|
| |
| |
| |
VII Het zomerkabinet
(29 mei 1982-8 september 1982)
| |
Zaterdag 29 mei
Het interimkabinet is geïnstalleerd. Helaas was Hans van Mierlo er
niet bij. Niet omdat hij niet wil toetreden, maar omdat hij een vervelende
gewrichtsontsteking heeft of iets wat daar op lijkt. Hij ligt in het
ziekenhuis en heeft veel pijn.
De vvd zal het kabinet de eerste dag in het parlement niet
ten val brengen. Ed Nijpels beweert dat er beloften zijn gedaan dat de vvd betrokken zal worden bij het beleid, maar dat is een
regelrechte leugen. De brief van de formateur aan het Staatshoofd en zijn
brief aan Nijpels zelf, zijn daar volstrekt duidelijk over.
De beëdiging was een kale bedoening, toch een beetje katterig
zonder de oud-collega's van de PvdA. Nou ja, het is Pinksteren en bloedheet.
Ook de drie maanden die voor ons liggen zullen zo weer om zijn. De
economische situatie wordt slechter en slechter. We zitten in een depressie
als in de dertiger jaren. Als het sociale verzekeringsstelsel er niet was
zouden de ingenieurs nu weer op de tram staan. Op zo'n manier is regeren een
weinig vreugdevolle bezigheid.
| |
Woensdag 2 juni
Gemeenteraadsverkiezingen 1982. Het debacle zoals het verwacht werd. We zijn
weer terug op het niveau van 1978, iets slechter zelfs. Enorm jammer voor
onze lokale mensen dat deze verkiezingen niet eind vorig jaar waren. Toen
zouden we een procent of vijftien hebben gehaald. Dat had een menigte
wethouders en gedeputeerden opgeleverd. De kadervorming van de partij zou
daar zeer mee geholpen zijn geweest. Uiteindelijk allemaal mijn schuld, al
kan ik honderd verontschuldigingen aanvoeren. Wie aan de top staat is
verantwoordelijk. Ik heb de avond doorgebracht in Gennep, waar D'66 27%
haalde en de grootste partij is geworden. Een ongelofelijk resultaat. Verder
werd de avond opgeluisterd door de Triple Glands, drie reuze gekke meiden
die nog aardig zijn ook. Kortom, | |
| |
ik ben er niet in geslaagd
het vereiste sombere gezicht te zetten. Jammer voor de fotografen, die dat
zó graag willen.
| |
Donderdag 3 juni
Een krankzinnige dag, met bezoeken en toespraken in Utrecht, Zeist,
Leeuwarden en Coevorden. In de Irenehal waren 4000 mensen, allemaal
vertegenwoordigers van de 950 nederzettingen van de Rabobank. 's Avonds in
Coevorden was ik het zo zat om achterin de auto te zitten dat ik zelf ben
gaan rijden, aanvankelijk tot ongenoegen van Roel, maar toen ik plankgas gaf
kreeg hij er plezier in. We waren in anderhalf uur in Den Haag. Geheel tegen
m'n principe om zo te racen, maar wel lekker.
Er is vandaag een interview van me in Elseviers Weekblad
uitgekomen. Daarin staat dat ik er de voorkeur aan geef om weer met de PvdA
te gaan regeren, maar dat ik een combinatie met cda en
vvd niet wil uitsluiten. Dat brengen alle media met
nadruk. Het zal fikse onrust geven in de partij, vooral ook omdat je zou
kunnen lezen uit het interview dat ik er de brui aan geef als het congres er
anders over denkt. Dat heb ik weliswaar bedekter gezegd, maar waar is het
wel. En dus hebben de journalisten die dit boven water hebben gekregen hun
werk goed gedaan (Van Grieken en Van den Bossche). Onder de huidige
omstandigheden, en gezien onze ervaringen van de afgelopen maanden, zou het
onverdedigbaar zijn, en schadelijk voor het land, als we zo'n blokkade
legden. Ik zal daar dus geen leiding aan geven.
| |
Vrijdag 4 juni
De ministerraad is in zijn nieuwe samenstelling voor het eerst bijeen
geweest, de eerste twee uur onder mijn leiding. Dries moest, in zijn nieuwe
functie als minister van Buitenlandse Zaken, Mugabe uitgeleide doen. Onze
D'66-zorgen zullen vergroot worden door de problemen die onze nieuwe
ministers Rood en Nypels op te lossen krijgen op resp. Binnenlandse Zaken en
op vro.
Uitreiking van het einddiploma Atheneum aan Jan. De leraar die hem toesprak
zei dat hun voortdurende probleem was geweest hoe ze deze flierefluiter in
het gareel moesten krijgen. Vorig jaar was er op school nog maar
één persoon die meende dat Jan het eindexamen kon
halen, en dat was Jan zelf. Hij heeft gelijk gekregen, maar | |
| |
of
hij met dit brinkmanship Delft ook haalt? Enfin, hij is nog geen achttien.
En Pauline zei: ‘Ik ben trots op hem, omdat hij de werkmoraal in
dit gezin heeft omgebogen.’ Ik ben ook trots op hem, want hij is
niet alleen intelligent en zelfstandig, maar ook een van de aardigste mensen
die ik ken.
| |
Zaterdag 5 juni
Vandaag staat er in NRC Handelsblad een advertentie van zes
mensen, waaronder Chel Mertens, kamerlid, die partijgenoten oproepen om mee
te komen praten over de strategie van de partij. Lees: we willen dat de
combinatie met cda en vvd blijft
uitgesloten. De richtingenstrijd is losgebrand, denk ik. Ik zal het met
belangstelling volgen. Als de meerderheid van het congres een andere koers
wil dan ik, dan zal ik me opgewekt terugtrekken.
| |
Woensdag 9 juni
Het debat over de regeringsverklaring zit er weer op. De PvdA heeft voor een
motie van wantrouwen van de cpn gestemd. D'66 is van alle
kanten aangevallen. Marcus Bakker sprak over de nationale verachting. Mij
doet dit alles niet veel. De onwaarachtigheid is zo groot dat je ervoor
afstompt. Wim Meyer van de PvdA zei in dezelfde minuut dat de PvdA bij de
komende verkiezingen alle opties zou openhouden en dat het een schande was
dat D'66, althans de heer Terlouw, de optie met cda en
vvd niet uitsloot. Nijpels van de vvd prees me het graf in, vanwege m'n ‘buitengewone
moed’ om de vvd niet langer uit te sluiten,
enz. enz. Dat kan van de ene dag op de andere, nadat de vvd een jaar lang in alle denkbare bewoordingen heeft gezegd wat een
waardeloze persoon ik toch ben. Hypocrisie alom, en D'66 is de echte
slechterik. Dat heeft natuurlijk allemaal te maken met de manier waarop met
macht wordt omgegaan.
