Chronologisch woordenboek

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

2.3 Plaatsnamen in Latijnse bronnen

Toen de Romeinen rond 400 na Chr. uit ons land verdwenen waren, viel er een aantal eeuwen een doodse stilte in. In de vierde, vijfde en zesde eeuw waren er geen anderen die over de Lage Landen berichtten, en de Nederlanders zelf lieten ook niets van zich horen: het Frankisch uit deze eeuwen is slechts bekend uit latere bronnen (de achtste-eeuwse Lex Salica en Franse leenwoorden).

Pas in de zevende eeuw komen er voor het eerst in de Lage Landen geschreven Latijnse oorkonden, goederenlijsten, verhalende bronnen, inscripties en opschriften op munten. Vaak zijn de originelen hiervan verloren gegaan en kennen we alleen latere afschriften - waarin bij het overschrijven fouten kunnen zijn geslopen. In deze Latijnse teksten worden Nederlandse plaatsnamen of geografische namen genoemd, zoals de

[p. 119]

namen van dorpen, boerderijen, polders, gebieden en wateren. De herkomst van lang niet alle plaatsnamen is bekend, maar van sommige weten we het wel, en in een deel daarvan kunnen moderne Nederlandse woorden worden herkend. Deze plaatsnamen geven dus een oude datering van Nederlandse woorden. Vooral oorkonden zijn hierbij interessant, omdat deze exact gelokaliseerd en gedateerd kunnen worden (hoewel er nog wel eens vervalsingen in omloop waren).

De oudste plaatsnamen staan beschreven in het Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200 van Künzel e.a. en in het Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) van Gysseling. Op basis van de plaatsnamen uit deze woordenboeken konden 210 Nederlandse woorden gedateerd worden tussen de zevende en de dertiende eeuw.⁴⁵ Na de dertiende eeuw spelen plaatsnamen in de dateringen geen rol meer, omdat er dan veel andere bronnen beschikbaar zijn.

Plaatsnamen bestonden vaak uit twee delen, die samen de plaats karakteriseerden, bijvoorbeeld ‘grote vliet’, ‘koude nes’, ‘smalle weg’, ‘kleine horst’. Soms leveren beide delen een oudste datering op, soms slechts één deel. Veelvuldig komen persoonsnamen voor in plaatsnamen, bij omschrijvingen zoals ‘woonplaats van X’, ‘land van Y’, ‘bos van Z’.

Plaatsen worden vaak genoemd naar een opvallend kenmerk. Bijvoorbeeld naar een bepaalde boomsoort of plant. Dit kan betekenen dat deze plant op de betreffende plek in overvloed groeide, of dat hij er juist zeer zelden groeide en/of dat er een verhaal of legende mee was verbonden. De achtergrond van de benoeming is vaak niet meer te achterhalen.

Plaatsnamen leveren de oudste datering voor de volgende plantennamen:

639	vlier*	‘plantengeslacht uit de kamperfoeliefamilie’, in de plaatsnaam Fliteritsale, nu Vlierzele (O.-Vl.)
710	hulst*	‘heester’, in de plaatsnaam Hulislaum, nu Hulsel (N.-Br.)
772-776	els*	‘boomsoort’, in de vroegere plaatsnaam Elisholz, ligging onbekend
806	beuk*	‘boomsoort’, in de boerderijnaam Bochursti, nu Bokhorst (Gld.)
860	es*	‘loofboom’, in de plaatsnaam Aslao, nu Asselt (Ned.-L.)
870	esp*	‘ratelpopulier’, in de plaatsnaam Aspide, nu Eisden (Ned.-L.)
918-948	bent*	‘grassoort’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Benetfelda, ligging onbekend
972	bies*	‘plantengeslacht’, in de plaatsnaam Biesuth (bij Herzele in O.-Vl.)
1050	berk*	‘boomsoort’, in de plaatsnaam Berclar, nu Berkelaar (Ned.-L.)

45 Onzekere etymologieën heb ik genegeerd; verder heb ik de Friese woorden die in deze boeken worden genoemd, niet meegeteld. Zie ook Moerman 1956 en voor het voortleven als moderne plaatsnaam Van Berkel en Samplonius 1995.

