Skiplinks

  • Tekst
  • Verantwoording en downloads
  • Doorverwijzing en noten
Logo DBNL Ga naar de homepage
Logo DBNL

Hoofdmenu

  • Literatuur & taal
    • Auteurs
    • Beschikbare titels
    • Literatuur
    • Taalkunde
    • Collectie Limburg
    • Collectie Friesland
    • Collectie Suriname
    • Collectie Zuid-Afrika
  • Selecties
    • Collectie jeugdliteratuur
    • Basisbibliotheek
    • Tijdschriften/jaarboeken
    • Naslagwerken
    • Collectie e-books
    • Collectie publiek domein
    • Calendarium
    • Atlas
  • Periode
    • Middeleeuwen
    • Periode 1550-1700
    • Achttiende eeuw
    • Negentiende eeuw
    • Twintigste eeuw
    • Eenentwintigste eeuw
Chronologisch woordenboek (2001)

Informatie terzijde

Titelpagina van Chronologisch woordenboek
Afbeelding van Chronologisch woordenboekToon afbeelding van titelpagina van Chronologisch woordenboek

  • Verantwoording
  • Inhoudsopgave

Downloads

PDF van tekst (7.70 MB)

Scans (67.25 MB)

XML (5.63 MB)

tekstbestand






Genre

sec - taalkunde

Subgenre

woordenboek / lexicon


© zie Auteursrecht en gebruiksvoorwaarden.

Chronologisch woordenboek

(2001)–Nicoline van der Sijs–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen


Vorige Volgende
bron

Nicoline van der Sijs, Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen. Veen, Amsterdam / Antwerpen 2002 (tweede druk)

codering

DBNL-TEI 1
dbnl-nr sijs002chro01_01
logboek

- 2008-08-12 DH colofon toegevoegd

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Nijmegen, signatuur: CB1 C 16266

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van de tweede druk van Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen van Nicoline van der Sijs uit 2002. Het werk verscheen in 2001 als proefschrift onder de titel ‘Etymologie in het digitale tijdperk’.

 

redactionele ingrepen

p. 567-584: de noten op deze pagina's zijn in de lopende tekst geplaatst. De betreffende pagina's zijn daardoor komen te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 16, 96, 142, 858 en 1128) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Chronologisch woordenboek

 

[pagina 3]

Nicoline van der Sijs

 

Chronologisch woordenboek

 

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

 

[vignet]

Uitgeverij L.J. Veen

Amsterdam/Antwerpen

 

[pagina 4]

Alle rechten voorbehouden

© 2001 Nicoline van der Sijs

Omslagontwerp Brigitte Slangen

Typografie Sander Pinkse Boekproductie, Amsterdam

 

isbn 90 204 2045 3

D/1999/0108/734

nugi 943

 

Dit is de handelseditie van een proefschrift getiteld Etymologie in het digitale tijdperk. Een chronologisch woordenboek als praktijkvoorbeeld, verdedigd te Leiden.

 

[pagina 5]

Inhoud

 

Voorwoord 13

Dankbetuiging 15

Gebruikte symbolen en afkortingen 17

 

Hoofdstuk 1. De proefopstelling


1.1 Het digitale tijdperk 19
  Etymologie in het computerloze tijdperk 19
  Dateringen 21
  Etymologie in het digitale tijdperk 23
  Hypothese, werkwijze en doelstelling 24
  Over de opzet van dit boek 26
  Algemene opmerkingen 28
1.2 De inrichting van de etymologische database 31
1.2.1 De trefwoorden 31
1.2.2 De dateringen 33
  De jaartallen 35
  Problemen bij het dateren 36
  Problemen bij het gebruik van het mnw en het wnt 37
  Opnamebeleid van woordenboeken 39
  Taboe, eufemisme en algehele vaagheid 41
  De relatieve waarde van dateringen 41
1.2.3 De gedateerde betekenis 43
  Betekenisveranderingen 45
  Betekenisveralgemening 45
  Betekenisvernauwing 46
  Metaforisch gebruik 47
  Metonymisch gebruik 48
  De ‘oorspronkelijke’ of ‘eigenlijke’ betekenis 48
  Niet apart gedateerde betekenisverschuivingen 49
  Meerdere betekenissen gedateerd 50
  Verschil in herkomst 50
  Betekenisontlening 51
  Uiteengegroeide betekenissen 52
  Eufemisering 53
1.2.4 De gedateerde vorm 54
  Verschil in herkomst 55
  Geregeld optredende vormveranderingen 56