Intussen gaat het gewone werk door. Met het bedrijfsleven gaat het bar
slecht. Het ene probleem na het andere komt op m'n bord. Toch hou ik van dit
werk. Ik hou van beslissingen nemen en van verantwoordelijkheid. Ik begin
ook waardering te bespeuren in ondernemend Nederland voor de beslissingen
die ik neem. Helaas, binnenkort zal een ander deze taak overnemen.
| |
| |
| |
Donderdag 10 juni
Vier onderwerpen heb ik vanmiddag met de kamercommissie voor Economische
Zaken besproken, waaronder Bruynzeel en de mesk. Opnieuw
hebben de kamerleden ervan afgezien een beleidsdaad of beleidsvoornemen door
te sluizen naar de plenaire vergadering, waar moties kunnen worden
ingediend. Ondanks de menigte moeilijke beslissingen die ik moet nemen is
nog maar éénmaal in al die maanden een onderwerp
plenair behandeld - de ketelbouw. Vrijwel altijd krijg ik massale steun, van
regeringspartijen en oppositie. Ik schrijf dat op, met een zekere trots,
want als ik later de knipsels nog eens zou doorlezen zou ik een totaal
andere indruk krijgen.
Vanavond was er in Noordwijkerhout een bijeenkomst van de partijtop,
bewindslieden, fractie, hoofdbestuur. Toen ik de partijgenoten hoorde praten
viel me op hoe beginselvast D'66 is en hoe weinig er aan macht wordt
gehecht. Een voorbeeld. D'66 heeft vóór de vorige
verkiezingen uitgesproken niet met cda en vvd samen in deze periode te zullen regeren. Nu gaat het ons
slecht. En er was een kabinetscrisis. Een riante oplossing zou zijn geweest
om de vvd in de regering te halen. Daar zouden cda en vvd zeker op ingesprongen zijn.
Het had ons de gelegenheid gegeven nog drie jaar te regeren, macht uit te
oefenen, ons te herstellen. Toch heeft niet één van de
mij bekende D'66'ers het zelfs maar overwogen. Daar zijn de mensen veel te
principieel voor, én er wordt te weinig gedacht in termen van
macht. Ik maak me sterk dat dat bij vrijwel alle andere partijen, verkerend
in onze omstandigheden, anders zou hebben gelegen.
Je vindt dit soort zuiverheid ook bij een partij als de psp, maar die is dan ook nooit met de macht geconfronteerd geweest. En
hoe gemakkelijk zou het zijn geweest er een redenering bij te vinden. Het
land is immers in grote problemen, de PvdA is weggelopen voor de
verantwoordelijkheid, bedenk eens hoe schadelijk het oponthoud door
verkiezingen zou zijn voor het landsbelang.
Natuurlijk zijn D'66'ers niet beter of slechter dan andere individuen. Maar
de partij, het collectieve denken in de partij, is wel zuiverder dan in
andere grote partijen, denk ik heel hovaardig. D'66 is niet bereid de
waarheid ondergeschikt te maken aan de macht. En dat is in de politiek
meestal wel het geval. In de politiek is alles geoorloofd: leugens, laster,
verdachtmakingen, afbranden van wie vroeger een persoonlijke vriend van je
was, álles. Dat is natuurlijk niet nieuw voor me. De hele
wereldliteratuur staat er vol van. Toch | |
| |
heb ik de flauwe hoop
gehad dat het in dit technologische tijdperk anders zou kunnen. Televisie is
een onthullend medium. Ik weet best, heel onbescheiden, dat een deel van de
zeventien zetels van vorig jaar aan mij was te danken. Dat kwam omdat ik
probeerde het niet te spelen over de ruggen van anderen. Dat werkte, omdat
ik geen macht had. Nu handel ik nog steeds zo, maar ik ben een factor in het
machtsspel geworden. Dan moet het blijkbaar anders.
Ik voelde me bij de discussie van de partijtop oer-oud en cynisch. Ik hoor
nog wel bij hen, maar zoals het nu is vertolk ik hun denken niet. Ik sta
niet meer in het midden. Vroeger werd ik door een gespreksronde
geïnspireerd, voelde ik iets trillen, wist ik dat ik de gevoelens
beter dan iemand anders in de partij zou kunnen verwoorden, overdragen. Dat
gevoel is weg. Hun idealen deel ik verstandelijk, maar het zegt me weinig
meer. Misschien ben ik zelf aangetast door de macht. Misschien
móet je aangetast zijn door de macht om op een post als de mijne
te kunnen functioneren.
Ik heb gezegd dat ik het verraad zou vinden als ik lijsttrekker zou worden.
Verraad aan diezelfde idealen van de partij. Ik ben een uitvoerder geworden,
niet meer ben ik de man die met de lantaarn voorop loopt. Om een paar zetels
méér mag je niet iemand als lijsttrekker kiezen die
met een kunstmatige bezieling zou moeten werken, die op ervaring en
formuleringsvaardigheid zou moeten drijven. Dat zou verraad zijn aan de
beginselvastheid van deze beginselloze partij, verraad aan het karakter van
de partij die immers macht ondergeschikt wil maken aan ideeën en
idealen.
| |
Zaterdag 12 juni
De ministerraad van gisteren is snel en vlot verlopen. Het mag gezegd, met
Dries kun je efficiënt werken. Hij heeft net als ik de pest aan
omslachtigheid en herhalingen. Hoewel ik de breuk nog steeds betreur, is het
een verademing af te zijn van de langdradigheid van een aantal van de
voormalige PvdA-collega's. Waarom zouden die eigenlijk zo langdradig zijn?
Waarschijnlijk omdat zij het ware geloof bezitten. Geloven is een zeker
weten, zegt Paulus, en socialisten weten zeker dat ze gelijk hebben. 't Is
toch typisch: de beginselloze D'66'ers zijn het meest beginselvast, de
PvdA'ers zijn de gelovigen en de christen-democraten zijn de pragmatici.
Leve de duidelijkheid in de politiek.
