Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850: van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 278]

Het gevecht met de vossen die de ‘speel-hof’ belagen. Een vrome Gentse dichteres.
Zuster vanden Kerchove (?)
(Gent, werkzaam ca. 1650)

In 1666 verscheen te Gent bij de weduwe en de erven van Jan vanden Kerchove het tweede deel van een liedboekje geschreven door een niet bij naam genoemde derde-ordelinge van St. Franciscus: Vanden speelhof der liefde Godts. Het slordig gepubliceerde bundeltje, waarvan slechts één exemplaar bekend is, bevat een tachtigtal liederen. Blijkens het bericht aan de lezer zou het eerste deel al in 1653 verschenen zijn. Van deze druk is echter geen enkel exemplaar bewaard gebleven. In de universiteitsbibliotheek te Gent berust een nog niet bestudeerd handschrift uit 1652 met dezelfde titel en van dezelfde auteur (Hs. 1401). Het bestaat uit vier delen en telt 294 liederen waarvan er slechts enkele versies bieden van teksten die in de uitgave van 1666 zijn opgenomen. Op fol. 207v komt de zinspreuk voor ‘Denckt opden kerchove’, wat aanleiding gaf tot de ‘identificatie’ van de anomieme ordelinge, wier liederen dan naderhand door een familielid zouden gedrukt zijn. De vreemde mededeling op de laatste pagina van de druk - ‘Deze vooizen kan men meestal [horen?] in het Groot-Begijnhof te Gent’ - heeft het verkeerde vermoeden gewekt dat de franciscaanse derde-ordelinge een begijn was. De liederen zijn in 1650 geapprobeerd door pater Pierre Marchant, de hooggeplaatste minderbroeder die toezicht hield op het doen en laten van Françoise Clara van St. Lieven (Livina Sanders^o).

Het tweede deel van Vanden speel-hof brengt teksten over al de moeilijkheden die de ziel moet overwinnen om tot Christus te komen bij wijze van lessen die door een leermeester-engel worden gegeven. De bundel eindigt met vierentwintig gezangen over het kerstgebeuren, de lijdensgeschiedenis en enkele heiligen. Er is duidelijk gepoogd om de liederen van de Speel-hof aan de gebruiker als een aaneengesloten geheel aan te bieden, ook in het beeldgebruik. Zo zijn de gevaren die de ziel in haar geestelijke opgang belagen vaak voorgesteld als ‘voskens’, geïnspireerd op Hooglied 2:15: ‘De kleine vossen die de tuinen (in casu: de speel-hof) vernielen’. In de liedbundel zijn deze ‘vosjes’ de zintuigen en allerlei ondeugden; als volwassen vossen fungeren de zeven hoofdzonden.

Het Gentse liedboekje richt zich in de eerste plaats tot gelijkgezinden en medezusters, maar laat niet na het kloosterleven als levensstaat te verdedigen en alle ‘wereldse’ opwerpingen en vooroordelen ertegen te weerleggen:

's Werelds volk ook luiaards nommen
Al die in de kloosters zijn.
Wisten zij 't, zij zouden schrommen.
Wat arbeid daar is en pijn!

Dansliedeken

Dansliedje over een vrouw die al te gemakkelijk en onbedacht het kloosterleven aanvangt, daar niet tegen bestand blijkt en naar de wereld terugkeert. Zij gedraagt zich als een van de bijbelse ‘dwaze maagden’ die zich zonder olie bij de bruidegom aanmeldden (Matt. 25:1-10).

[p. 279]

Dansliedeken

Wijze: Met den eersten.

Hoort wat onlangs is geschied,
Bevallig om te zingen,
Van een maagd die de wereld liet
En 't vlees niet en kost dwingen,
Bouwt⁵ op een krank fondament.
't Is gevallen in den end,
Geweken, geweken, bezweken.

Zij kwam als den leeuw zo kloek:
't Scheen niet⁹ en kost haar deren.
Als men haar aandee den doek¹⁰,
Sprak: ‘Ik draag 't kruise geren,
Ik wil God getrouwe zijn
In druk, tegenspoed en pijn,
Verblijden, verblijden in 't lijden’.

Als men haar trad op den teen
Om haar wat te beproeven,
Haar kloek herte wierd zo kleen,
Begost haar te bedroeven.
Al de blijdschap en vermaak
En den geestelijken smaak
Die schenen²¹, schenen verdwenen.

Tegen 't kruise dat er kwam,
Gink torenig haar²³ wreken:
Daar zag men dat geveinsde lam²⁴
Zijn orekens²⁵ opsteken;
Wierd²⁶ beroerd en ongerust.
Liefde Gods wierd uitgeblust,
Verflauwde, verflauwde, berouwde²⁸.

Deze maagd kwam om gemak
God dienen om goe dagen,
D'olie in haar lamp gebrak³¹
Tot 't bruidegoms mishagen,
Die voor haar sloot 's hemels deur.
Wierd³⁴ verstoten met getreur,
Moest vluchten, moest vluchten met zuchten.

Zij ging naar de wereld weer,
Wierd arger³⁷ als tevoren
En diende weer den helsen heer,
Die haar ziel dee versmoren³⁹,

5 (Zij) bouwt

9 niets

10 de hoofddoek van een kloosterzuster

21 bleken

23 ging zij zich

24 t.w. de zuster

25 oortjes

26 (het) werd

28 gaf aanleiding tot spijt

31 ontbrak

34 (zij) werd

37 bozer

39 ten onder bracht

[p. 280]

40

Daar zij in de helse pijn

 

Eeuwelijk met hem zal zijn

 

In banden⁴², in banden en branden.

Bron
Het II. deel vanden speel-hof der liefde Godts. Ghemaeckt door eene religieuze der derde orden vanden heylighen vader Franciscus. Tot meerder glorie Godts; Staet op noort-windt, ende komt zuydt-windt, ende doorwaeyt mynen hof, ende laet syn wel-rieckende speceryen vloeyen. Cant. 4. v. 6. Gent, Weduwe ende Hoirs van Ian vanden Kerchove, 1666, p. 2. (Gent UB, G 2494).

Literatuur
P. van Duyse, in: Belgisch Museum 2 (1838), p. 94.
C. Janssens-Aerts, ‘Het geestelijke liedboek in de Zuidelijke Nederlanden (1650-1675)’. In: Ons Geestelijk Erf 38 (1964), p. 384-385.
A. Derolez, Inventaris van de handschriften in de Universiteitsbibliotheek te Gent. Gent 1977. p. 113.
KP

42 boeien