 

 

[pagina 6]


  Onregelmatige vormveranderingen 59
1.2.5 De herkomst van de trefwoorden 61
  Inheemse woorden 61
  Leenwoorden 63
  Afgeleiden van leenwoorden 64
  Letter(greep)woorden 66
  Etymologie onbekend 67
  Speciale gevallen waarvoor de indeling inheems - geleend geldt 68
  Namen die soortnaam zijn geworden 68
  Gemunte woorden 68
  Volksetymologie 69
  Betekenisontleningen 70
  Leenvertalingen 71
  Contaminatie 71
  Talen waaraan woorden zijn ontleend 71
1.2.6 De thematische indeling 74
1.3 Dateringen en de realiteit 80
  Datering en daadwerkelijk gebruik van een woord 80
  Dateringen als afspiegeling van maatschappelijke veranderingen 83
1.4 Aandacht voor nieuwe woorden 87
  Voorspellingen over de levensduur van woorden 91
  Werken in andere talen waarin nieuwe woorden en dateringen een rol spelen 92
1.5 Concluderend 94

 

Hoofdstuk 2. De oudste bronnen voor het Nederlands


2.0 Inleiding 97
2.1 Het prille begin: plaatsnamen in Romeinse bronnen 98
2.2 De wieg van het Nederlands 101
  Het Frankisch als indirecte bron 103
  De Lex Salica 107
  Frankische woorden in het Frans 110
2.3 Plaatsnamen in Latijnse bronnen 118
2.4 Latijnse oorkonden en inkomstenregisters als bron voor Nederlandse woorden 132
2.5 De oudste Nederlandse zinnen en teksten: eind achtste eeuw tot de dertiende eeuw 135
  Het oudste Nederlands: een Utrechtse doopbelofte en een Hollandse lijst van heidense praktijken uit 776-800 136
  De oudste omvangrijke Nederlandse tekst: de Wachtendonkse Psalmen uit de tiende eeuw 138

 

 

[pagina 7]


  De tweede omvangrijke Nederlandse tekst: de Leidse Willeram uit ca. 1100 139
  De oudste literaire Nederlandse zinnetjes 139
2.6 Concluderend 141

 

Hoofdstuk 3. De herkomst van Nederlandse woorden


3.0 Inleiding 143
3.1 Inheemse woorden 147
  De oudste inheemse samenstellingen 147
  Verholen samenstellingen 152
  Copulatieve samenstellingen 154
  Possessieve samenstellingen 155
  Samenstellende afleidingen 156
  Concluderend 158
  Inheemse afleidingen met improductieve achtervoegsels 158
  Zelfstandige naamwoorden 159
  Het achtervoegsel -m 160
  Het verkleiningsachtervoegsel -el 162
  Het instrumentale achtervoegsel -el 164
  Dierennamen op -el 166
  Het abstracte achtervoegsel -nis 166
  Het abstracte achtervoegsel -st 167
  Het abstracte achtervoegsel -te 168
  Het collectivum ge..te 171
  Bijvoeglijke naamwoorden 171
  Het achtervoegsel -n 171
  Bijwoorden 172
  De bijwoordelijke -s 172
  Werkwoorden 174
  Causatieve werkwoorden 174
  Het achtervoegsel -igen 174
  Iteratieve werkwoorden op -eren en -elen 176
  Concluderend 184
  Inheemse (gelede en ongelede) woorden van na 1950 185
  Klanknabootsende woorden 190
  Tussenwerpsels 191
  Dierennamen 193
  Werkwoorden 196
  Overige woorden 201
  Concluderend 203

 

 

[pagina 8]