[p. 120]

1101	linde*	‘boomsoort’, in de plaatsnaam Lintburc, nu Limburg (Luik)
1125-1130	gras*	‘gewas op weiden e.d.’, in de vroegere Zuid-Hollandse plaatsnaam Fridgersa
1137	eik*	‘boomsoort’, in de plaatsnaam Echa, nu Bergeijk (N.-Br.)
1146	appel*	‘vrucht’, in de plaatsnaam Appele, nu Appel (Gld.)
1146	lies*	‘plant’, in de plaatsnaam Litholz, nu Lieshout (N.-Br.)
1174	rus*	‘bies’, in de vroegere Zeeuwse boerderijnaam Rusgefleta
1189	tarwe*	‘graangewas’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Tarwedic
1212	gagel*	‘heester’, in de plaatsnaam Gageldunc, nu Gageldonk (N.-Br.)

Ook plantendelen komen in plaatsnamen voor:

721	doorn*	‘puntig uitsteeksel aan plant’, in de plaatsnaam Durninum, nu Deurne (N.-Br.)
741	hout*	‘hard gedeelte van bomen’, in de vroegere in Belgisch Limburg gelegen plaatsnaam Mareolt
806	telg*	‘spruit’, in de terreinnaam Telgud, nu Telgt (Gld.); in het Middelnederlands betekende dit ook (vooral) ‘loot, jonge tak’
891-892	loot*	‘boomscheut’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Leut
918-948	rijs*	‘takje’, in de plaatsnaam Risuuic, nu Rijswijk (Gld.)
1064	balk*	‘stuk hout’, in de vroegere Zuid-Hollandse plaatsnaam Balkenberg, ligging onbekend
1110	staf*	‘stok’, in de plaatsnaam Stafala, nu Stavele (W.-Vl.)
1165	staak*	‘paal’, in de vroegere Noord-Hollandse poldernaam Steckede
1181-1220	stekel*	‘puntige uitgroeisel’, in de vroegere Zeeuwse terreinnaam Stekelmeda
1197	stok*	‘tak, staaf’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Stocdam

Er worden allerlei dierennamen in plaatsnamen genoemd. Ook hier verschilt de reden per plaats: omdat er veel van deze diersoort op die plaats zijn, of juist omdat er géén

[p. 121]

exemplaren van die dieren zijn, of omdat er een speciale geschiedenis of band bestaat tussen de plaats en het dier - dikwijls hebben we geen idee waarom de plaats zo heet, soms zijn er, vaak lang nadat de naam was toegekend, redenen bij verzonnen. De volgende dieren treden in plaatsnamen op:

755-768	aal*	‘beenvis’, in de plaatsnaam Aelmere, nu Almere, vroeger de naam van een deel van het IJsselmeer
793	eend*	‘eendachtige’, in de plaatsnaam Enedseae, nu Ens (Flevoland)
822-825	hinde*	‘wijfje van hert’, in de plaatsnaam Hitinkufe, nu Hindeloopen (Fr.)
830	otter*	‘marterachtige’, in de plaatsnaam Uttarlo, nu Otterlo (Gld.)
918-948	bever*	‘knaagdier’, in de plaatsnaam Beuorhem, nu Beverwijk (N.-H.)
918-948	valk	‘roofvogel’, in de plaatsnaam Ualcanaburg, nu Valkenburg (Z.-H.) <latijn
970	bij*	‘insect’, in de plaatsnaam Bingart, nu Bingerden (Gld.)
1001-1100	wolf*	‘hondachtige’, in de vroegere Groningse plaatsnaam UUlfdalon
1139	zwaan*	‘eendachtige’, in de vroegere Zuid-Hollandse plaatsnaam Suanesdrisch
1145	wisent*	‘herkauwer’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Wisenhurs
1155	varken*	‘hoefdier’, in de vroegere Antwerpse plaatsnaam Uarkendunc, ligging onbekend

Woorden die met dieren verband houden, zijn:

1108	spek*	‘vet’, in de plaatsnaam Specholz, nu Spekholzerheide (Ned.-L.)
1116	graat*	‘been van vis’, in de plaatsnaam Grathem (Ned.-L.)
1135	geld*	‘onvruchtbaar (van dieren)’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Gelde
1252	kuil*	‘visnet’, in de plaatsnaam Kudelstert, nu Kudelstaart (N.-H.)