Aan het eind van de middag zal ik, op verzoek, nog een gesprekje | |
| |
hebben met een delegatie uit de fractie, over het lijsttrekkerschap. De
fractie kan er zich niet bij neerleggen dat ik vind dat ik het niet moet
doen. Hans van Mierlo is vertrokken toen hij merkte dat de partij het met
zijn lijn niet eens was, ik vind dat nu mijn tijd is gekomen. Vanavond geven
Alexandra en ik een officieel diner in de Ridderzaal voor de Amerikaanse
Kamer van Koophandel en een aantal grote Nederlandse ondernemers, in het
kader van de Bicentennial. Morgen vertrek ik naar Washington voor een paar
dagen politieke besprekingen. Daarna leid ik een week een delegatie van
Nederlandse ondernemers, die in Houston en in Los Angeles het pad zal
kruisen van Beatrix en Claus. Tien dagen weg van de partijpolitiek, een
prettig idee, al zal het programma afgeladen vol zijn. En weg van deze
schrijfmachine.
| |
Woensdag 23 juni
Vanochtend ben ik teruggekeerd uit de Verenigde Staten. Ik moest meteen door
naar Eindhoven, omdat Alexander Horowitz, een oom van Alexandra, is
overleden. Vanmiddag is hij gecremeerd in Heeze. Hij was een zeer gelukkig
mens. Een technisch genie, die genoot van zijn genialiteit, die daarmee
woekerde, die hem koesterde. Talloos zijn de octrooien die op zijn naam
staan, en ze strekken zich uit over een zeer breed gebied van de techniek,
zoals onlangs de promotor voor zijn eredoctoraat in Delft opmerkte. Een zeer
bemind mens ook, door eertijds zijn ouders, zijn zusters, zijn kinderen en
zijn onvoorstelbaar toegewijde vrouw Gretha. Erg jammer dat hij weg is, maar
weinigen in dit tranendal hebben zo'n gelukkig leven als hij.
De Amerikaanse reis kun je geslaagd noemen. Interessante gesprekken in
Washington, met een aantal kabinetsleden (Baldridge, Edwards, Brock) en de
hoogste adviseurs van de president (Weidenbaum, Keyworth, en anderen).
Verder was ik in Houston en in Los Angeles met de economische missie (waar
we tegelijk waren met H.M.) en in het weekend in Orlando, Florida, om
Kennedy Space Centre en back stage Disney World te bekijken. Er zijn aardige
contacten gelegd, mijn toespraken gingen goed, althans, ik vond het leuk om
ze te houden, de delegatieleden waren in het algemeen tevreden. Verder was
het heerlijk om afstand te voelen tot Nederland. Het is verbazend hoe
geografische afstand werkt op je gemoed. Plotseling worden de
partijpolitieke schermutselingen in | |
| |
Nederland niet meer dan
‘gedoe’. Ik heb me uit de mond laten vallen dat ik de
fractie soms een kleuterklasje vond, in het bijzijn van enkele Nederlandse
journalisten. Eigenlijk wel aardig, nu kan ik eens kijken wie daar boos over
is.
| |
Vrijdag 25 juni
Twee loodzware dagen achter de rug. Ik moest voortdurend in de Kamer zijn,
eerst voor voorjaarsnota en werkgelegenheidsplan, daarna voor het behandelen
van 8 (acht) onderwerpen. Daarbij waren Shell/Esso, de Mesk, het maximum
prijssysteem, de kolenvergassing in Eemsmond, het textielplan en de
elektriciteitsprijs voor grootverbruikers. Waarschijnlijk ben ik
oververmoeid, want ik kan niet slapen. Daardoor gaat mijn
formuleringsvermogen hollend achteruit.
Tot diep in de nacht hebben we een fractievergadering gehad, waarmee ik
bedoel een vergadering met de fractie (zie vorige zin). Hans van Mierlo was
aangeslagen door een interview dat ik in Houston aan Ann Salomonson heb
gegeven. Daarin heb ik hem zeer geprezen voor zijn defensiebeleid, zij het
in bewoordingen die hem niet aanstonden, waarom begrijp ik niet, maar ik heb
ook tamelijk lomp opgemerkt dat hij zich beter niet met partijpolitiek kon
bemoeien. Dat deugt natuurlijk niet, maar het is een kleine wraakoefening
voor het feit dat hij het zich heeft veroorloofd een week publiekelijk te
aarzelen over zijn toetreding tot het interimkabinet. O.a. Aad Nuis en Jan
Velthuizen waren gevallen over de kleuterklas. Dat was, voor mij althans,
een komische noot. Verder was er weinig komisch te beleven. In de uitgeputte
staat waarin ik was, en nog ben, heb ik veel te veel gezegd. Mijn
verbittering over de lage lastercampagnes heb ik niet verborgen kunnen
houden. Dat is stom, want ik probeer ze geen rol te laten spelen in mijn
politieke oordeelsvorming over de strategie. Dat gelooft nu natuurlijk
niemand meer. Iemand als Gerrit Mik heb ik nu in politiek opzicht definitief
van me vervreemd. Jammer. Maandagavond moeten we verder. Ik wou dat ik kon
slapen.
| |
Zaterdag 26 juni
Veertien dagen geleden hebben Chel Mertens en enkele anderen een advertentie
in de nrc geplaatst, met een oproep om in Krasna- | |
| |
polski bijeen te komen om te praten over de koers van de
partij. Vandaag heeft die vergadering plaatsgevonden. Ik ben er natuurlijk
niet heengegaan, omdat zo'n bijeenkomst geen legitimiteit heeft. Vanavond
laat belde mijn goede vriend Stijn Verbeeck me op. Hij is wel geweest, en
heeft uit Julius Caesar geciteerd: ‘Ach, konden we de geest van
Caesar doden en Caesar zelf niet schaden.’ Iedereen is boos op
me, omdat ik heb gezegd geen blokkade te willen en daar mijn
lijsttrekkerschap aan verbind. Ja ja. Stel je voor dat ik pas op het congres
op 17 juli, na aanneming van een resolutie mét blokkade, ineens
zou zeggen: zoek maar een andere lijsttrekker. Het huis zou te klein zijn.
Zo probeert de partij me te dwingen. Ik mag zetels winnen, als ik maar geen
mening heb, als ik maar doe wat degenen die politiek met hun buik bedrijven
vinden. Ik van mijn kant voel me niet boos. Ik begrijp de gevoelens best.
Zíj hebben allemaal niet meegemaakt wat ik dagelijks meemaak.
| |
Zaterdag 3 juli
Het parlement is op reces, waardoor een normale werkweek op het departement
mogelijk was. Nou ja, normaal... We hebben het D'66-verkiezingsprogramma
gepresenteerd en de kranten hebben de hele week bol gestaan over
‘Jan Terlouw wél lijsttrekker, Jan Terlouw
géén lijsttrekker, Jan Terlouw wil minister blijven,
Jan Terlouw ziet af van partijleiderschap, enz., enz.’