  Herhalingswoorden 203
  Hele herhalingswoorden 203
  Gedeeltelijke herhalingswoorden 205
  Klankschilderende woorden 211
3.2 Leenwoorden 213
  Oude leenwoorden in het Germaans 215
  Substraatwoorden in het Germaans 215
  Slavische leenwoorden in het Germaans 217
  Keltische leenwoorden in het Germaans 218
  Latijnse leenwoorden in het Germaans en het Nederlands 221
  Leenwoorden in het Nederlands 227
  Leenwoorden uit Romaanse talen 228
  Franse leenwoorden 228
  Italiaanse leenwoorden 238
  Spaanse leenwoorden 249
  Portugese leenwoorden 256
  Leenwoorden uit Germaanse talen 259
  Duitse leenwoorden 259
  Nederduitse leenwoorden 267
  Jiddische leenwoorden 269
  Engelse leenwoorden 273
  Friese leenwoorden 278
  Scandinavische leenwoorden 279
  Afrikaanse leenwoorden 281
  Leenwoorden uit andere Indo-europese talen 282
  Griekse leenwoorden 282
  Slavische leenwoorden 285
  Leenwoorden uit het Romani 288
  Leenwoorden uit Semitische talen 290
  Arabische leenwoorden 290
  Hebreeuwse en Aramese leenwoorden 293
  Leenwoorden uit andere niet-Indo-europese talen 295
  Turkse leenwoorden 295
  Leenwoorden uit het Indonesisch 297
  Leenwoorden uit West-Indië 300
  Japanse leenwoorden 302
  Chinese leenwoorden 305
  Concluderend 307
3.3 Afgeleiden van leenwoorden 309
3.4 Letterwoorden en lettergreepwoorden 314
3.5 Etymologie onbekend 320

 

 

[pagina 9]

Hoofdstuk 4. Thema's chronologisch bekeken


4.0 Inleiding 325
4.1 Inhoudswoorden: geselecteerde woordvelden 341
4.1.1 Aardrijk 342
  Weersverschijnselen 342
4.1.2 Plantenrijk 343
  Granen 344
  Vruchten en noten 345
4.1.3 Dierenrijk 348
  Gedomesticeerde zoogdieren 348
  Geiten en schapen 349
  Paarden en paardachtigen 350
  Runderen 351
  Varkens 351
  Honden en hondensoorten 352
  Katten en kattensoorten 354
  Wilde zoogdieren 355
  Inheemse benamingen 355
  Geleende benamingen: knaagdieren 357
  Geleende benamingen: hoefdieren 357
  Geleende benamingen: roofdieren 358
  Overige geleende benamingen 360
4.1.4 Mensenwereld 362
  Familieleden 362
  Leeftijdsfasen 368
4.1.5 Zintuiglijkheden 370
  Kleuren 371
4.1.6 Consumptie 373
  Alcoholische dranken 373
  Bieren 373
  Wijnen 374
  Overige alcoholische dranken 375
  Niet-alcoholische dranken 378
  Zuivelproducten 380
  Kaassoorten 381
  Soepen 382
  Vlees- en worstsoorten 383
  Gerechten 385
  Groenten 389
  Kruiden en specerijen 392

 

 

[pagina 10]


  Gekonfijte en gedroogde vruchten 393
  Sauzen 393
  Brood 394
  Gebak en koekjes 396
  Snoep en nagerechten 397
  Drugssoorten 399
  Rookwaar 401
4.1.7 Tijd 403
  Maanden en seizoenen 403
  Tijdrekening 404
  Bijwoorden van tijd 407
4.1.8 Religie 409
  Functionarissen en persoonsaanduidingen binnen de katholieke Kerk 409
  Hervorming 412
  4.1.9 Sociale leven 415
  Huishoudelijke apparaten 415
  Meubels 417
  Hoofddeksels 418
  Schoeisel 420
  Stofnamen 421
4.1.10 Voortbewegen 426
  Aandrijfkrachten 426
  Door mens of dier getrokken transportmiddelen 428
  Openbaar vervoermiddelen 430
  Fietsen en opvolgers 430
  Auto's 432
  Vliegtuigen 433
4.1.11 Scheepvaart 435
  Schepen 435
  Inheemse scheepsnamen 436
  Geleende scheepsnamen 437
4.1.12 Handel 439
  Officiële munteenheden 439
  Nederlandse muntnamen 443
4.1.13 Werk en industrie 448
  Beroepen 448
  Boeren en landbouwers 449
  Ambachtslieden 450
  Kleinhandelaars 454
  Het oudste beroep 456
4.1.14 Leger 457
  Groepsaanduidingen 457

