en zijn cultuur, zocht Debrot juist naar de trait d'union van wit met zwart, van de elite met het volk.

J.Ph de Palm (1986: 182-183) vertelde hoe hij op het St. Thomascollege vroeg om het boek op zijn literatuuurlijst te mogen zetten: ‘De frater schudde vervaarlijk het hoofd, hield een vermanende vinger onder mijn neus en verklaarde plechtig dat dat boekje beslist niet thuishoorde op de lijst van een leerling van het Sint Thomas College. Dat hij hiermee het aantal lezers met tenminste vijftien deed toenemen, moet hij geweten hebben.’

Was het boekje op Curaçao op zijn gunstigst enigszins bekend, in Nederland riep het vele reacties op. Dat betreft dan een nieuw verschijnsel in de op dat moment aan haar wieg staande Nederlands-Antilliaanse literatuur. Debrot schreef en publiceerde in het moederland, waar hij gedistribueerd, bekritiseerd en gelezen werd. De Antilliaanse literatuur die een halve eeuw eerder via Notas y Letras enigszins in Latijns-Amerika was doorgedrongen, liet nu voor het eerst een duidelijke stem in Europa horen. En daar werd het eigen geluid terdege opgevangen.

Opnieuw een jaar later verdedigde ‘de tegendraadse columnist’ A.d.C. in een aantal Union-artikelen het eigen Curaçao tegen de overheersing door de vreemdeling. Zijn meest steekhoudende argument was zijn inventarisatie van Papiamentstalige literatuur, die de volwaardigheid van deze taal moest aantonen. A.d.C. werkte op het kantoor van een winkel in Punda (oficina di pakus), maar hij wilde zijn naam niet bekendmaken; noem mij maar ‘Amigo di Corsouw’, ‘Adoptivo di Corsouw’ of ‘Arubiano di Corsouw’. Het ging niet om wie schreef, maar om wat er geschreven werd. Na alle feestelijkheden rond de driehonderdjarige koloniale band tussen Curaçao en Nederland, in de tijd van de definitieve doorvoering van het Nederlands als enige onderwijstaal, schreef A.d.C. in La Union nagenoeg wekelijks in totaal niet minder dan 23 ‘columns’ onder het pseudoniem ‘Je Maintiendra; nos tambe lo warda’, wat zijn streven zuiver weergaf.^[47] Wij zijn verbonden met Nederland, maar we hebben een eigen cultuur; wij zullen die cultuur, onze eigenheid, onze identiteit ook handhaven (zoals de Nederlander dat deed).

Hiermee roeide A.d.C. op het hoogtepunt van de holandisashon dwars tegen de stroom in. In zijn laatste twee artikelen vatte hij zijn schrijfarbeid en zijn streven samen. Hij was het eens met de stelling, ‘nos ta un territorio holandes’, maar dat wilde nog niet zeggen dat dan ook ‘tur cos ta i mester ta holandes’. Curaçao en Nederland zijn weliswaar met elkaar verbonden, maar zeker niet één in de betekenis van identiek. De regering is verplicht de eigen Curaçaose cultuur te beschermen en mag het volk die niet afpakken. A.d.C. was sterk voor het Papiamento: de taal en de literaire verworvenheden, de Papiamentstalige pers, Papiamentstalig toneel van La Charité en San Genesio. Hij was voor de oprichting van een Papiamentse academie, welke

[45] Menkman in WIG XVII: 271. Jules de Palm: Kinderen van de fraters (1986: 182-183)

[46] Debrot zei dit in een interview met Kees Smit: Amigoe Kerstkrant 1974.
Cola Debrot: Mijn zuster de negerin.

In Forum dec. 34/ jan. 35; 1935; 1949; 1955; 1961; 1962; 1967; 1975; 1977; 1978; 1982, 1986. Na een lange aanloop-periode ontstond er toenemende en blijvende aandacht in de jaren zestig en zeventig. Vertalingen: My sister the negro (1958); Moja sestra crnkinja (1963); Ma soeur noire (1965). Verfilming door Dirk Jan Braat (1980).