Veel plaatsnamen hebben betrekking op het (natuurlijke) landschap, op de ligging van de plaats of op een speciaal kenmerk ervan. De plaats is moerassig (broek, donk, peel, zomp), aangeslibd (ham, groed, schor), hooggelegen (berg, haar, hil) of juist laaggelegen (dal, waard), een open plek in het bos (laar, loo), bosachtig (bos, vorst, woud), of ze ligt op een bepaalde grondsoort (geest, moer, veen, zand). Vandaar:

[p. 122]

694	donk*	‘moeras, hoogte daarbij’, in de plaatsnaam Medmedug, nu Mendonk (O.-Vl.)
694	ham*	‘aangeslibd land’, in de plaatsnaam Hamma, nu Hamme (O.-Vl.)
751-800	laar*	‘open plaats in het bos’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Brocenlar
771-814	moer*	‘veen’, in de vroegere plaatsnaam Gottingamora, ligging onbekend
793	woud*	‘natuurlijk bos’, in de vroegere bosnaam Seaeuuald, ligging onbekend
797	haar*	‘hoogte in het veld’, in de plaatsnaam Manheri, nu Mander (O.)
830	loo*	‘(open plek in) bos’, in de plaatsnaam Uttarlo, nu Otterlo (Gld.)
856	dal*	‘vallei’, in de vroegere Oost-Vlaamse plaatsnaam Dala
856	vorst	‘bos, woud’, in de vroegere Oost-Vlaamse plaatsnaam Ostarfurost <latijn
865	berg*	‘grote heuvel’, in de plaatsnaam Berechlinom, nu Bergen (O.-Vl.)
889	haag*	‘heg’, in de vroegere Hollandse plaatsnaam Suithardeshaghe, ligging onbekend
893	zand*	‘steenstof’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Sandewihc
911-948	geest*	‘grond’, in de vroegere Zuid-Hollandse plaatsnaam Husingesgest, ligging onbekend
918-948	broek*	‘laag drassig land’, in de vroegere plaatsnaam Brokhem, ligging onbekend
918-948	nes*	‘landtong, schor’, in de vroegere Utrechtse plaatsnaam Nesse
918-948	schor*	‘aangeslibd land’, in de plaatsnaam Scoronlo, nu Schoorl (N.-H.)
918-948	steen*	‘harde delfstof’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Stene
1001-1100	zout*	‘keukenzout, natriumchloride’, in de plaatsnaam Saltanauua, nu Zoutenaaie (W.-Vl.)
1046	stapel*	‘hoop’, in de vroegere Overijsselse boerderijnaam Weggestapolon
1062	waard*	‘laag liggend land’, in de plaatsnaam Werta, nu Weert (Ned.-L.)
1067	duin	‘zandheuvel’, in de plaatsnaam Dunkerka, nu Duinkerke (Noord-Frankrijk) <keltisch

[p. 123]

1089	bos*	‘woud’, in de plaatsnaam Thicabusca, nu Dikkebus (W.-Vl.)
1103	veen*	‘grondsoort’, in de plaatsnaam Sutfene, nu Zutphen (Gld.)
1108-1121	peel*	‘drassig veenland’, in de gebiedsnaam Pedelo, nu De Peel (N.-B.)
1131	kuil*	‘holte’, in de Maastrichtse straatnaam Leincultum, nu Linculenstraat
1133	groed*	‘aangeslibd land’, in de plaatsnaam Groede (Zeel.)
1177-1187	zomp*	‘moerasland’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Sumpel
1185	wildernis*	‘woest gebied, plek waar alles in het wild groeit’, in de plaatsnaam Wildenis, nu Wilnis (Utr.)
1188	hil*	‘hoogte’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Wolfs hil

In een aantal plaatsnamen vinden we het gebruik van land voor akkerbouw en veeteelt terug. Daarnaast komen er diverse woorden voor die met de akkerbouw en veeteelt verband houden:

