Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850: van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 123]

Een blinde leidsvrouw
Soetken Gerijts
(?, ? - ?, 26 december 1572)

Soetken Gerijts was een doopsgezinde vrouw uit Rotterdam die in haar groepering kennelijk een belangrijke rol heeft gespeeld. Haar liederen zijn waarschijnlijk kort na haar dood gebundeld en dat boek is vrij vaak herdrukt. De informatieve titel van het oudstbekende exemplaar (vóór 1592) is: Een nieu Gheestelijck Liedtboecxken twelck noch noyt in Druck gheweest en is Wt den Ouden ende Nieuwen Testament ghemaeckt, van een blinde Dochter genaemt Soetken Gerijts van Rotterdamme ghebooren, daer ghy in die voorreden des boecx breeder bescheyt aff vinden sult. Ende dewyle deze Liedekens by veelen verstroyt waren zijn sy met neersticheyt by den anderen versamelt ende een bysonder Boecxken daer van ghemaeckt, en int licht ghebracht door J.C.

Interessant is de ‘Voorrede tot de zanger’ die enkele biografische gegevens over Soetken bevat. In latere drukken is aan het eind van het boek ook nog opgenomen ‘Een kort verhaal, hoe dat het einde ende den uitgank van Soetjen Gerrits dochter geweest is’, met als onderschrift: ‘Geschreven tot Hoorn, uit begeerte van Soetje Gerrits dochter, den 26. Decembris, Anno 1572’. Dit verslag is opgesteld ten dienste van ‘den godvruchtigen in Zuid-Holland’. Het bevat eigenlijk geen concrete bijzonderheden, maar vertelt uitsluitend de christelijke aspecten van haar leven: haar trouw tot het einde aan het geloof ‘waar zij al in de twintig jaren, ofte daarover naar hare zwakheid in gewandeld hadde’, haar liefde tot de gemeente, haar afkeer van ‘twist ofte tweedracht’, haar ‘geruste conscientie, met een verlangen, om uit den lichame te zijn’.

23 Titelpagina van Een nieu geestelyck liedt-boecxken door Soetken Gerijts van Rotterdam Het boekje is op ware grootte afgebeeld

[p. 124]

Het kernwoord van de ‘Voorreden’ is nederigheid. Blijkbaar moest het verschijnsel van een schrijvende vrouw aanvaardbaar gemaakt worden. God heeft juist door kleine en verachte instrumenten wonderen kunnnen doen, zoals ook de bijbel ons leert. Soetken was niet alleen een vrouw, maar ze was ook blind en kon geen a van een b onderscheiden. Toch heeft God haar met een ‘hoog ende wonderlijk verstand verlicht, ende begaafd in zijn heilige woord ende genaden-rijke evangelium [...] Zo zult gij God de prijs geven van 'tgene dat Hij door de ootmoedige laat aan den dag komen’.

Uit de gedichten zelf blijkt dat Soetken niet zelden om advies gevraagd werd, onder andere door de voorgangers van de gemeente. Haar liederen zijn, zoals ze dat zelf ook aangeeft, vaak op verzoek gemaakt. Ze gaf lessen voor een goed gemeenteleven, met een accent op liefde en eendracht. Voorts bood ze adviezen inzake het gezinsleven en schreef ze ook godsdienstige gedichten voor kinderen. Die twee laatste categorieën passen bij wat traditioneel de taak van de vrouw is: de zorg voor het gezin. Haar visie op de rol van vrouwen past, ondanks haar eigen leidende positie, binnen het christelijk discours.

1. Dat 25. liedeken.

Blijkens de eerste strofe is dit lied gericht aan de gemeente ter plaatse. Zoals vaker wijst Soetken op haar geringe talent - ze is in bijbelse termen een zwak vat, een ‘vaatken krank’ - maar desondanks wil ze aan het verzoek om een lied voldoen. Kern van het gedicht is een vermaning aan het gezin, die, gezien de bijbelplaatsen in de marge, een volkomen bijbelse geest ademt: mannen moeten hun huis op de goede manier regeren, vrouwen dienen hun mannen onderdanig te zijn zoals Sara dat was aan Abraham en de jeugd moet zich gedragen als de bijbelse jonge man Timotheus. Taal en stijl zijn uiterst eenvoudig of zelfs onbeholpen, maar de boodschap van een lied als dit is gemakkelijk te begrijpen en te onthouden.