Mijn zuster de negerin wordt nu algemeen beschouwd als het begin van een Nederlands-Antilliaanse literatuur.
De contemporaine Nederlandse receptie-aandacht was groot. Ze beschouwde Debrot vanuit de Nederlandse literatuur, benadrukte de het terug naar de jeugd (vergelijk E. du Perron: Het land van herkomst; S. Vestdijk's Anton Wachter romans; Proust's A la récherche du temps perdu, de moderne stijl en de sfeerbeschrijvingen omdat die aansloten bij het Nederlandse proza, en het psychologische inzicht. Reacties: E. du Perron: De Groene Amsterdammer 1935; V.E. van Vriesland: N.R.C. 25 V 35; De Telegraaf 26 V 35; Haagsche Post 15 VI 35; Boekenschouw 1935; Nederland LXXXVII-6; H(erman R(obbers): Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 7 1935; M. ter Braak: Het Vaderland 18 VIII 35; M. Uyldert: Algemeen Handelsblad 31 VIII 35; C. van Wessem: De Stem 9 1935; E. R(aedt) de C(anter): Groot Nederland 9 1935; G. Knuvelder: Roeping 5 1936; J. Engelman: De Nieuwe Eeuw 1935.
Ondanks de overwegend positieve reacties kwam er voorlopig geen herdruk. Na de herdruk in Meesters der Nederlandse vertelkunst (1949) en de tweede druk (1955) benadrukte men naast de stijl en sfeer, het koloniale, Antilliaans exotische in sterker mate.
Rec.: G. Stuiveling: B/N 24 IV 53; J. Niemeyer: Nieuwe Haagsche Courant 27 VI 55; N.R.C. 12 X 55; F. de C.: De Volkskrant 12 XI 55.
Met Kees Smits Amigoe-interview met Debrot zelf (Kerstkrant 1974) startte een discussie die nog lang zou doorklinken op de Antillen zelf. Jos de Roo beschouwde de novelle vanuit een Caraïbisch perspectief. Hij zag hoofdpersonage Frits Ruprecht als een blanke Curaçaoenaar die zijn positie tussen het oude en nieuwe moest bepalen: is er contact met de zwarte Curaçaoenaar mogelijk; kunnen de raciale scheidsmuren geslecht worden; welke rol speelt het verleden daarbij; het antwoord is dat zwart en blank elkaars familie zijn. (Amigoe 17 II 79)
De invloed van zijn interpretatie was aanzienlijk, met name op latere Nederlandse scriptieschrijvers: Theirlynck (1986); Van Esch & Thuis (1986); Van Os & Van der Pluym (1987); Van Eyck (1988). Voor overige benaderingen vanuit Caraïbisch perspectief: Hoetink (1958); Van der Wal & Van Wel (1980); Lobbrecht (1983); Van Neck-Yoder (1986); Reinders & Martinus (1988); Heuvel & Van Wel (1989). Van Neck Yoder (1986) bracht een nieuw element in de receptie door het werk in de Caraïbische, aan Shakespeare's The Tempest ontleend ‘Prospero-Caliban-topos’ te plaatsen.
De Antilliaanse receptie verliep merkwaardig, omdat het werk aanvankelijk helemaal geen aandacht kreeg, daarna slechts weinig en dan in de talrijke overzichten vaak in negatieve zin omdat Debrot in het Nederlands schreef. Maar de laatste decennia staan Cola Debrot en met name Mijn zuster de negerin in het centrum van de Antilliaanse literaire kritiek. Daar heeft het literatuuronderwijs sterk aan mee gewerkt. De aandacht culmineerde in een groot Debrot symposium, januari 1986 aan de Universiteit van de Nederlandse Antillen (UNA) gehouden. (Reinders & Martinus 1988)
In Nederland bleek de aandacht uit een grote Debrot-tentoonstelling in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum (1985), het verschijnen bij Meulenhoff van het zeven delige Verzamelde Werk (1985-1989) en de door J.J. Oversteegen geschreven biografie (ter perse, 1994).

[47] A.d.C. in La Union 23 I / 9 VII 36

[p. 158]

institutionele backing het Papiamento een vaste plaats in de gemeenschap zou geven. Hij verdedigde de traditionele paters en hun streven de Curaçaose cultuur te versterken, hij was bang dat de nieuwe clerus steeds Nederlandser werd. Net als een halve eeuw eerder zouden de geestelijken weer Papiamentstalige religieuze literatuur moeten publiceren. A.d.C. was een fervent verdediger van de eigen cultuur tegen de macamba die beweerde dat Curaçao geen cultuur had; hij wilde een actieplan om die eigen cultuur te propageren. Hij was voor de eigenheid en tegen het schermen met modern genoemd maar vals internationalisme. Hij was tegen de holandisashon in het onderwijs en bepleitte terwille van de efficiency Papiamento als schooltaal.

Zijn artikelen over Papiamento-literatuur waren een onderdeeltje van het bewijs dat Curaçao wel degelijk op velerlei gebied eigen cultuur bezat. In zijn afscheidscolumn vatte hij de hoofdpunten nog een keer samen: een Papiamentse pers en academie, die een officiële erkenning van het Papiamento moesten inhouden. In tegenstelling tot zijn collega-feuilletonisten sprak uit zijn polemische columns niets van enige moralisering.

We constateerden aandacht voor Engels, Spaans, Nederlands en Papiamento. Op Aruba, Sint-Maarten en Curaçao werd de balans van de snelle veranderingen opgemaakt. De publikatiekanalen waren binnen- en buitenlands, in de vorm van artikelen en boeken. Uit al dit werk bleek het gevoel op een breukvlak van twee perioden te leven, op de drempel van een nieuwe tijd te zijn gekomen, wat men toejuichte of betreurde.