709	beer*	‘mensendrek, gier’, in de plaatsnaam Birni, nu Bern (N.-Br.)
772-776	meers*	‘weide’, in de vroegere Hollandse plaatsnaam Forismarische, ligging onbekend
794	made*	‘weide, hooiland’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Blidgeringmað
801	eng*	‘bouwland’, in de plaatsnaam Englandi, nu Engeland (Gld.)
801	land*	‘grond, bouwland’, in de plaatsnaam Englandi, nu Engeland (Gld.)
802-817	veld*	‘akker, vlakte’, in de vroegere plaatsnaam Hettinchetmeuelden, ligging onbekend
821-823	akker*	‘stuk bouwland’, in de vroegere Oost-Vlaamse plaatsnaam Evinaccar
847	kamp	‘stuk land’, in de plaatsnaam Coloscampum, nu Koolskamp (W.-Vl.) <latijn
847	wan	‘mand voor korenzuivering’, in de plaatsnaam Vuambace, nu Wanbaix (Noord-Frankrijk) <latijn
850	woerd*	‘laaggelegen omdijkt land’, in de plaatsnaam Wrde, nu Woerd (Gld.)
944	wierde*	‘terp’, in de plaatsnaam Brunnenuurt, nu Bornwird (Fr.)

[p. 124]

1019-1030	aard*	‘akker’, in de plaatsnaam Sconarda, nu Schoonaarde (O.-Vl.)
1151-1157	kaag*	‘buitendijks land’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Kimppenkaghere, ligging onbekend
1165	zwad*	‘snede koren of gras’, in de plaatsnaam Suadenburg, nu Zwammerdam (Z.-H.)
1169	perk	‘afgebakend stuk grond’, in de vroegere Utrechtse plaatsnaam Perke <latijn
1181-1210	gemet*	‘vlaktemaat’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Tuelgemet
1208-1209	beemd*	‘weiland’, in de plaatsnaam Surbam, nu Zuurbemde (Brabant Wallon)

Het zal niemand verbazen dat een groot aantal namen verwijst naar de waterigheid van de Lage Landen. Bij de landschapsnamen kwamen al allerlei woorden voor ‘moerassige plaats, drassig land’ voor. Daarnaast komen de volgende namen voor water en omgeving voor, zowel natuurlijke als gegraven waterbronnen:

701-750	boord*	‘rand’, in de vroegere Friese waternaam Bordine
723	laak*	‘wetering, poel, plas’, in de vroegere gebiedsnaam langs de Vecht Nifterlaco
755-768	meer*	‘waterbekken’, in de plaatsnaam Aelmere, nu Almere, vroeger de naam van een deel van het IJsselmeer
776	a*	‘naam in waterlopen’, in de vroegere Zeeuwse waternaam Gusaha, ligging onbekend
779	voorde*	‘doorwaadbare plaats’, in de plaatsnaam Filfurdo, nu Vilvoorde (Vlaams Brabant)
788-789	rak*	‘vaarwater’, in de poldernaam Langenrech, nu Langerak (Gld.)
793	zee*	‘oceaan’, in de plaatsnaam Enedseae, nu Ens (Flevoland)
794	maar	‘gracht’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Maris <?
814	beek*	‘smal stromend water’, in de plaatsnaam Bechi, nu Beek (Gld.)
855	put	‘gegraven opening met water’, in de plaatsnaam Puthem, nu Putten (Gld.) <latijn
820	lee*	‘watering’, in de plaatsnaam Antlida, nu Den Andel (Gr.)
908	geul*	‘smal water’, in de waternaam Gulia, nu Geul (Ned.-L.)

