Gedichten (2 delen)

[100] Eklips of verduisteringe der sonne, aan de schrikkigen voor den dagh des oordeels (p. 154)

Toelichting

Tussen 9 en 12 uur in de ochtend van 12 augustus 1654 was er een zonsverduistering in Europa. Men meende uit het verschijnsel de toekomst te kunnen aflezen. Sommigen zagen de verduistering als een aankondiging van de jongste dag. Een uitvoerige analyse van enkele

[p. 165]

	bij deze zonsverduistering verschenen geschriften geeft Labrousse, 1974. Six' gedicht staat op p. 101-106 van zijn bundel van 1657.
annotatie
titel	de schrikkigen: hen die bang zijn
1	Al: evenals Al (r. 9) leidt dit Al een bijzin in die eerst wordt opgevat in r. 19-20.
2-3	Uit ... vleisch: Die door de neerstraling van de Heilige Geest vanaf de heilige troon van God de Vader in het vlees is gekomen
4	Voorseggende verklaart: vgl. Mattheüs 24:29
5	zou: schuilt in deze vorm van het werkwoord al een zekere weerlegging van de gedachte dat de eclips in direct verband zou staan met de dag des oordeels?
6	Als dan: Op dat tijdstip
	zoo Son, als Maan: de zon en ook de maan
9	Al: vgl. Al (r. 1)
	schynt: lijkt het
	des werrelds ziel: de ziel van de wereld (bijstelling)
10	viel: is gevallen
11	al: alles
12	Van 't straalende aangesicht: Van zijn stralende voorkomen
13	Ontrent wanneer de dagh op 't midden is: Rond het middaguur
14	Van: Door
15	Schier wierd gedompt: Bijna uitgedoofd is (als met een domper)
	oegstmaand: augustus
15-17	naa ... wierd: nadat zijn baan over heel Europa elf dagen lang doorlopen is. De eclips viel op 12 augustus.
17	door 't Heemelsch Leeuwenveld: in het vak van de zodiak dat dat van de Leeuw is
19-20	Zoo volght daarom [...] Niet: Daarom zal ... nog niet volgen
21	uw hartaâr: uw hartader, uw hart
22	Angh: Benauwd (wnt ii, i, 447)
23	wan: wanneer, waarop
	jaspen: van jaspis, vgl. Openbaring 4:3
25	met: dwz. door hen te zenden naar
26	Naa goed, of quaad bestier: Naar gelang hij zijn talenten goed of slecht heeft beheerd (vgl. Mattheüs 25:14-30 en vgl. ook Openbaring 20:12). In de laatste regels van dit gedicht gaat Six in op de gelijkenis van de talenten.
27	nu: nl. bij deze eclips
28	Werd van de Maan gestrekt: Wordt door de maan gevormd
29-30	dat ... Heemelboogh: de altijd aan de blauwe hemelkoepel schijnende zon
31	Die nachtplaneet, die bruine alvinne: De planeet van de nacht, die donkere spookvrouw (die de maan is). wnt ii, i, 319 geeft voor alvin alleen bewijsplaatsen uit Kiliaan, 1599 en uit Six (o.m. deze plaats).
32-33	't daagend veld van Son en ons: het punt aan de hemel waar de zon het daglicht verspreidt en het gebied waar ons daglicht schijnt
33	Sulx pas de warmte schynt: Daardoor schijnt de warme zon nauwelijks (wnt xii, i, 629, deze plaats)

[p. 166]

