Wie komt daar aan op die olifant?

[p. 9]

Woord vooraf

Deze heruitgave omvat drie teksten die nooit eerder samen zijn uitgegeven:

- De Nederlandse tekst van de editie uit 1656 van het meest herdrukte en invloedrijkste Wat & Hoe-gidsje aller tijden. Dit taalgidsje van Noël van Berlaimont, waarvan de eerste druk in 1527 verscheen in Antwerpen, was bedoeld voor kooplieden en reizigers. Het bestaat uit een aantal dialogen gevolgd door een woordenlijst.

- De Nederlandse tekst van een aanvulling die de Nederlander Frederik de Houtman omstreeks 1600 op dit gidsje heeft gemaakt voor gebruik in Oost-Indië, waar hij toen gevangen zat (met het oorspronkelijke taalgidsje op zak), voorafgegaan door:

- Het verslag dat De Houtman heeft geschreven, als introductie van zijn taalgidsje, van zijn reis naar Indië en zijn avontuurlijke gevangenschap, waarin hij een schrijnend beeld geeft van het onbegrip en de achterdocht die aanvankelijk heersten tussen de Nederlanders en de Atjehers.

De drie teksten zijn hertaald. Dit was noodzakelijk omdat de teksten niet zonder meer begrijpelijk zijn voor niet-specialisten. Hertalen houdt in dat de tekst vertaald is naar modern Nederlands, wat onder andere wil zeggen dat de zinsstructuur, woordvolgorde, gebruikte voornaamwoorden e.d. aangepast zijn aan het moderne gebruik, en dat inmiddels verdwenen woorden zijn vervangen door hun moderne equivalenten. Daarbij is echter, om het karakter van de tekst zoveel mogelijk intact te houden, zo min mogelijk ingegrepen. In de Verantwoording wordt hierover nadere informatie gegeven.

Tijdens de Renaissance nam het aantal internationale contacten toe en breidde de kennis van de wereld zich uit. Bovendien namen de moderne talen gedeeltelijk de plaats in van het Latijn, dat tot die tijd in Europa als internationale taal had gefungeerd. Het werd dus belangrijk om moderne vreemde talen te leren. Op die voedingsbodem ontstond het taalgidsje van Van Berlaimont, waarop De Houtman

[p. 10]

zijn gidsje baseerde. In het woord ‘Tot de lezer’ stelt Van Berlaimont onder andere de retorische vragen: ‘Wie is er rijk geworden zonder kennis van diverse talen?’ - waarmee hij zeker niet refereerde aan geestelijke rijkdom - en ‘Wie kan veel landen en steden regeren als hij alleen zijn moedertaal kent?’

Het taalgidsje van Van Berlaimont was heel praktisch. Het was bedoeld voor zelfstudie: de gebruikers moesten de zinnen - woorden in context - uit het hoofd leren. In de woordenlijst konden ze vervolgens woorden opzoeken waarmee ze zelf nieuwe zinnen konden bouwen. Deze opzet wordt tot op heden gevolgd in moderne Wat & Hoe-gidsjes en in leerboekjes vreemde talen.

Het taalgidsje had een weergaloos succes, dat tot op de dag van vandaag door geen enkel vergelijkbaar leerboekje is geëvenaard. Van het gidsje verschenen ongeveer honderdvijftig herdrukken of bewerkingen. Het werd in twaalf talen vertaald en maakte dan ook vele volkeren bekend met de taal, maar ook met de zeden en gewoonten van de Nederlanden. Want het werkje beschreef de Zuid-Nederlandse samenleving. En die beschrijving is ook voor ons buitengewoon interessant.

De teksten van De Houtman laten zien hoe de oudste contacten tussen de Nederlanders en de Indiërs verliepen: hoe het toeging aan het hof van de sultan, hoe je in Indië verse proviand en specerijen kocht, wat je moest doen als je verdwaalde.

Dankzij de hier herdrukte teksten krijgen we een glashelder inzicht in het dagelijks leven van de middenstand in het zestiende-eeuwse Antwerpen en Indië en krijgen we een verrassend beeld van de toenmalige Nederlandse en Indische samenleving, die weliswaar van de onze verschilde, maar, zo komt uit dit boek naar voren, veel minder dan je zou verwachten.