Blijkbaar zeg ik de dingen niet meer helder. Vandaag was ik op een
regiocongresje in Arnhem. Ik heb geprobeerd uiteen te zetten waarom een
volwassen partij niet met blokkades kan werken. Onze plaatsbepaling kan niet
meer gebeuren ten opzichte van een andere partij. We moeten de
onderhandelingen in op grond van ons eigen programma, ónze
geschiedenis en ónze mentaliteit. Dat moet genoeg zijn. Wie mij
niet vertrouwt als onderhandelaar op die grondslagen, die zoekt maar een
ander. Ik had de indruk dat een vrij grote meerderheid in de zaal het met me
eens was, maar ik kan me vergissen. Eigenlijk zou ik alle regiobijeenkomsten
af moeten, maar ik heb geen tijd. En eigenlijk heb ik er ook de lust niet
voor. Ik ben nu negen jaar politiek leider geweest. Als de leden bij het
minste of geringste denken dat ik hals over kop een coalitie met de vvd zal aangaan, dan kiezen ze maar een ander. Het mag
dan zo zijn dat ze onvoldoende geïnformeerd zijn, en dat is
natuurlijk zo, ik vind dat ik aanspraak mag maken op een beetje vertrouwen.
| |
| |
Krijg ik dat niet dan ook best, maar dan ga ik weer eens
met de Boreas het IJsselmeer en de Waddenzee op.
| |
Maandag 5 juli
Terwijl ik dit tik is het al lang 6 juli. We hadden vanavond voor de tweede
maal beraad met het Noorden van het land, het zgn. isp-beraad. Colleges van gs van vier provincies,
een stuk of acht bewindslieden, bij elkaar zo'n 45 man. Het is mijn taak als
coördinerend bewindsman voor het regionaal beleid om zo'n
vergadering tot een goed eind te brengen. Vergeet het maar. Het is allemaal
voor de Bühne. Veel van de projecten waar de Noorderlingen mee
aankomen zijn volstrekt onvoldragen. Henk Vonhoff is dit jaar voorzitter van
de bcn (Bestuurs Commissie Noorden des Lands) en hij kent
alle truks uit de trukendoos van het vergaderen. Ik trouwens ook. En dat
kost allemaal een boel tijd. Het volgende kabinet zal zich moeten beraden
over het isp en pnl-beleid. Op zo'n
manier vergaderen is waanzin. Bovendien beginnen hoe langer hoe meer
collega's er de pest over in te krijgen dat ze voorzieningen moeten treffen
voor de zwakke regio's, terwijl die regio's een veel beter
voorzieningenniveau hebben dan bijv. de grote steden. Het vorige kabinet
heeft afspraken gemaakt over werkgelegenheid in Zuid-Limburg en het Noorden,
die niet te vervullen zijn als er geen werkgelegenheid is te scheppen in de
marktsector. En hoe moeilijk dat is ervaren we iedere dag. Alles, letterlijk
álles gaat slecht.
Hoe dan ook, het overleg duurde van 18 h tot 2 h vanmorgen. Daarna nog een
persconferentie van Henk Vonhoff en mij. Terwijl wij de stukken die de
voorlichtingsdiensten hadden voorbereid doorkeken, stonden de heren
gedeputeerden natuurlijk de pers al te woord. Afspraken op dat gebied zijn
evenveel waard als de afspraak met een kanariepietje dat hij niet weg zal
vliegen als je de kooideur open laat staan. Dus het verheffende resultaat
van dit alles is dat iedereen doodmoe is, het Noorden ontevreden naar huis
gaat en het kabinet ondanks alle inspanningen slechte publiciteit krijgt.
Hoe moet ik, met dit drammerige gedrag van met name Groningen (N.b.: dat
slaat niet op Henk Vonhoff), de collega's van vro, V en
W, en de anderen er volgend jaar toe krijgen nog een cent extra voor het
Noorden uit te geven? De heren uit Groningen werken zichzelf eendrachtig
tegen. In Limburg pakken ze dat heel wat slimmer aan. Wél hard
onderhandelen, geen gemok achteraf.
| |
| |
| |
Woensdag 7 juli
Vanavond gegeten op het Loo, bij Margriet en Pieter. Bepaald heel gezellig.
Ook Wim en Tineke Duisenberg waren er, Henk Vonhoff en Loes, Bill Dyes en
Mary (Amerikaanse Ambassadeur), Chris van Veen en zijn vrouw. Alexandra is
vol van een Duitse muziekpedagoog die ze vorige week heeft ontmoet, een
zekere Wolfram König. Hij schijnt wonderen te verrichten bij het
opleiden van jongelui op verschillende instrumenten, vooral viool. Pauline,
die enkele lessen van hem heeft gehad, is ook al weg van hem (of z'n
methode). Alexandra heeft natuurlijk prompt Pieter van Vollenhove
geïnteresseerd voor dit fenomeen. Want: ze heeft snode plannen.
De heer König moet, al is het maar part time, naar Nederland
komen. Nederlandse muziekleerlingen moeten kennis kunnen maken met deze
nieuwe manier van lesgeven. Dat is niet simpel, want zijn boodschap is dat
er veel verkeerd wordt gedaan op dit gebied. Dat is geen boodschap waardoor
meteen alle deuren openspringen. Toen Semmelweisz ontdekte dat de vrouwen in
zijn ziekenhuis stierven aan kraamvrouwkoorts omdat hij en zijn collega's
regelrecht van het lijkenhuis naar hun patiënten gingen en hen
aanraakten en besmetten, is hij begonnen zijn eenvoudige advies uit te
dragen: mijne heren, was uw handen. Men heeft dit advies niet willen
aanvaarden (ze zouden dan immers schuld voor de dood van duizenden vrouwen
uit het verleden op zich laden) en Semmelweisz is er gek van geworden. Van
een muur van onbegrip word je op den duur natuurlijk gek. Maar goed,
Alexandra is een doordouwster eerste klas, en ik maak me sterk dat ze iets
versiert, met of zonder de hulp van heer Pieter.
| |
Donderdag 8 juli
Bondskanselier Schmidt is twee dagen op bezoek. Vanmiddag hebben we
gesprekken met hem gevoerd, Dries, Hans van Mierlo, Hans van den Broek
(Stas.BuZa) en ik. Een imponerende man. Kennis van zaken, enorme
zeggenskracht (ook in het Engels) en openhartig. Hij heeft een boekje
opengedaan over zijn kijk op de Amerikaanse politiek en over de plaatsing
van kruisraketten wat ik gaarne aan de publiciteit zou prijsgeven, maar dan
ga ik ver buiten míjn boekje. Een Real-politiker, maar wel eentje
met bezieling. Na het diner hebben we nog even gekeken naar het slot van de
halve finalewedstrijd in het wereldkampioenschap voetbal 1982. De strijd | |
| |
tussen Duitsland en Frankrijk werd beslecht met strafschoppen.