Genade ende vrede
Wens ik u toe hier binnen dezer stede
Gij die God zoekt gemeen.
Heer, zend ons kracht beneden
Volherdig door te treên.

Een lied most ik u laten
Al is mijn wijsheid klein, wilt dit wel vaten⁷
Het is mijn begeert.
Uut liefden liet ik mij bepraten
Al zijt gij bet fondeerd¹⁰.

Prijst God, gij Christen natie
Verzuimt niet uw genade ende gratie
Gij zijt bezorgd wel
In Gods huis met reparatie¹⁴;
Ziet toe, weest niet rebel.

Zijt toch in dezen dagen
Gehoorzaam al die zorg voor u dragen,
Ende doet u onder haar¹⁸
Dat zij niet en doen met klagen

7 begrijpen

10 Al beschikt u over meer kennis

14 opbouw

18 stelt u onder hen

[p. 125]

20

Want dat u schade waar.

 

 

 

Ziet wat een liefde, wilt lezen,

 

Die ons nu God den Vader heeft bewezen

 

Dat wij Gods kinderen zijn;

 

Och vriendekens geprezen

25

Laat blijken dit aan dijn.

 

 

 

Laat toch uw licht opgangen²⁶

 

Dat zij toch die daar naar dat recht verlangen

 

Uw goede werken zien;

 

Uw Vader prijs mag ontvangen,

30

Vrienden, dit moet geschien.

 

 

 

Wij zijn Gods werk, geschapen

 

Tot goede werken, laat ons nu niet slapen

 

Om te wandelen daarin,

 

Mannen, vrouwen, maagden en knapen

35

Elk in die roepinge zijn.

 

 

 

Gij mannen, hebt lief uw wijven

 

Behoorlijk na des Apostels schrijven

 

Regeert uw huizen net

 

Zachtmoedig zonder kijven;

40

Daartoe zijt gij gezet.

 

 

 

Wie niet wel kan regeren,

 

Zijn huis voorstaan, vrienden, met goe manieren

 

Die heeft het geloof verzaakt.

 

Al over uw onnozele dieren⁴⁴

45

Gij vaders toch wel waakt.

 

 

 

Zijt onderdanig gij vrouwen

 

Uw mans als Sara, wilt dit wel aanschouwen,

 

Die haar man genoemd heeft Heer,

 

Haar dochteren zijt gij vol trouwen:

50

Heersen is geen vrouwen eer.

 

 

 

Als zij haar wel aanstellen

 

Zo zijn z'haar mans eer, hoort Schrifts vertellen,

 

Die haar huizen wel acht slaan

 

Haar mannen daar niet om kwellen

55

In die voet voort te gaan, gij hoort te gaan.

 

 

 

Gij vrouwen, wilt hier op zinnen,

 

Hebt lief uw mans, uw kinders wilt beminnen

 

Versiert⁵⁸ toch wel u huis

 

Laat u zorgvuldig winnen

26 opgaan

44 kinderen

58 houd schoon en verzorg

[p. 126]

60

Zachtmoedig ende kuis.

 

 

 

Gij mannen, dees zijn te prijzen

 

Wilt haar behoorlijke eer bewijzen

 

Opdat uw gebed expert⁶³

 

Tot God dan mag oprijzen

65

Ende niet behinderd werd.

 

 

 

Gij jeugd, strijd door Gods krachten

 

U herte wilt besnijden⁶⁷ dag en nachten;

 

Op Timotheum ziet

 

Wiens jonkheid niemand en verachte

70

Die lust der jonkheid vliedt.

 

 

 

Wij moeten alle te samen

 

Ons herte wel besnijden, wilt dit ramen,

 

Want ziet dat boze zaad

 

Heeft Adam ontvangen met namen

75

Dat spruit in ons vroeg en laat.

 

 

 

Al is die eerste aarden

 

Geploegd en gezaaid met zaad van waarden

 

Dat onkruid spruit nog al;

 

Dat doet ons strijd aanvaarden

80

Hier in dit aardse dal.

 

 

 

Laat ons toch kloekelijk wieden

 

Dat onkruid dat hier spruit tot allen tijden.