35	Schoon nieuwe Maan: Hoewel de nieuwe (geheel duistere) maan
35-36	op ... kloot: nog niet het honderdste deel van de grootte van Apollo's bol heeft. Ik weet niet hoe Six aan deze informatie komt. Willem Blaeu beweert dat de zon ‘ses duysent mael grooter als de Maen’ is (Blaeu, 1647, ii, p. 8) en de astronoom Philips Lansbergen komt na een berekening tot de conclusie ‘dat de Sonne meerder is dan de Mane 19735 mael’ (Lansbergen, 1650, p. 68, eerder verschenen in 1629). Misschien wilde Six alleen aangeven dat de maan ‘heel klein’ was, vergeleken met de zon.
37	leege streek: lage (dicht bij de aarde gelegen) baan
	hondert duisend myl: volgens Lansbergen staat de zon ‘1550 52/60 halve Diameters van den Aerdt-kloot.’ Deze ‘halve Diameters’ waarmee hij rekent zijn stralen van de aardbol, volgens zijn opgave ‘na de gemeene rekeninge 859 en een halven duytsche mijlen’ lang (Lansbergen, 1650, p. 8-9 en p. 67). De afstand van de aarde tot de zon (en dus ongeveer de afstand van de maan tot de zon) zou dus 1.3 miljoen duytsche mijlen (5 miljoen km) zijn, een factor 13 meer dan Six aangeeft. Ook bij deze passage kan ik niet zeggen of Six zich op een bron baseert en zo ja, op welke bron. Ging hij misschien af op gegevens die hij had gehoord tijdens ‘de lesse oover eklips’ van de astronoom Alexander de Bie (vgl. gedicht no. [392])?
38	pyl: niveau, peil
39	den mond: het aangezicht
41	tastelyke: intense (wnt xvi, 1019, deze plaats)
42	belacht: spot met (nl. door het zicht erop te belemmeren)
43	goud: nl. de zon
	silver: nl. de maan
	de schaar: de schare
45	Dees daghnacht van de schaarse maanson: Deze overdag heersende nacht van de zelden optredende zon-achter-de-maan. Er is een chiastisch verband tussen de neologismen daghnacht en maanson.
45-46	jaaght ... versaaght: jaagt de pols van de angstige mens op
47	voorhoofd: gezicht (wnt xxii, 1868)
	blaauwt: wordt loodkleurig (vgl. wnt ii, ii, 2802-2803)
	bleekert: wordt steeds bleker (bleekeren niet in het wnt)
47-48	meer noch min, Dan: dwz. precies zoals
	ooveraassemt: met de adem bevochtigd, bewasemd (wnt xi, 1614, deze plaats)
49	Sulks: Zodat
	zee: nl. zeelui
	slonsen viert: lantaarntjes ontsteekt (wnt xiv, 1872 en xxi, 365, deze plaats). Het pamflet Knuttel 7482 (1654), dat de komende zonsverduistering bespreekt, ontkent dat de verduistering totaal zal zijn (zoals anderen beweerden) en zegt het daarom verwonderlijk te vinden ‘datse schrijven de Menschen souden sonder brandende kaarsen haar niet behelpen konnen, 't welck een groot misverstant is’ (fol. a 3 recto aldaar).
51	De vischvim: dwz. Al wat visvinnen heeft (vgl. wnt xxi, 706)
	't gepluimde: dwz. Al wat veren heeft
	in heldren wind: dwz. dat eerst in de heldere lucht vloog

[p. 167]