Helaas verloren de Fransen. Helaas, want ze hebben aantrekkelijk spel
vertoond in dit kampioenschap. Commentaar van de Bondskanselier:
‘Weg vrije weekend; zondag zal ik voor de finale in Madrid moeten
zijn.’
| |
Zaterdag 10 juli
De PvdA heeft z'n verkiezingscongres gehad vandaag. De algemene indruk is dat
gematigdheid en realiteitszin overheerst. Weinig rancuneuze opmerkingen over
D'66, weinig polarisatie richting cda. Dat is mooi. Wel
gaan die verdomde kruisraketten weer een vervelende rol spelen. Dries heeft
er vanuit Egypte van de week een opmerking over gemaakt. Hij zei:
‘De PvdA zal er mee moeten instemmen dat we van die zaak een
vrije kwestie maken. Er moet worden beslist in de volgende periode. De PvdA
zal, willen ze meedoen aan de volgende regering, zich uiteindelijk neer
moeten leggen bij wat een meerderheid van het parlement op dit punt
wil.’ Of woorden van gelijke strekking. Mij ontgaat de wijsheid
van zo'n opmerking nú. Dat is iets voor de onderhandelingen. Want
ten eerste krijgt het congres van de PvdA de gelegenheid om een afwijzend
standpunt te formuleren (wat natuurlijk prompt is gebeurd), maar vooral gaan
de dissidenten in het cda zich roeren. Wat heeft Dries
daar aan?
| |
Woensdag 14 juli
Het kabinet is druk bezig met het opstellen van de begroting 1983. De
situatie is dramatisch. Naast de 8 miljard die al zijn omgebogen in de
voorjaarsnota zou er nog eens 11 miljard bij moeten om het
financieringstekort naar 6,5% terug te dringen. Dat is te gek, en daarom
stelt Van der Stee voor dat we niet 11 maar 6 miljard additioneel ombuigen.
Ook dat is al een bijna niet uit te voeren klus en we blijven dan toch met
een hoog tekort zitten. Bovendien tasten alle ombuigingen, waar je ze ook
vindt, de werkgelegenheid op korte termijn aan. Het minst is dat het geval
als er wordt bezuinigd in de inkomenssfeer, dus dat zal moeten gebeuren. De
vraag is of, als ambtenaren en uitkeringstrekkers er op achteruitgaan, de
marktsector voor een groot deel mee zal moeten doen. Van der Stee betoogt
niet ten onrechte dat de collectieve sector als een molensteen | |
| |
om onze hals hangt en voor een deel de oorzaak is van de ellende. Dus moeten
we bezuinigingen in de collectieve sector opzoeken. Maar, hij heeft ook wel
gevoel voor onze argumenten, en dus komen we daar wel uit. Dat hoeft
trouwens pas in augustus. Deze week moeten we proberen tot een oplossing te
komen voor de hoogte van de departementale begrotingen. Dat is al moeilijk
genoeg.
Vanavond heb ik even wat gegeten met Ineke. Ik heb namelijk het gevoel dat
zij en niet ik als eerste uit de bus zal komen bij de
schriftelijke stemming onder de D'66-leden voor de kamerkandidaten. Een
aantal kandidaten heeft niets nagelaten om zichzelf in de publiciteit te
brengen, ongeacht de schade die dat oplevert voor de partij. Een beschamend
gezicht. Voor Ineke geldt dat absoluut niet. Zij heeft een krachtige
overtuiging, maar ze gedraagt zich altijd zuiver en integer. Daarom wilde ik
haar even zeggen dat alles tussen ons precies blijft zoals het altijd
geweest is als ze vóór mij op de lijst zou
eindigen.
| |
Donderdag 15 juli
Vanavond omstreeks acht uur heeft het kabinet het laatste besluit genomen dat
nodig was om de begrotingen van de departementen vast te stellen. Voor het
eerst sinds 15 jaar is dat voor 1 augustus gelukt. De Raad heeft zichzelf en
de minister van Financiën met een applausje met dit succes
gefeliciteerd. Het land wordt weer geregeerd. Dit kabinet is onzegbaar
besluitvaardiger dan het vorige. Vergaderen is een genoegen geworden. Max
Rood doet Binnenlandse Zaken met een gemak alsof hij al in zijn derde
kabinet zit. Ook Erwin Nypels heeft zich snel ingewerkt.
Ook omstreeks acht uur kreeg ik de lijst door met kamerkandidaten. Het is nog
erger dan ik had gedacht. Ik sta niet op de tweede maar op de vierde plaats,
na Ineke Lambers, LJ en Maarten Engwirda. Dat is de tol van de macht en de
verantwoordelijkheid. Ik ben er voor een groot deel verantwoordelijk voor
dat er nu een besluitvaardig kabinet zit, dat er daadkracht is en niet een
eindeloze impasse. Dat kweekt tegenstanders, ook in de eigen partij. Het
telsysteem in onze partij is zodanig dat dit gemakkelijk kon gebeuren. Men
heeft uitgezocht dat ik veel vaker dan de anderen op de eerste plaats ben
gezet, maar dat een procent of 15 me helemaal niet op de lijsten heeft
vermeld. Dan kom je lager uit dan wanneer je op álle | |
| |
lijsten bij de eerste vijf staat. Hans van Mierlo zei dus meteen vanavond
dat ik verplicht was de goede analyse te maken, en dan zou ik tot de
conclusie komen dat de overgrote meerderheid in de partij me nog steeds als
leider wilde. Zo voel ik het niet. De goede analyse is dat er weerstand
tegen mijn politieke inzichten is ontstaan en dat vertaalt zich
óók, zij het een beetje al te dramatisch, in de
uitslag van deze verkiezing. Ik ben opgegroeid op de Veluwe. Daar zeggen ze:
graag of heel niet. De conclusie is duidelijk. Het wordt heel niet.
| |
Vrijdag 16 juli
Vanavond om 5 uur was de top van de partij bijeen in de Flint in Amersfoort,
waar vanavond en morgen het congres wordt gehouden. Het programma moet
worden vastgesteld, er moet een verkiezingsstrategie worden bepaald en er
moet een lijsttrekker worden gekozen. Ik heb aan het begin van de
vergadering de voorzitter van de partij een brief overhandigd waarin staat
dat ik niet beschikbaar ben als lijsttrekker. Het vertrouwen tussen de leden
van de partij en mij is geschonden. LJ werd, zoals vaker eerder, boos,
anderen probeerden op andere manieren me op m'n besluit terug te doen komen.
Ik heb er geen zin in. Als enige concessie heb ik er in toegestemd dat mijn
brief niet vanavond naar het anp gaat, maar dat Jan van
Berkom, de partijvoorzitter, hem morgenochtend op het congres zal voorlezen.
Moeilijke dag morgen.
| |
Zaterdag 17 juli
Toen het verkiezingscongres werd vastgesteld op 17 juli zeiden velen: midden
in de vakantie, er komt geen mens. De werkelijkheid is geworden dat er de
hele ochtend lange rijen voor de loketten hebben gestaan, tot er meer dan
2000 mensen binnen waren. Dat is veel meer dan er ooit zijn geweest.
Het congres is ook politieker en emotioneler verlopen dan ooit, behalve
misschien het congres van de handtekeningenactie in '76, waar vele mensen
huilden. Politiek is een emotioneel gebeuren.
Vandaag kwamen de mensen op het drama af. Het aannemen van een bepaalde
strategieresolutie zou de partij kunnen splijten. De gevierde leider was op
een vierde plaats terecht gekomen en zou wellicht niet gekozen worden als
lijsttrekker. Je reinste theater.