 

 

[pagina 11]


  Persoonsaanduidingen 460
  Wapens 462
  Kleding 466
4.1.15 Kunst 467
  Dans 467
  Toneel- en filmgenres 470
4.1.16 Muziek 472
  Muziekinstrumenten 473
  Zangstemmen en stemregisters 476
  Instrumentale muziek 477
4.1.17 Communicatie 480
  Telecommunicatieapparaten en geluid- en beelddragers 480
4.1.18 Sport en spel 486
  Sporten buitenshuis 487
  Sporten binnenshuis 492
  Kaartspelen 493
  Kansspelen 495
  Kinderspelen 496
  Concluderend 499
4.2 Functiewoorden 501
  Lidwoorden 502
  Telwoorden 502
  Voegwoorden 506
  Voornaamwoorden 508
  Voorzetsels 514
  Concluderend 518
4.3 Tussenwerpsels 518
  Communicatieve tussenwerpsels 519
  Emotionele tussenwerpsels 522
  Concluderend 526
4.4 Ontstaansbronnen van nieuwe woorden en betekenissen 526
  Eufemisering 526
  Seks bedrijven 528
  Lichaamsdelen waarop een taboe rust 530
  Plassen en poepen 532
  Wc 534
  Ziektes 535
  Doodgaan en doden 536
  Concluderend 536
  Versterkende bijvoeglijke naamwoorden 537
  Concluderend 544
  Gemunte woorden 545
  Concluderend 554

 

 

[pagina 12]

Hoofdstuk 5. Besluit


Samenvatting van de voorgaande hoofdstukken 555
Hoofdstuk 1 555
Hoofdstuk 2 555
Hoofdstuk 3 556
Hoofdstuk 4 559
Het nut van de resultaten 561
Toekomstidealen en suggesties voor vervolgonderzoek 563

 

Noten


Hoofdstuk 1 567
Hoofdstuk 2 572
Hoofdstuk 3 575
Hoofdstuk 4 580
Hoofdstuk 5 584

 

Chronologische lijst van woorden en taalfeiten


Inleiding 585
Voor de taalfeiten gebruikte bronnen 587
Woordenlijst en taalfeiten 588

 

Alfabetisch woordregister


Inleiding 859
Bronnen van de dateringen 860
Gebruikte afkortingen 862
Woordregister 865

 

Literatuur


1. De belangrijkste bronnen voor de dateringen 1129
1.1 Chronologisch overzicht van de belangrijkste bronnen voor de dateringen 1131
1.2 Bronnen met dateringen uit diverse tijden 1142
  Tot ongeveer 1500 1142
  Van ongeveer 1500 tot heden 1144
2. Literatuur die is gebruikt voor de tekst 1147

 


Vorige Volgende

Footer navigatie

Logo DBNL Logo DBNL

Over DBNL

  • Wat is DBNL?
  • Over ons
  • Selectie- en editieverantwoording

Voor gebruikers

  • Gebruiksvoorwaarden/Terms of Use
  • Informatie voor rechthebbenden
  • Disclaimer
  • Privacy
  • Toegankelijkheid

Contact

  • Contactformulier
  • Veelgestelde vragen
  • Vacatures
Logo DBNL

Partners

Ga naar kb.nl logo KB
Ga naar taalunie.org logo TaalUnie
Ga naar vlaamse-erfgoedbibliotheken.be logo Vlaamse Erfgoedbibliotheken

Over het gehele werk

titels

  • over Woordenboek der Nederlandsche taal

  • over Middelnederlandsch Woordenboek (10 delen)