52	Valt endlik scheemelblind: Valt plotseling naar beneden, blind in de duisternis (wnt iii, iii, 4037 en 4042 en xiv, 410, deze plaats)
53	De koeije lerv': De tong van de koe (vgl. de bespreking van de Correctie onder deze Annotatie)
	vergeet den Hongersnood: is niet langer bang uitgehongerd te raken (dwz. houdt op met grazen, al graast een koe gewoonlijk nog zo gulzig)
54	de sloot: nl. om uit te drinken
55	Het buibeken: Het uiltje
	onlukge: onheilspellende
57	De nachtraave: De kwak, of nachtreiger (wnt ix, 1443), een reigerachtige nachtvogel
	't spook: het nachtgedierte
58	duur: rust of duur
59	dit: hieraan (aan duisternis)
60	's Heemels throon: de hemel, de lucht
61	naa geen dry nuren langh: het pamflet Knuttel 7481 (1654) geeft op: ‘2 uren 29 Minuten 30 Secunden’.
62	den dagh weer bangh: weer bevreesd voor het daglicht
63	't gespens: 't spooksel, 't nachtgedierte (wnt iv, 1779)
	syne nachten: zijn nachtverblijven
64	wel te moe: gerust
65	de vischvangst: ‘al wat als vis gevangen kan worden’, de vissen
67	Met dat: Zodra
	onbeleegert: niet langer als tijdelijke verblijfplaats (‘leger’) gebruikt (nl. door de maan). In deze betekenis kon ik het woord echter niet vinden in het wnt.
68	't maaneschot: de afschutting door de maan
69	De lichten, aan den Heemel: nl. De zon en de maan
	loopen om: hebben een omloop
70	mat: vertragend, ophoudend
72	staadigh: onophoudelijk
	wascht, en slyt: komt (de toekomst) en gaat (het verleden), evenals de zon op- en ondergaat en de maan wast en afneemt
73	reisen: malen, keren
	's jaars: inderdaad zijn er jaarlijks twee (partiële) zonsverduisteringen, al kunnen er ook meerdere optreden. Het tijdstip is veranderlijk. Het gegeven is ook vermeld in het pamflet Knuttel 7482 (1654), fol. a3 recto.
74	flaauwen: zwakken ... af, vervagen. Bij een partiële zonsverduistering is de lichtvermindering veelal nauwelijks waarneembaar.
	om leegh: dat naar beneden schijnt
75	de draak: het sterrenbeeld de Draak (of de Slang), waarvan de staart tussen de Grote en de Kleine Beer ligt, de kop tussen de Kleine Beer en de Lier. Voor Amsterdamse waarnemers staat dit sterrenbeeld altijd boven de horizon.
	dat lyde: dwz. die ‘ontmoeting’ tussen zon en maan moet verduren
75-76	in ... Noordewaard: bij zijn kop of bij zijn staart, al naar gelang de zon lager of hoger (zuidelijker of noordelijker) staat. De staart van de Draak ligt dichter bij de poolster (dus noordelijker) dan de kop. De

[p. 168]

	stand van de zon is afhankelijk van de tijd van het jaar: de zon beweegt zich tussen de beide keerkringen. Bij de zonsverduistering van 12 augustus 1654 stonden de zon en de maan bij de staart van de Draak (Knuttel 7481 (1654)).
77	wan: wanneer, als
	het perk der sterflikheit volend: het in tijd beperkte en sterfelijke bestaan aan haar einde zal komen (nl. bij de jongste dag)
78-80	Den ... geoopenbaart: Tijdstip dat (Welk ‘wanneer’) de engelen onbekend is en dat zelfs aan de Zoon Gods niet geopenbaard was, omdat hij (in de tijd van zijn mens-zijn) ook in dat opzicht mens was (Mattheüs 24:36)
81	En met: En bij
	's Heeren grooten dagh: nl. de dag des oordeels, de dag des Heren
83	blikken: flitsen
	die: een blixemslagh, die (vgl. voor het beeld: Mattheüs 24:27)
84	vlughs: ogenblikkelijk
	beslaat: raakt
85	Zoo: expletief, vat wan (r. 77) en met de komst [...] (r. 81) op
	de vlam: nl. de zon
	vierbaak: lichtend baken
87	swymdagh van de Son: De dag waarop de zon uitdoofde (nl. de dag van de kruisiging, vgl. Mattheüs 27:45)
88	Die met vol maan begon: Six zal hier (evenals Huygens in zijn Goede Vrijdagh, vgl. Huygens, 1974, p. 66-67) rekening houden met het tijdstip waarop het begin van het joodse paasfeest werd gevierd: in de nacht van 14 op 15 Nisan, de eerste volle maan van de lente. In de nacht van het laatste pascha (Mattheüs 26:20) moet de maan vol geweest zijn. Daarmee wordt de drie uur durende duisternis bij Jezus' kruisdood des te wonderbaarlijker. Een ‘gewone’ zonsverduistering treedt immers alleen op als de maan nieuw is (vgl. r. 35).
89	Sonneson: de Zon van de zon (de Zon die de zon overtreft, nl. Jezus, vgl. Openbaring 21:23)
	dien: op degene
90	noch: ooit
93	sich inrollen: vgl. voor dit beeld Jesaja 34:4
94	ontgloên van vier: in vuur en vlam raken
95	De kaarshoop: De menigte van lichtjes
	het [...] starrensaad: de ... als zaad aan de hemel gezaaide sterren
96	reegenen op straat: dwz. op aarde neervallen (vgl. Mattheüs 24:29)
97	Om hoogh: Van omhoog
101	De Heemel kracht: De bewegende kracht in het firmament (‘de krachten der hemelen’, Mattheüs 24:29)
102	Van voertoom vry en los: Die bevrijd en losgeraakt is van de teugel
103	Begeeluwt: Met gele plekken (wnt ii, i, 1377, deze plaats)
104	En brandsiek solferstek: En door een brandgrage zwavelstok (solfer- verbonden met Begeeluwt, pek met geswart en brandsiek met paarsch)
105	Aan glimmend sweet: Die ... glimmend in zweet is geraakt
	bruisend: ziedend
	krak aan krak: steeds verder kapotbrekend, verkruimelend