De dag is loodzwaar geweest, maar ook ongemeen boeiend. In ver- | |
| |
gelijking met andere politieke congressen, vooral in andere partijen, was
het een belevenis van de hoogste categorie. En toch, ik voelde niets. Men
heeft geklapt, men heeft boe geroepen, men heeft gesmeekt of ik wilde
blijven, men heeft me toegesnauwd, en ik voelde niets. Het applaus deed me
niets, de betogen deden me niets. De hele dag hebben tientallen fotografen
met hun toestellen in de aanslag gestaan, gereed om me te betrappen op een
snik of een traan, op een uitbundig gebaar of op weet ik wat. Als er maandag
zo'n foto in de kranten staat, dan zou me dat hoogst verbazen, of liever,
het zou aantonen dat je met een fototoestel kunt vastleggen wat je wilt;
want ik voelde niets.
Er was een motie Wolfersperger, waarin stond dat een combinatie van cda/vvd/d'66 was uitgesloten. Toen die motie was
verworpen met een zeer krappe meerderheid, en daarmee de blokkade die ik
niet wilde, deed me dat geen enkel plezier. Toen werd beslist dat alleen na
een algemene ledenvergadering een samenwerking met cda en
vvd zou kunnen, wat ik staatsrechtelijk hoogst
dubieus vind, deed me dat geen enkel verdriet. Toen het congres ritmisch
applaudisserend (wat ik haat) riep dat ik lijsttrekker moest worden, liet me
dat volmaakt onbewogen en heb ik me niet eens naar het congres omgewend. Ik
heb tenslotte toegezegd het te zullen doen, om het Ineke en Maarten te
besparen (als een van beiden het in de toekomst nog eens doet, moet dat zijn
met meer kans, met een langere voorbereiding), omdat je als democraat indien
enigszins mogelijk je congres moet volgen, en omdat het zou lijken alsof ik
té gekwetst was door de uitslag van de schriftelijke stemming.
Toen ik was gekozen, met een derde van de stemmen voor Gerrit Mik, heb ik
nog een korte toespraak gehouden, waarvan men zei dat hij inspirerend was.
Pure routine. Ik voelde niets.
| |
Zondag 8 augustus
Terug van twee weken op de Boreas, met veel zon, (te)
weinig wind en geen druppel regen. Dat laatste spijt me om twee redenen: ik
hou, met mate, van regen, en de droge grond schreeuwt er om. Ik ben zeer
veel toegeroepen door mensen die me herkenden, altijd vriendelijk overigens.
Op het water tref je veel Friezen en het valt op dat Friezen bescheidener
zijn dan andere Nederlanders als het gaat om het aanspreken van iemand die
ze niet persoonlijk kennen maar wel hérkennen.
| |
| |
Vandaag over één maand zijn de verkiezingen. Het wordt
tijd me te bezinnen op de situatie. D'66 is indertijd opgericht om
pragmatische politiek te voeren. Wij zouden ons laten leiden door
landsbelang, niet door het ondoorzichtige partijpolitieke gekonkel. Die tijd
ligt al ver achter ons. Van pragmatisme is weinig meer te bespeuren. Het
onlangs gehouden congres heeft weer eens bevestigd dat partijpolitieke
kleuring, de vraag of je wel ‘progressief’ genoeg
bent, de gemiddelde D'66'er veel meer bezighoudt dan de vraag welk programma
uitvoerbaar is, zelfs meer dan de vraag welke regeringscombinatie het
effectiefst het land kan besturen.
Politieke partijen doen niet wat ze zeggen. Het kabinet Van Agt I zou
bezuinigen, zou puinruimen. Daar is niets van terecht gekomen. Waarom niet?
Omdat het cda de gevangene was van zijn tien dissidenten
en de vvd zijn poot niet stijf durfde houden tegenover
het cda. Zelfs toen Andriessen opstapte, op grond van
standpunten die de vvd a fortiori huldigde, likte men het
cda de kont. De PvdA is in '81 de verkiezingen
ingegaan met een programma dat volstrekt onuitvoerbaar was. Het heeft dan
ook geleid tot een kabinetscrisis. Onmiddellijk daarna heeft men een
programma geschreven op grond waarvan het kabinet Van Agt-II best had kunnen
doorgaan.
De welvaartsstaat moet op de helling. Te weinigen werken, te velen hebben
uitkeringen. Dat klinkt rechts, maar het is de harde werkelijkheid. En het
meeste bezwaar ertegen groeit bij de mensen die zelf nog net wél
keihard moeten werken voor een sober bestaan, terwijl hun buurman trekt van
de bijstand en er naast beunhaast. De Staat moet ook bezuinigen; het
profijtbeginsel zal van stal moeten worden gehaald. Allemaal onvermijdelijk.
We kunnen dat ook nalaten, of gebrekkig uitvoeren. Dat kan. Het gevolg zal
zijn dat als de kruitdamp van de depressie is opgetrokken Nederland een
tweederangs industrie-natie zal zijn geworden. Een land dat 60% van zijn
produktie exporteert móet vooraan blijven lopen, anders zakt het
weg in de grauwe middelmaat. Dan betalen natuurlijk in de eerste plaats de
economisch zwakken het gelag. Helaas is dit een lange-termijn-boodschap waar
je geen stem mee wint en die de linkse pers nooit als integer bedoeld zal
wensen te aanvaarden.
De geschiedenis van de laatste vijf jaar leert dat de kans dat de
noodzakelijke maatregelen worden genomen het grootst is als D'66 deelneemt
aan het kabinet. Want voor socialisten is ombuigen een tegennatuurlijke
bezigheid. Dat zie je in meerdere landen. Een | |
| |
cda/vvd-combinatie buigt niet om, omdat er geen
afscherming is naar links. Het afgelopen jaar hebben de dissidenten zich
koest gehouden. Waarom? Omdat D'66 het alibi verschafte. In een kabinet van
cda/PvdA/D'66 kan de PvdA zich bij het uitvoeren van
ombuigingen verschuilen achter de meerderheid van cda en
D'66. cda en PvdA alleen zouden het ook mateloos moeilijk
krijgen. Een kabinet van PvdA en vvd samen is op dit
moment volstrekt belachelijk. Kortom, D'66 moet meedoen aan het volgende
kabinet, als het er ons om gaat Nederland zo ongeschonden mogelijk uit het
economische dal te trekken. Helaas, daar gaat het D'66 allang niet meer om.
Het gaat er om progressief te zijn, om te horen bij de goeien, om niet te
hoeven lezen dat we verrechtst zijn. En dus zal D'66 niet meedoen aan het
volgende kabinet. Dat zal immers hoogst waarschijnlijk bestaan uit de
combinatie cda/vvd. Dries en Ruud en Jan de Koning hebben
geen zin meer in de PvdA. Ze zullen D'66 er graag bij willen hebben, als
schild naar links. Maar de fractie zal niet willen, omdat het onverdragelijk
is een schild naar links te zijn, onverdragelijker dan om na te laten wat
voor de lange termijn nodig is.
