Chronologisch woordenboek

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

3.5 Etymologie onbekend

Van sommige woorden kunnen we niet uitmaken of ze inheems zijn dan wel geleend. Dergelijke woorden hebben de aanduiding ‘etymologie onbekend’ gekregen. Dit kan betekenen dat er twee min of meer gelijkwaardige theorieën voorhanden zijn die geen van beide te bewijzen zijn. De dierennaam bok bijvoorbeeld komt alleen in het Germaans en het Keltisch voor. Het kan een Germaans erfwoord zijn dat door het Keltisch is overgenomen, maar andersom kan het even goed door het Germaans aan het Keltisch zijn ontleend.

Sommige woorden, zoals hom ‘zaad van vis’, hummel ‘jong kind’, iep ‘olm’, mooi of paling komen alleen in het Nederlands voor - het is dan niet mogelijk te bepalen of het een inheems of een geleend woord is, omdat aanknopingspunten ontbreken.

Wanneer er een of meer Germaanse verwanten bekend zijn, noem ik het woord inheems, en is vanuit mijn optiek de herkomst niet onbekend. Die optiek wordt bepaald door de keuze de woorden te bekijken vanaf het moment dat ze geschreven zijn. Binnen die optiek gelden woorden met een Germaanse verwant als inheems. Ik realiseer me heel goed dat voor een (indo)germanist de herkomst daarmee nog niet is opgelost: in deze gevallen is er geen Indo-europese wortel waartoe het woord te herleiden is (bijvoorbeeld bij aap, baas, been, huur, ijdel, jagen, rob, rog, stelen), dus voor een (indo)germanist is de herkomst van een woord met zo weinig verwanten nog niet verklaard: is het een Germaanse ontwikkeling of substraatinvloed? Dergelijke vragen zijn voor dit boek niet relevant. Voor een (indo)germanist hebben dus veel meer woorden een onbekende herkomst dan de woorden die hieronder staan.

Ook wanneer de herkomst van een woord duidelijk inheems is, maar niet zeker is van welk inheems woord het is afgeleid, wordt het gewoon onder de inheemse woorden gerekend. Zo is bij krot niet zeker of het gaat om een afleiding van kot met een nadrukkelijke r, of dat er sprake is van een kruising van kot met krocht of krat. Maf kan een variant zijn van muf of een kruising van moe en laf of mat en laf.

Voor geleend woordgoed geldt hetzelfde: wanneer duidelijk is dat een woord niet

[p. 321]

inheems is, geldt het als leengoed, ook al is de ontleningsweg niet helemaal zeker. Details per woord staan in de etymologische woordenboeken, hier gaat het om de globale indeling inheems-geleend, en die indeling kan gemaakt worden ondanks onzekerheden op details.

Samenstellingen en afleidingen van woorden waarvan de herkomst onbekend is, worden eveneens als onbekend beschouwd, hoewel dat slechts voor één deel van het woord geldt; dus bromfiets, snorfiets, bokkenpootje en ontgoocheling gelden als onbekend op basis van de onzekere herkomst van fiets, bok en goochelen, en roeiboot en vlieboot vanwege de onduidelijkheid van boot.

Soms heb ik de knoop doorgehakt en voor de meest waarschijnlijke etymologie gekozen. Dat betekent dat ik bier, graaf en kop als Latijnse leenwoorden beschouw, hoewel ook inheemse herkomst wel gesuggereerd is.

Zo blijven de volgende woorden met onbekende herkomst over:

794	maar	‘gracht’ <?
___
901-1000	bok	‘mannetje van de geit’ <?
901-1000	erf	‘erfdeel, grond behorend bij huis’ <?
___
1080	paling	‘beenvis’ <?
___
1100	penning	‘munt’ <?
1101-1200	kabeljauw	‘beenvis’ <?
___
1236	eed	‘plechtige verklaring’ <?
1240	meineed	‘valse eed’ <?
1240	pissen	‘urineren’ <?
1244	pak	‘bundel’ <?
1252	pleit	‘vaartuig’ <?
1276-1300	overtollig	‘boven het juiste aantal aanwezig’ <?
1284	erfgenaam	‘op wie een nalatenschap overgaat’ <?
1284-1285	bom	‘stop, spon’ <?
1285	reu	‘mannetjeshond’ <?
___
1330	pis	‘urine’ <?
1340-1350	goochelen	‘door handigheid misleiden’ <?
1343-1346	raster	‘lat, hekwerk’ <?
1350	mooi	‘fraai, bevallig’ <?
1350-1384	lint	‘band’ <?
1375	stoet	‘optocht’ <?
1380	rist	‘bundel (van vlas e.d.)’ <?
1390	boot	‘vaartuig’ <?
___
1400-1450	kombuis	‘scheepskeuken’ <?
1420	zeelt	‘beenvis’^131 <?
1425	kroes	‘drinkbeker’ <?
1437	steekpenning	‘smeergeld’ <?
1443	puin	‘vergruisde steen’ <?
1477	pink	‘vaartuig’ <?