[p. 169]

106	het dak: metaforisch voor: de toplaag (het oppervlak)
109	plet: verplettert
	vry: heel veel
112	geviert: op het vuur
113	fris: koel, met koude aard (in contrast met het dan ziedende water)
114	Zielbraaken: Sterven
	haar graf: hun graf, de zee
115	de plas: het water, de zee
116	als een haard, vol glas: dwz. zoals (soms) de inhoud van een glasoven knapt
117	half ... rots: dat deels uit bos, deels uit veld en deels uit rotsbodem bestaat
119	Op 't helsch palleis: Naar beneden op het paleis van de hel
121	stuift: opstuift
	door: door ... omhoog
	't gaapende aardryk: het in de aarde gevallen gapende gat
122-123	En ... vermenght: En dat de omwentelende steden en lucht, aarde, vuur en zee dooreenmengt
124	't Al stikt verdrenkt, en senght: De wereld stikt, verdrinkt en verbrandt
126	quam: is gekomen
127	Cherubims: cherubijnen
128	heeiren Serafims: serafijnse legerscharen
129	der saalicheeden tuin: de hemel
130	yslik gebasuin: vgl. Mattheüs 24:31
131	het dal van Josafat: volgens Joël 3:2 de plaats van het laatste gericht
132-133	langs ... genoemt: bij de berg die heet naar het gewas van de olijf. Volgens Zacharia 14:4 is de Olijfberg de plaats van het laatste gericht.
133-134	of ... gedrocht: of in de lucht, waarin helse gedrochten zijn. Een andere interpretatie: of in de lucht (boven de aarde), of in de plaats waar de helse gedrochten verkeren (onder de aarde, in de hel).
135	was: is ... geworden
	bekeert: mogelijk denkt Six hierbij aan de voorzegging van de loutering van de joden (Zacharia 13).
136	Babels hoer verheert: de hoer van Babylon overwonnen
137-138	Die ... wit: Die hoer die op zeven bergen zit (Openbaring 17:9) in purperen, gouden en witte uitmonstering (Openbaring 17:4, de kleur wit zal zijn opgeroepen door de daar genoemde parels). Six doelt hier uiteraard op de kerk van Rome.
139	blaân: bladeren. Vgl. voor de uitspruitende vijgeboom als herinnering aan de wederkomst: Mattheüs 24:32-33.
141	Zoo weet: Herinner u daaraan
	zulke wonderheên: nl. als beschreven in r. 77-138
142	Komt: Zal ... komen
145	Van herten naa het graf wenscht: Zeer naar het graf verlangt (vgl. Openbaring 9:6)
146	bleeft bevrydt: (daardoor) gevrijwaard zoudt blijven (van het oordeel)
147	Indien: sluit niet aan bij r. 143-146, maar wordt opgevat in r. 149-150
	meint te: verwacht te zullen
	van: door

[p. 170]

