Chronologisch woordenboek

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

[p. 2]

Like the growth rings of a tree, our vocabulary bears witness to our past.
John Algeo in: Fifty years among the new words, 1991: 1

De onachterhaalbare tijd maakt veel interessants ontoegankelijk.
Maarten van den Toorn in: Geschiedenis van de Nederlandse taal, 1997: 562

[p. 13]

Voorwoord

De Nederlandse woordenschat heeft zich in de loop van de tijd gestaag uitgebreid. Er werden nieuwe samenstellingen en afleidingen gemaakt van inheemse woorden, en er werden woorden geleend uit andere talen. De ouderdom van de woorden die we momenteel gebruiken, verschilt: sommige worden al sinds de dertiende eeuw of eerder in het Nederlands gebruikt, andere zijn pas in de twintigste eeuw in onze taal gekomen.

In verschillende talen (Engels, Frans, Duits, Zweeds) besteden etymologen al langere tijd aandacht aan het zoeken naar de oudste vindplaats van een woord. In de Nederlandse etymologische woordenboeken bestaat die aandacht pas sinds enkele decennia. Het inzicht is algemeen geworden dat voor ieder woord het eerste geschreven voorkomen het beginpunt dient te zijn van de geschiedenis van dat woord.

Momenteel wordt echter nog geen aandacht besteed aan het inzicht dat dateringen kunnen bieden in de opbouw, groei, herkomst en verandering van de gehele woordenschat van een taal van de oudste overlevering tot op heden. Dateringen worden traditioneel slechts op woordniveau bekeken, en er worden geen onderlinge verbanden gelegd. De digitalisering van bestanden en de nieuwe computertechnieken maken het echter mogelijk andere onderzoeksvragen te stellen en dwarsverbanden te tonen die voorheen niet of nauwelijks onderzocht konden worden.

Het doel van dit boek is met behulp van recente computertechnieken tot nieuwe inzichten te komen over de ontwikkeling van de woordenschat als geheel. De tijd dat etymologie inhield dat in alfabetische volgorde telkens de herkomst van één woord beschreven werd, is definitief voorbij. De alfabetische volgorde is handig voor wie een woord wil opzoeken, maar verschaft weinig inhoudelijk inzicht. Een andere manier om woorden te groeperen is naar hun betekenis (zoals gebeurt in zogenaamde thesauri als Het juiste woord van Brouwers), naar hun herkomst (zoals ik in het Leenwoordenboek heb gedaan) of naar hun ouderdom. In dit boek worden al deze elementen met elkaar verbonden.

Daarvoor is een representatief bestand van ruim achttienduizend merendeels ongelede trefwoorden in een database gezet. Van ieder trefwoord is de huidige betekenis opgenomen met de oudste datering hiervan (zoals momenteel bekend). Voorts is van ieder trefwoord in het kort de herkomst opgenomen.

Alle trefwoorden zijn thematisch ingedeeld, en wel in tweeëntwintig hoofdthema's (aardrijk, plantenrijk, dierenrijk, mensenwereld, kunst, wetenschap, etc.), die weer nader zijn onderverdeeld in subthema's en naar woordsoort.

In de database zijn dus de volgende gegevens opgenomen: trefwoord, datering, betekenis, thema, woordsoort en herkomst. Deze gegevens kunnen op iedere gewenste manier met elkaar gecombineerd worden. Op basis hiervan zijn de volgende hoofdstukken en woordenlijsten samengesteld:

[p. 14]

-	Een hoofdstuk over de oudste bronnen voor het Nederlands en welke (soort) woorden op basis van deze oudste bronnen gedateerd kunnen worden.
-	Een hoofdstuk over de herkomst van Nederlandse woorden: enerzijds worden oude en jonge samenstellingen en afleidingen van inheemse woorden gegeven, anderzijds wordt in chronologische volgorde een overzicht van de leenwoorden uit andere talen gegeven, en bekeken in welke eeuw en op welk gebied de invloed van een bepaalde taal het grootst was.
-	Een hoofdstuk waarin een groot aantal thema's of woordvelden dwars door de tijd heen bekeken wordt, zoals alle woorden voor beroepen, drugs, groenten, kleuren, muntnamen, muziekinstrumenten, sporten, transportmiddelen, wapens en zoogdieren. Ook functiewoorden komen hier ter sprake, zoals telwoorden, voegwoorden en voorzetsels. Uit dit hoofdstuk blijkt uit welke tijd en talen woorden binnen een bepaald woordveld stammen en welke veranderingen er in de loop van de tijd in het woordgebruik zijn opgetreden.
-	Achter in het boek worden alle woorden in chronologische volgorde opgesomd, van het oudste woord (wad ‘doorwaadbare plaats’ uit 107) tot het jongste woord (weblog uit 2000). Hieruit blijkt de aanwas van de woordenschat, die voor een deel een afspiegeling van maatschappelijke en culturele veranderingen is. Opvallend is bijvoorbeeld de groei en verandering van onze woordenschat in de zestiende en zeventiende eeuw, toen wij nieuwe continenten leerden kennen. Zo passeert zo'n tweeduizend jaar Nederlandse woordenschat in chronologische volgorde de revue. Om de chronologische lijst in perspectief te plaatsen, is eronder een lijst geplaatst met de belangrijkste feiten/gebeurtenissen binnen en buiten de Nederlandse taal, zoals de Romeinse overheersing en de publicatie van de Statenvertaling.
-	Het boek besluit met een alfabetisch woordregister waarin alle woorden in alfabetische volgorde zijn opgenomen, met achter ieder woord de betekenis, het jaar van eerste voorkomen van de huidige betekenis en de herkomst. Via deze lijst kunnen lezers de ouderdom nazoeken van woorden die niet in het thematische hoofdstuk behandeld zijn, maar waarin zij wel geïnteresseerd zijn. Artsen kunnen nagaan wanneer medische termen bekend werden, botanici kunnen plantennamen opzoeken, en ook juristen, historici of genealogen kunnen woorden op hun vakgebied bijeengaren.

Het is nadrukkelijk mijn doel geweest een leesbaar en algemeen toegankelijk boek te schrijven dat niet alleen voor vakgenoten interessant is. Ik hoop daarin geslaagd te zijn. Voor taalkundigen zijn noten toegevoegd. Hier en daar zullen zij wellicht uitleg vinden van zaken die voor hen vanzelf spreken, maar dat lijkt me geen bezwaar.

Dateringen zijn per definitie ‘werk in uitvoering’. Een deel van de hier gepresenteerde dateringen zal bij nader onderzoek gepreciseerd kunnen worden. Daarbij kunnen de lezers van dit boek helpen, door vroegere dateringen van woorden (met vermelding van betekenis en vindplaats) naar de uitgever te sturen.