Op het congres, vorige maand, was het woord progressiviteit niet van de
lucht. Wolfersperger wil zo graag progressief zijn. Hij zit in het
stadsbestuur van Amsterdam. Dat progressieve stadsbestuur van de afgelopen
jaren heeft Amsterdam bepaald niet uit de problemen geholpen. Hoe langer hoe
meer blijkt me dat progressiviteit een luxe is, die je je moet kunnen
veroorloven. LJ is tamelijk progressief op sociaal-economisch gebied. Dat
kan hij zich veroorloven omdat hij er geen verstand van heeft. Op de
terreinen defensie en buitenlands beleid is hij aanmerkelijk minder
progressief. Daar heeft hij namelijk wel verstand van. Hetzelfde geldt voor
Hans van Mierlo. Reuze progressief, behalve op het gebied waar hij verstand
van heeft. Voor mij is het ook waar. Ik voel een natuurlijke neiging tot een
radicaal standpunt over bewapening - daar weet ik dan ook geen bliksem van.
Mansholt is ook zeer progressief. Hij kan het zich veroorloven, want hij is
rijk en is met zijn jacht naar de Arizona vertrokken. Echte progressiviteit
blijkt pas als je op het gebied waarop je progressief bent langdurig
verantwoordelijkheid draagt. Een man als Tinbergen beschouw ik als
progressief, omdat zijn wetenschappelijke verantwoordelijkheid met zijn
opvattingen in harmonie zijn gebleven. Ineke Lambers houdt ook aardig stand,
al is de proeftijd wat kort geweest.
| |
| |
Dit soort beschouwingen leiden natuurlijk tot een regelrecht alibi voor
conservatisme. Dat is nog veel gevaarlijker dan valse progressiviteit.
Daarom is het toch goed dat congressen progressiever zijn dan kiezers, en
kamerleden doldriester dan de verantwoordelijke ministers. Het wordt dan
tijd dat de door de realiteit getekenden opstappen en de doldriesten het
leerproces naar realisme gaan doormaken. Dat ligt in de aard van de
dingen.
| |
Vrijdag 13 augustus
Het leven herneemt van lieverlee zijn gewone gang, al zijn diverse ministers
nog met vakantie. Ik was gisteravond de eerste gast in de Brandpunt-specials
over de verkiezingen. Tot mijn genoegen kreeg ik er eindelijk weer eens
positieve dingen over te horen. Men vond me ‘herboren’
enz. enz. Daar zit een hoop flauwe kul bij. Hou je kop in de zon en was je
haar, dan zie je er jong en gezond uit. Wat je zegt doet er veel minder toe.
Maar misschien heeft ook wel doorgeklonken dat het me allemaal vrij weinig
meer kan schelen. De kaarten zijn toch geschud. Het cda/vvd-kabinet komt er, ook al doet de PvdA het beter in de
opiniepeilingen, de laatste tijd. Er zou zelfs sprake van kunnen zijn dat ze
het cda in grootte voorbij streven, volgens de cijfers,
maar niemand gelooft daar serieus in.
| |
Zaterdag 14 augustus
D'66 is zijn campagne gestart met een ‘Haagse
Kunsten’dag in het Kurhaus. Trio's, kwartetten, gedichten, jazz.
Met politiek had het niet meer dan zijdelings te maken, maar het was wel
gek. Dit wordt toch een heel andere campagne dan anders. Niemand wil
drammerig overkomen. De PvdA is poeslief, maar ze hebben dan ook wel een
massa boter op het hoofd. De nieuwe mode: lief zijn voor elkaar. Dat deden
wij vorig jaar, misschien doen ze ons na omdat ze de 17 zetels nog in het
hoofd hebben. Ik moet er eens over denken of het dan geen tijd wordt weer
een nieuwe trend te zetten, bijv. wél vinnig doen tegen de
anderen. Het begint me hoe langer hoe meer koud te laten wat mensen vinden
van wat ik doe of niet doe. In de Brandpuntuitzending heb ik motor gereden,
zonder er lang over na te denken. Mijn toespraakje in Scheveningen heb ik
besloten met enkele hexameters zonder me af te vragen of dat misschien
belachelijk was, en wel als volgt:
| |
| |
Want macht, hoe nodig ook, bergt in zich veel gevaren.
Gewaarschuwd zijn dus hij of zij die het vergaren.
Het politieke ‘spel’ is grauwe werkelijkheid.
Meer dan een half miljoen zijn al hun werkkring kwijt.
Gebruik uw stem dus goed, u geeft er macht mee weg.
En dat is tamelijk link, dus doe 't met overleg.
Geen dogmatiek, wel waarheid, solidariteit,
kan dat de leidraad zijn waardoor u wordt geleid?
U, kunstenares, en u, publiek dat kunsten mint,
voor ge ter stembus gaat, bezint eer ge begint.
Pas op, word niet met loze kreten opgepept.
Word niet alleen bemind omdat u stemrecht hebt.
Want in de politiek, daar zie je het steeds vaker,
men is geen kunstenaar, men is een kunstenmaker.
Wel vaak, maar niet altijd. Laat ons dus niet verliezen.
Dat hebt u in de hand, door straks bewust te kiezen.
| |
Dinsdag 17 augustus
Je zou het haast vergeten, maar het dekkingsplan moet nog worden gemaakt en
de 4,5 miljard ombuigingen moeten nog worden ingevuld. Vanmorgen hebben
Fons, Louw de Graaf en ik ons daar aan gezet. Er bleken nog heel wat
meningsverschillen te bestaan: De moeilijkheid is dat we de 4,5 miljard niet
eens halen als alle ambtenaren en alle uitkeringstrekkers op de nullijn
worden gezet. Nullijn in die zin, dat niemand er in nominale bedragen op
achteruitgaat, maar er ook niets bij krijgt. Daarnaast moeten er dan nog
allerlei specifieke maatregelen worden genomen. Een handicap is dat Max Rood
nog met vakantie is. Er wordt te veel van hem verlangd dan dat er zonder hem
maatregelen kunnen worden vastgesteld.