[p. 125]

918-948	poel*	‘plas’, in de plaatsnaam Polgest, nu Poelgeest (Z.-H.)
918-948	ven*	‘meertje’, in de vroegere Zuid-Hollandse waternaam Fennepa
918-948	vliet*	‘stroompje’, in de vroegere Zeeuwse waternaam Flieta
918-948	vroon*	‘aan de landsheer behorend viswater’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Uranlo
966	sloot*	‘gegraven water’, in de vroegere Oost-Vlaamse plaatsnaam Sclota
976	gouw*	‘weg langs water, sloot’, in de vroegere Zeeuwse waternaam Gouwe
976	kreek*	‘smal water’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Creka, op Schouwen
1001-1050	delf*	‘sloot’, in de plaatsnaam Asmedelf, nu Assendelft (N.-H.)
1001-1100	slochter*	‘doorgang door ijs, vaargeul’, in de plaatsnaam (in) Slohtoron, nu Slochteren (Gr.)
1001-1100	wel*	‘bron’, in de plaatsnaam VUalli, nu Wel (Gld.)
1028	zwin*	‘kreek’, in de plaatsnaam Zvindrecht, nu Zwijndrecht (Z.-H.)
1076-1100	leek*	‘beekje’, in de vroegere Noord-Hollandse waternaam Sculingleke
1076-1100	pit*	‘gegraven opening met water’, in de vroegere Noord-Hollandse putnaam Rorikspit
1101-1200	gracht*	‘kanaal’, in de plaatsnaam Greft, nu Graft (N.-H.)
1105	drecht*	‘overvaart, doorwaadbare plaats’, in de plaatsnaam Papendreht, nu Papendrecht (Z.-H.)
1125-1150	zwet*	‘zwetsloot’, in de vroegere Noord-Hollandse gebiedsnaam Wimnorasuetha
1139	sluis	‘waterkering’, in de plaatsnaam Slusis, nu Sluizen (Belg.-L.) <latijn
1139	waai*	‘kolk’, in de plaatsnaam Raueneswade, nu Ravenswaai (Gld.)
1187	wiel*	‘kolk’, in de plaatsnaam Wildreht, nu Wieldrecht (Z.-H.)
1280-1287	zijl*	‘waterlozing, sluis’, in de plaatsnaam (in) Delfzilen, nu Delfzijl (Gr.)

Menselijke bebouwing of menselijk ingrijpen in het landschap blijkt uit de volgende woorden:

[p. 126]

639	zaal*	‘groot vertrek’, vroeger ook ‘woning bestaande uit één vertrek, woonplaats’, in de plaatsnaam Fliteritsale, nu Vlierzele (O.-Vl.)
709	burcht*	‘versterkte plaats’, in de plaatsnaam Tilliburgis, nu Tilburg (N.-Br.)
709	heim, heem*	‘woonplaats’, in de plaatsnaam Alfheim, nu Alphen (N.-Br.)
838	weg*	‘baan’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Uuaganuuega
840-875	brug*	‘verbinding over water’, in de plaatsnaam Bruggas, nu Brugge (W.-Vl.)
855	wijk	‘stadsdeel’, in de plaatsnaam Euuic, nu Ewijk (Gld.) <latijn
857	stad*	‘grote plaats’, in de plaatsnaam Hostede, nu Hoogstade (W.-Vl.)
893	huis*	‘woning’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Munihchusen
976	hof*	‘omheind stuk grond’, in de plaatsnaam VVintreshouo, nu Wintershoven (Belg.-L.)
1001-1050	werf*	‘onbebouwde ruimte rond een huis’, in de parochienaam Kiric(h)wereve, nu Kerkwerve (Z.-H.)
1035	dijk*	‘aarden wal’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Tubindic
1038	kot*	‘armoedig huis’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Cota
1111-1115	kade	‘wal’, in de plaatsnaam Cadesand, nu Cadzand (Zeeuws-Vl.) <keltisch
1152	brink*	‘erf, plein’, in de vroegere Overijsselse plaatsnaam Mitdelbrinc
1217	vaalt*	‘vuilnisbelt’, in de plaatsnaam Valten, nu Valthe (Dr.)

Woorden die verwijzen naar transportmiddelen of het reizen door een plaats, zijn:

838	wagen*	‘voertuig’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Uuaganuuega
973	tol	‘doortochtgeld’, in de tolnaam Habedoll, nu Katertol bij Zwolle <latijn
995	ban*	‘afkondiging’, in de plaatsnaam Banbrugge, nu Bambrugge (O.-Vl.)
1076-1100	schip*	‘vaartuig’, in de vroegere Zuid-Hollandse waternaam Scipleda
1174	veer*	‘pont’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Vera

[p. 127]

Twee namen verwijzen naar de mensen die in de plaats wonen of woonden:

850	heer*	‘leger’, in de plaatsnaam Heriuuinna, nu Herwijnen (Gld.)
1138-1139	smid*	‘metaalbewerker’, in de vroegere Gelderse terreinnaam Smithacker

Bijzonder is dat de oudste datering van drie lichaamsdelen gebaseerd is op het metaforisch gebruik, dat dus eerder gevonden is dan de letterlijke betekenis. Dat is uitsluitend te danken aan de aard van het materiaal, namelijk plaatsnamen. Mond wordt gebruikt als ‘monding’, schoot als ‘afgeschoten deel’. Staart is volgens Gysseling in de beeknaam Sterrebeek gebruikt omdat de bovenloop van de beek lijkt op een staart die een hoek van zestig graden vormt met haar benedenloop.

698-699	mond*	‘holte achter de lippen’, in de vroegere Noord-Brabantse plaatsnaam Datmunda
777	schoot*	‘deel van lichaam’, in de plaatsnaam Hengistscoto, nu Henschoten (Utr.)
1197	staart*	‘achterste gedeelte’, in de beeknaam Stertbeca, nu Sterrebeek (Vlaams Brabant)

Woorden voor geografische eenheden zoals ‘plaats, gebied’ vinden we in:

772-776	ambacht	‘handwerk’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Engilbrechtes ambehte ‘rechtsdistrict van Engelbrecht’, ligging onbekend <keltisch
790-793	gouw*	‘gewest, landstreek’, in de vroegere Gelderse gebiedsnaam Nortgouue
792-793	mark*	‘grens’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Rotherimarca

Onderstaande namen verwijzen waarschijnlijk naar de vorm van een gebied. Opvallend is het grote aantal woorden voor ‘hoek, hoekvormig land’: dit was de oorspronkelijke betekenis van oord en winkel, en verder verwijzen horn en hoek naar deze betekenis:

726	reep*	‘smalle strook’, in de plaatsnaam Replo, nu Reppel (Belg.-L.)
838	horn*	‘in het water uitspringende hoek land’, in de plaatsnaam Theothorne, nu Dieren (Gld.)
901-1000	spijl*	‘staaf’, in de vroegere plaatsnaam Spilmeri, ligging onbekend

[p. 128]

901-1000	tafel	‘meubelstuk’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Tafalbergon <latijn
918-948	streep*	‘lijn’, in de vroegere Zuid-Hollandse plaatsnaam Gintasstrip
951-1000	oord*	‘plaats, plek’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Ordebolla
1046	wig*	‘keg, keil’, in de vroegere Overijsselse boerderijnaam Weggestapolon
1101-1200	winkel*	‘verkoopplaats’, vroeger ook ‘hoekje (waar iets werd verkocht)’ in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Overewinkel
1135	geer*	‘spits toelopende lap kleding of grond’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Gheer
1156	naald*	‘dunne stift om te naaien’, in de plaatsnaam Nadelwich, nu Naaldwijk (Z.-H.)
1177-1187	hoek*	‘ruimte tussen twee lijnen of vlakken’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Bertenhuc
1177-1187	streng*	‘koord, bundel draden’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Strinc
1280	bol*	‘rond voorwerp’, in de veldnaam Bol

Diverse werktuigen komen in plaatsnamen voor. Wellicht werden deze op de betreffende plaats vervaardigd, maar het kan ook zijn dat de plaats de vorm van dit werktuig had, wie zal het zeggen? Kouter zal gebruikt zijn in de afgeleide betekenis ‘stuk land dat in één dag met een ploegijzer kan worden geploegd’. Ook producten worden genoemd; van de plaats Tegelen is bekend dat deze zo heet omdat daar tegels werden vervaardigd:

801-850	hamer*	‘werktuig’, in de plaatsnaam Hamaritda, nu Ophemert (Gld.)
1100	tegel	‘vloersteen’, in de plaatsnaam Tegelon, nu Tegelen (Ned.-L.) <latijn
1112	molen	‘werktuig tot fijnmalen van m.n. graan’, in de plaatsnaam Molenbeke, nu Meulebeke (W.-Vl.) <latijn
1118	kouter	‘ploegijzer’, in de vroegere Noord-Franse plaatsnaam Hellescultra <latijn of frans