149	Zoo loof ook: Besef daarbij dan
	die scheut: nl. het schot van dat loot
	zy: is
152	uw uitstel: u, die uitstel wenst
153	Hoe als de boom gekapt dan ploft: Op welke wijze de boom ook neerploft, als hij gekapt wordt
154	Zoo blyftse: Hij blijft
	selve: zelfde
155	Naa dat: Naar gelang
157	Schoon: Ofschoon
	voor: langer dan ... geleden
158	Vier winden rond ten roof: In het rond, ten prooi van de vier winden
159	versaamen, met den geest: zich met de ziel verenigen (bij de opstanding der doden)
160	Te voor daar in geweest: Die daar ooit in heeft verbleven
161	op 't heirryk wolkendak: met Zijn legerscharen komend op de wolken (Mattheüs 24:30)
162	Met die: Met inbegrip van hem (Openbaring 1:7)
163	Onmooglikheit staa af: Verwijder u, onmogelijkheid! (dwz. Niets zal dan onmogelijk zijn)
164	Ontwaakt: Wekt
	wyl: omdat
165	waarheit bouwt op: de waarheid baseert op
	't oude, en nieuwe boek: de bijbel
166	Ezechiel doorsoek: Leze aandachtig Ezechiël
167	Waar: Waar beschreven is, dat (vgl. het visioen in Ezechiël 37:1-14)
169	verrukkinge van sin: nl. omdat Ezechiël schrijft: ‘De hand des Heeren was op mij, en de Heere voerde mij uit in de geest, [...]’ (Ezechiël 37:1)
170	Zoo kyk de graaven in: Zie dan aan de (in de bijbel genoemde) graven af (deze aanloop wordt opgevat in r. 174)
171	Daar: Op de bijbelplaats, waar
	werd gewekt: wordt opgewekt
173	naa bem syn geest begeeft: nadat Zijn geest Hem heeft begeven. De bijzin sluit niet aan bij daar ... kruis (r. 172-173), maar is vooropgeplaatst bij r. 174. Een vrije weergave: ‘op de bijbelplaats, waar verhaald is dat men Jezus kruisigt en, na Zijn dood, begraaft’
174	Hoe meenigh graf herleeft: Dat vele begravenen herleven
175	Hoe: En lees dan ook af, hoe
	als eerstlingh: vgl. 1 Corinthiërs 15:20
177	Zoo: Evenzo
	jongst: bij de jongste dag
	aadem rept: zal leven (‘vluchtige adem in en uit zal blazen’)
178	Werd: Zal ... worden
	in een punt: ogenblikkelijk, ‘in een punt des tijds’ (i Corinthiërs 15:52). De mensen die bij de jongste dag in leven zijn, zullen dus onmiddelijk met hun heerlijk lichaam bekleed worden. Zij zullen ‘veranderd’ worden en niet eerst sterven.
181	op den toelach: omdat hij wordt toegelachen (wnt xvii, i, 513, deze plaats)

[p. 171]

182	Op aller vrenghden throon: De nieuwe mensch, die een plaats heeft op de troon van alle vreugden
183	Van gond gelas: Van gulden glaswerk (‘van zuiver goud, zijnde zuiver glas gelijk’, Openbaring 21:18 en 21:21)
	vol parlen, en gesteent: vgl. Openbaring 21:19-21
184	Ierusalems gemeent: De stad van het nieuwe Jeruzalem
185	op dien stoel: op die troon (Openbaring 20:11)
187	gekruist: gepijnigd
188	Knarst: nl. met de tanden (vgl. Mattheüs 25:30)
	druischt: kabaal maakt
189	Wat: Welke
	naa eisch: naar behoren, naar vereist
190	Maar raadsels: dwz. ‘Die voorzeggingen zijn, maar die raadsels zijn’
	het vleisch: het menselijk geslacht
191	heb olie in syn lamp: moet olie in zijn lamp hebben (nl. evenals de wijze maagden, Mattheüs 25:4)
192	onder: bij, in
193	wan: wanneer
	't vierlyvich element: de wereld, bestaande uit de vier elementen (vgl. r. 123)
194	syn talent: vgl. de gelijkenis van de talenten (Mattheüs 25:14-30)
195	Den Bruigomheer: Voor de Bruidegom (Mattheüs 25:6 en vgl. Openbaring 21:9)
	te lichten: syn talent op te heffen (Hem zijn talent aan te bieden) en als een olielampje te laren schijnen
196	ooverwinst: winst (wnt xi, 2232), verkregen door te woekeren met zijn talenten
197	welkom: welkom geheten (vgl. Mattheüs 25:21 en 23)
	dus: zo
198	Genaadigh Heemelloon: Een hemels loon, dat genade is
correctie	Op p. 102 van de bundel van 1657 staat in r. 53 van dit gedicht lerp. In de lijst met Drukfeilen achterin de bundel is dit gewijzigd in lerv' (vgl. voor een bespreking van deze correctie het rubriekje Correctie bij gedicht no. [39]).