131 Schrijver 1995: 39 veronderstelt afleiding van een Indo-europese wortel *sel- ‘moeras’.

[p. 322]

1481	pij	‘kledingstuk van grove wollen stof (tegenwoordig vooral van monniken)’ <?
___
1501-1525	leus	‘zinspreuk’ <?
1510	bef	‘Bargoens: vrouwelijk geslachtsdeel’ <?
1514	braspenning	‘vroegere munt’ <?
1514	peen	‘wortel’ <?
1514	pink	‘eenjarig kalf’ <?
1516	hola	‘tussenwerpsel: uitroep om iets te stoppen’ <?
1523	bok	‘hijsstellage, werktuig’ <?
1554	madelief	‘plant’ <?
1555-1560	kwant	‘vent’ <?
1561	droes	‘duivel’ <?
1567	hom	‘zaad van vis’ <?
1567	iep	‘loofboom’ <?
1567	pink	‘vinger’ <?
1573	mutsje	‘oude vochtmaat’ <?
1575	vlieboot	‘scheepstype’ <?
1577	gierst	‘graangewas’ <?
1577	poon	‘vaartuig’ <?
1588	sloep	‘vaartuig’ <?
1599	rit	‘eitjes van kikvorsen’ <?
___
1611	pak	‘kostuum’ <?
1612	buitelen	‘tuimelen’ <?
1612	oen	‘scheldwoord: sufferd’ <?
1617	vies	‘vuil’ <?
1634	alikruik	‘slak’ <?
1642	roeiboot	‘boot die door riemen wordt voortbewogen’ <?
1644	sul	‘sufferd’ <?
1648	paaien	‘paren van vissen’ <?
1660	pakken	‘grijpen’ <?
1666	das	‘halsdoek’ <?
1682	luiwagen	‘bezem’ <?
1682	wout	‘Bargoens: politieagent’ <?
1689	knaak	‘groot muntstuk, een rijksdaalder’ <?
1693	poon	‘beenvis’ <?
___
1707	drossen	‘deserteren’ <?
1709	gribus	‘bouwvallige woning of buurt’ <?
1720	ronselen	‘werven’ <?
1731	maffie	‘Bargoens: een munt, een kwartje’ <?
1733	stropdas	‘hoge, nauw om de hals sluitende das’ <?
1746	klingelen	‘rinkelen’ <?
1762	spijbelen	‘school verzuimen’ <?
1766	boktor	‘insect’ <?

[p. 323]

1769	bonje	‘Bargoens: ruzie’ <?
1787-1789	larie	‘onzin’ <?
___
1803	lawaai	‘herrie’ <?
1806	pet	‘hoofddeksel’ <?
1832	das	‘stropdas’ <?
1843	schunnig	‘obsceen’ <?
1872	bok	‘bok van een rijtuig’ <?
1874	ontgoocheling	‘ontnuchtering’ <?
1884	fuif	‘feest’ <?
1884	toepen	‘kaartspel’ <?
1886	fiets	‘rijwiel’ <?
1887	hummel	‘jong kind’ <?
1897	oplawaai	‘klap’ <?
1898	bomvol	‘helemaal vol’ <?
1898	peenhaar	‘geelachtig haar’ <?
___
1902	motorfiets	‘tweewielig motorvoertuig’ <?
1906	poet	‘Bargoens: geld, buit’ <?
1906	spie	‘Bargoens: cent, geld’ <?
1909	hallo	‘tussenwerpsel: uitroep en groet’ <?
1910	fiets	‘Bargoens: vijf gulden’ <?
1914	flamoes	‘kut’ <?
1914	pisnijdig	‘heel kwaad’ <?
1916	fikkie	‘hond’ <?
1949	bokkenpoot(je)	‘koekje met chocola aan de uiteinden’ <?
1950	bromfiets	‘fiets met motor’ <?
1950	pitten	‘Bargoens: slapen’ <?
1961	pet	‘waardeloos’ <?
1972	beffen	‘cunnilingus bedrijven’ <?
1974	pief	‘vent’ <?
1975	snorfiets	‘fiets met hulpmotor’ <?

Het meest opvallend aan deze reeks woorden met onbekende etymologie, is dat ze van alle tijden stammen. Het lijkt logisch dat de herkomst van jonge woorden gemakkelijk te achterhalen is: uit de jongste tijd zijn immers veel bronnen beschikbaar en het ligt in de verwachting dat er over het ontstaan van een nieuw woord geschreven zal zijn. Uit de gegevens blijkt echter dat ook van heel jonge woorden de etymologie onbekend kan zijn. Zie het geval pief ‘vent’, dat in het Bargoense woordenboek van Enno Endt uit 1974 genoemd is en berust op materiaal dat de auteur in de jaren vijftig heeft verzameld. En het woord fiets is ontstaan onder de ogen van grote taalkundigen zoals wnt-redacteur Matthias de Vries, maar de herkomst ervan is ondanks verwoede naspeuringen en talloze publicaties onbekend gebleven.

Er zijn maar enkele overeenkomsten te vinden tussen de woorden met onbekende herkomst. Ten eerste treffen we een groep Bargoense en informele woorden aan, zoals

[p. 324]

bef ‘vrouwelijk geslachtsdeel’, bonje, flamoes, fuif, knaak, maffie, pief, pitten, poet, spie en wout. Het is begrijpelijk dat de herkomst van dergelijke spreektaalwoorden regelmatig onbekend blijft: ze zijn nogal eens gevormd als een soort geheimtaal. Verder valt op dat een groep woorden te maken heeft met de visvangst en scheepvaart - komen die uit een substraattaal? Veel van deze woorden dateren uit de Middeleeuwen of vlak daarna. Vergelijk alikruik, boot, hom, kabeljauw, kombuis, paaien, paling, pink ‘vaartuig’, poon, rit ‘kikkerrit’, sloep en zeelt. En tot slot valt een paar kledingstukken met onbekende herkomst op: das en pak (ouder in de betekenis ‘bundel’). De oudste betekenis van das is ‘halsdoek’; de betekenis ‘stropdas’ is jonger, en ontstaan als verkorting van stropdas.¹³²

132 Voor de geschiedenis van het woord das ‘stropdas’, en het woord stropdas. zie Wortel 1996: 144-152.