Vernoemingen naar een religieuze plaats of functie vinden we in:

777	kerk	‘bedehuis’, in de vroegere Utrechtse kerknaam Vpkirika <grieks
890	monnik	‘kloosterling’, in de vroegere Friese plaatsnaam Monicesloe <latijn

[p. 129]

991-1000	kruis	‘twee balken die elkaar rechthoekig snijden’, in de vroegere Overijsselse plaatsnaam Crucilo <latijn
1102-1105	kapel	‘bedehuisje’, in de plaatsnaam Westcapella, nu Westkapelle (Zeel.) <latijn
1153	munster	‘domkerk’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Westmonster <latijn
1181-1210	paap	‘geestelijke’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Papilant <grieks

De ligging van een plaats wordt aangeduid door woorden zoals:

694	midden*	‘punt op gelijke afstand van de uitersten’, in de plaatsnaam Medmedug, nu Mendonk (O.-Vl.)
790-793	noord*	‘windstreek’, in de vroegere Gelderse gebiedsnaam Nortgouue
802-822	oost*	‘windstreek’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Austmora
822-825	west*	‘windstreek’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Westerkinloson
918-948	zuid*	‘ten zuiden’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Suhthusum
1102-1105	middel*	‘middelste deel, bv. van een lichaam’, in de plaatsnaam Mittelburgenses, nu Middelburg (Zeel.)

Plaatsen worden gekenmerkt door diverse bijvoeglijke naamwoorden:

698-699	ruim*	‘uitgestrekt’, in de plaatsnaam Rumelacha, nu Ruimel (N.-Br.)
701-800	diep*	‘ver naar beneden’, in de waternaam Maresdeop, nu Marsdiep
788-789	lang*	‘met een grote lengte’, in de poldernaam Langenrech, nu Langerak (Gld.)
797	rein*	‘zuiver’, in de plaatsnaam Hrenheri, nu Rienderen (Gld.)
814-815	stil*	‘geruisloos, roerloos, bedaard’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Stillinhahagamundi
820-822	bar*	‘naakt’, in de plaatsnaam Barloria, nu Baarle (O.-Vl.)
851-900	breed*	‘wijd’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Bretenheim
875	krom*	‘gebogen’, in de plaatsnaam Crumbeke, nu Krombeke (W.-Vl.)

[p. 130]

893	oud*	‘reeds lang bestaand, lang geleefd’, in de plaatsnaam Aldenselen, nu Oldenzaal (O.)
901-1000	naar*	‘akelig’, vroeger ook ‘nauw, eng’, in de plaatsnaam Naruthi, nu Naarden (N.-H.)
901-1000	rijk	‘vermogend’, in de plaatsnaam Rikilo, nu Riekel (Ned.-L.) <keltisch
918-948	dor*	‘onvruchtbaar door droogte’, in de vroegere plaatsnaam Thorhem, ligging onbekend
918-948	hol*	‘leeg’, in de vroegere Utrechtse plaatsnaam Holanuuegh
976	kort	‘niet lang’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Curtagosum <latijn
1040	nieuw*	‘pas ontstaan’, in de plaatsnaam Neuuehoua, nu Nieuwenhove (O.-Vl.)
1089	dik*	‘(op)gezet’, in de plaatsnaam Thicabusca, nu Dikkebus (W.-Vl.)
1130-1161	hoog*	‘boven een ander punt, verheven’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Hochegheest
1130-1161	koud*	‘guur, kil’, in de vroegere Hollandse plaatsnaam Kaldenesse, ligging onbekend
1140-1170	klein*	‘niet groot’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Cleinhurst
1152	blij*	‘vrolijk’, in de plaatsnaam Blidenstat, nu Blijdenstein (Dr.)
1177-1187	groot*	‘niet klein’, in de vroegere Zeeuwse plaatsnaam Grotenflit
1199	ruw*	‘ruig’, in de vroegere Zuid-Hollandse gebiedsnaam Ruvene
1200	vuil*	‘vies’, in de vroegere Utrechtse terreinnaam Vulecope

Diverse kleurnamen komen in plaatsnamen voor:

1001-1100	zwart*	‘kleur waarbij licht niet wordt teruggekaatst’, in de plaatsnaam Suartebruc, nu Zwartebroek (O.-Vl.)
1040	groen*	‘kleurnaam’, in de plaatsnaam Groninga, nu Groningen (Gr.)
1130-1161	licht*	‘niet donker’, in de vroegere Noord-Hollandse plaatsnaam Liechtcampe
1132	grauw*	‘vaalwit’, in de vroegere Gelderse plaatsnaam Grawenvene
1156	rood*	‘kleurnaam’, in de plaatsnaam Roderisa, nu Rodenrijs (Z.-H.)

[p. 131]

We vinden twee voorzetsels en één telwoord in plaatsnamen (andere telwoorden zijn al ouder, denk aan twee in Twente uit 222-235 en aan de telwoorden uit de Lex Salica):

777	op*	‘voorzetsel’, in de vroegere Utrechtse kerknaam Vpkirika
820	drie*	‘telwoord’, in de provincienaam Threant, nu Drenthe
870	uit*	‘voorzetsel: niet binnen’, in de plaatsnaam Vttrecht, nu Utrecht (Utr.)

Tot besluit: er komen in de plaatsnamen ook werkwoorden voor, maar dat zijn er slechts heel weinig, welgeteld twee:

976-1000	rooien*	‘ontwortelen’, in de vroegere Overijsselse plaatsnaam Fletharrothe
1174	barnen*	‘in vuur en vlam staan’, in de plaatsnaam Barnevelde, nu Barneveld (Gld.)

Het is interessant te bekijken welke woorden als onderdeel van een naam op het huidige Nederlandse grondgebied vóór 1200 het meest gebruikt zijn - beter gezegd: het meest overgeleverd zijn, want er is natuurlijk sprake van een zeker toeval: niet alle namen uit die periode zijn overgeleverd, en sommige namen zullen ouder zijn dan momenteel bekend is. Ik kom op de volgende frequentie:⁴⁶

heim/heem	112 keer
loo	81
land	41
broek ‘zompland’	29
wijk	27
burcht	24
made ‘wei’	23
meer ‘waterbekken’	22
kerk	21
dijk	19
woud	18
huis, vliet	17
veld	16
dorp, geest ‘grond’, hout	15

Daarbij valt de hoge frequentie op van woorden voor ‘bos’; bedenke men daarbij dat Nederland in vroeger tijden aanzienlijk meer bebossing had dan tegenwoordig. Het gaat telkens om een andere vorm van begroeiing: een loo (81×) was een bos met open plekken, een woud (18×) was dicht en hoog, een bos (4×) was lichter, een vorst (3×) was een

46 Telling gebaseerd op de tekst (niet het onvolledige register) van de Nederlandse toponiemen uit Künzel e.a. 1989; alle Nederlandse plaatsnamen die daarin vermeld staan, zijn meegeteld, ook de inmiddels verdwenen namen, en ook de namen die geen oudste datering van een Nederlands woord opleveren.

[p. 132]

gereserveerd bos waar de vorst of edelen bijzondere rechten hadden en dat ze als jachtterrein konden gebruiken, en hout (15×) ten slotte werd ook voor ‘bos van hoogopgaand hout’ gebruikt.

Het grootste deel van de woorden die we in plaatsnamen vinden, is erfwoord. Dat is logisch: het Nederlands was nog maar net bezig zich te ontwikkelen als aparte taal uit het Germaans. Bovendien duiden de meeste woorden algemene begrippen uit de natuur aan, die bij de Germanen allang bekend waren. Er zijn al wel enkele leenwoorden, maar die zijn allemaal al in de Germaanse periode geleend; het gaat om drie ontleningen aan het Keltisch (ambacht, duin, rijk), twee aan het Grieks (kerk, paap) en negentien aan het Latijn (kamp ‘stuk land’, kapel, kort, kouter, kruis, molen, monnik, munster, perk, put, sluis, tafel, tegel, tol, trecht, valk, vorst ‘bos’, wan ‘mand voor korenzuivering’, wijk). Niet toevallig zijn álle religieuze woorden uit deze tijd ontleend.