 

Elk proev' hem menigvoud.

 

Die gierigheid wilt toch mijden,

85

Wat eeuwig is aanschouwt.

 

 

 

En wilt geen schatten vergaren

 

Op dezer aarden, naar Christus' verklaren,

 

Maar vergaderen uwen schat

 

Hierboven⁸⁹ zonder sparen.

90

Die Schriftuur leert ons dat.

 

 

 

Wilt op die Schriftuur letten,

 

Neemt wel ter herten, wacht voor besmetten,

 

Houd rein uw bruiloftskleed

 

Wilt u niet ledig zetten,

95

Want God haat onvruchtbaarheid.

 

 

 

Nu zijt den Heer bevolen.

 

Gij zijt zeer wel bezorgd, wilt niet dolen

 

Dankt daarvoor God den Heer

 

Die u niet en houden verholen

63 doeltreffend

67 Met deze beeldspraak, naar analogie van de joodse besnijdenis, wordt bedoeld dat men zijn hart in Gods dienst moet stellen

89 vergaart u schatten in de hemel

[p. 127]

100

Gods raad bidt toch voor haar.

 

 

 

Wilt mijn ook niet vergeten

 

Het is mij wel van nood, laat ik u weten,

 

Ik ben een vaatken krank

 

Vreest hem die hoog is gezeten

105

Neemt dit slecht¹⁰⁵ vermaan in dank.

105 eenvoudig

2. Dat 71. liedeken.

Met een wat uitdagend begin waarin ze zich excuseert voor de zotheid van haar gedicht, probeert Soetken kennelijk de jeugd voor zich te winnen: net als de bijbelse figuren Isaac en Tobias moeten zij zich gehoorzaam gedragen. De ‘zotheid’ (vs. 1) van de tekst zit niet in de boodschap maar in de voorbeelden van ruw gedrag van de jonge maatjes voor wie de tekst is bedoeld: ‘brooddronken’ geschreeuw en ‘rabauwen’ op de (bakstenen) stoep. De slotwens sluit aan bij de werkelijkheid: veel kinderen stierven jong.

Neemt mij wat zotheids in 't goede;
Ik wil beginnen een nieuwe lied.
Voor jonge maatjes, wilt dit bevroeden
Naar haar⁴ verstand zo spreek ik, ziet.

Zij moeten onderdanig wezen
Gehoorzaam zijn tot alder tijd
Als wij van Isaac en meer ander lezen -
Waar vindt men haar⁸ brooddronken gekrijt?

Willen zij niet in die helle varen
Zo moeten zij vrezen God alleen
Gehoorzaam zijn en leren garen¹¹
Ende niet rabauwen op die roo steen.

Zijn enigen zoon gink Tobias leren,
Vroeg, toen hij nog was een kind.
Hij leerde hem die vreze des Heren.
Gij ouders dit toch wel verzint.

Gij kinderen laat u onderwijzen
Want een vroom kind zijn vader verblijdt,
Zijn moeder vertroost, het is te prijzen
Gij jonge maatjes wie dat gij zijt.

Oorlof, hier mee wil ik het laten,
Die Heer laat u opwassen gelijk
In zijnder vreze, wilt dit vaten,
Of Hij hale u vroeg al in zijn rijk.

4 hun

8 hun

11 gaarne

[p. 128]

Bron
Een nieu Gheestelijck Liedt-boecxken twelck noch noyt in Druck gheweest en is Wt den Ouden ende Nieuwen Testament ghemaeckt, van een blinde Dochter genaemt Soetken Gerijts van Rotterdamme ghebooren, daer ghy in die voorreden des boecx breeder bescheyt aff vinden sult. Ende dewyle deze Liedekens by veelen verstroyt waren zijn sy met neersticheyt by den anderen versamelt ende een bysonder Boecxken daer van ghemaeckt, en int licht ghebracht door J.C. (KB 5 E 20, niet gepagineerd.)

Literatuur
M.A. Schenkeveld-van der Dussen, ‘De vrouwelijke blik; Nederlandse dichteressen van de Gouden eeuw’. In: Arie Jan Gelderblom en Harald Hendrix (ed.), De vrouw in de Renaissance. (Utrecht Renaissance studies). Amsterdam 1994. p. 11-27.
RS