Er wordt veel gepraat over het handhaven van de netto-netto koppeling. In
feite komt het er op neer dat de marktsector evenveel zou moeten inleveren
als de collectieve sector, uitgedrukt in koopkracht. Nu wil de fnv de prijscompensatie niet in discussie stellen. De overheid
moet bezuinigen, en dat kan eigenlijk alleen in de inkomenssfeer. De fnv zou me eens moeten uitleggen hoe de overheid
én de koppeling moet handhaven, én het
financieringstekort niet boven de 10% moet laten stijgen (op straffe van
financiële chaos) én in moet stemmen met het handhaven
van de automatische prijscompensatie. Voor mijn vakantie heb ik Kok en Van
der Meu- | |
| |
len een lange middag op bezoek gehad. Ze bleven het
antwoord op die vraag schuldig. Met het cnv valt nog wel
te praten, maar Wim Kok heeft geen enkele speelruimte en hij neemt die ook
niet. Blijkbaar wil de fnv vooral de vrijheid houden om
te kunnen kritiseren wat de regering doet, wát het ook is. Het
nemen van medeverant-woordelijkheid is er niet bij. Ik vind dan ook dat er
niets anders op zit dan dat het volgende kabinet een rigoureuze
loonmaatregel neemt. Het alternatief is: ontkoppelen, trendzetten i.p.v.
trendvolgen en grote verschillen in inkomen van marktsector en de
collectieve sector. Leve de solidariteit.
| |
Vrijdag 20 augustus
Deze week is omgekropen. Waarom eigenlijk? Veel bijzonders was er niet aan de
hand. Wellicht komt het omdat ik na de vakantie weer moet wennen aan het
ritme van de dagen. Onderwerpen genoeg. Er zijn problemen met Mobil Oil, die
de raffinaderij in Amsterdam gaat sluiten. We zijn bezig kaderregelingen te
ontwerpen voor de textiel en voor de confectie. Hoogovens heeft aandacht
nodig voor hun investeringsplan, waarvoor men een bijdrage van de overheid
verwacht. De Haagse Post wilde een interview (wie
eigenlijk niet) en de onnozelheid van de vragen kende geen grenzen. De
overleggroep technologie is geïnstalleerd, met Walter Zegveld als
voorzitter. Een groep van zeer hoog niveau, Walter blijft een uniek talent.
Er gaat nog al wat tijd zitten in vergaderingen met de campagnecommissie en
ik heb mijn eerste spreekbeurt in campagneverband gehouden, in Nuenen.
Genoeg te doen, maar de schaduw van de leegte van de periode na 8 september
begint er over te vallen. Vanavond heb ik het nieuwe adviesbureau van Chriet
Titulaer in Houten geopend. Chriet is een wonderbaarlijke man. Zijn huis is
gevuld met de modernste snufjes op het gebied van elektronica en
communicatie. Hij vond het doodgewoon dat het merendeel van de aanwezigen
het gebeuren moest volgen via een televisiescherm; alsof directe
communicatie niet onvervangbaar is. De openingshandeling geschiedde door een
glasvezelverbinding te maken en daarmee een televisietoestel van input te
voorzien. Chriet is al jaren een bekende van het Nederlandse publiek.
Ofschoon hij nu weg is bij Teleac, zal hij toch steeds weer gevraagd worden
om in televisieprogramma's op te treden. Dat komt omdat hij niet door de
mand valt. Hij is altijd ter za- | |
| |
ke, hij is altijd
geïnformeerd, hij geeft altijd correcte informatie. Zijn
levensfilosofie: iedere avond wil ik kunnen zeggen: ‘Dit was weer
een dag die de moeite waard was’. Tot nu toe lijkt hij daarin
voortreffelijk te slagen.
| |
Maandag 23 augustus
De campagne bracht me vanavond voor een spreekbeurt in ‘Kobus aan
de Poort’, in mijn eigen woonplaats Amersfoort. Om redenen waar
ik nog niet de hand op heb kunnen leggen spreek ik niet graag in Amersfoort.
Profeet in eigen land? Ook vanavond deed het me weer weinig. Ik heb de vvd gevraagd eens uit te leggen waar ze de 27 miljard
vandaan willen halen die volgens hen omgebogen moeten worden. Een hele toer
als je de aow uitsluit, het trendmechanisme wilt
behouden, de politie wilt uitbreiden en nog zo het een en ander. Enfin, aan
de PvdA zijn ook heel wat vragen te stellen. Morgenavond in Assen maar eens
doen.
Vanmiddag had ik Chris van Veen, voorzitter vno op bezoek.
Hij zei me dat als er een kabinet cda/vvd/D'66 zou komen,
hij vond dat ik minister van ez moest blijven. Dus niet
Van Aardenne of Lubbers. Ik heb daar niet erg opgetogen op gereageerd, want
D'66 doet toch niet mee aan zo'n combinatie. Maar in mijn hart ben ik
machtig blij met deze erkenning uit het bedrijfsleven dat ik me voor hen heb
ingezet en dat ik het zo beroerd nog niet heb gedaan. Bepaalde krachten in
politiek Nederland willen dat ik de geschiedenis niet inga als een goede
minister. Waarschijnlijk ben ik daar innerlijk nog steeds razend over.
| |
Dinsdag 24 augustus
Een drukke dag in het Noorden. Congres over regional science toegesproken in
Groningen, een aantal kleine bedrijfjes geopend of bezocht, spreekbeurt in
Assen, laat in de avond in de auto nog turen op de kleine lettertjes van het
wetsontwerp mip, want dat wordt ineens morgen in de Kamer
behandeld. Voor het eerst ben ik echt ontevreden over het departement. Men
had negatief geadviseerd over een paar van de bedrijfsbezoeken, maar in het
kader van de campagne had ik besloten toch te gaan. Nu kwam waarachtig de
nodige informatie heel traag los, en nog maar half correct ook. Het valt op,
omdat het departement in het algemeen voortreffelijk werk levert. | |
| |
Toch over praten morgen. De hele tocht reed er een sliert
journalisten achter ons aan, tuk op een dagje ‘sfeer’
in de campagne. Gek veel nieuws zit er niet voor ze in. Mijn hoofd bonst,
maar ik moet de memorie van antwoord van de mip nog
proberen door te lezen, een dikke 40 bladzijden. Een minister is net een
luxe dwangarbeider.
| |
Zaterdag 28 augustus
Deze week is beheerst door twee dingen: de campagne die op gang is gekomen
(al zal het niet echt iets worden, denk ik) en het vaststellen van de
miljoenennota 1983.
Wat de campagne betreft, de PvdA komt weer opzetten. Kiezers zijn weinig
rationeel. De PvdA is weggelopen uit het kabinet en heeft feitelijk
toegegeven ongelijk te hebben, door een nieuw programma te schrijven waaruit
blijkt dat ombuigingen onvermijdelijk zijn. Desalniettemin herwinnen ze de
gunst van de kiezer. D'66 is trouw gebleven aan zijn programma en heeft zijn
verantwoordelijkheid in het kabinet niet geschuwd. En toch zijn we enorm
gedaald in de kiezersgunst. Gelijk hebben heeft in de politiek niet veel
betekenis. Het is even erg dingen te vroeg te zeggen als te laat. Wij hebben
tien jaar gezegd dat het bedrijfsleven zich moest vernieuwen. Desalniettemin
zei men dat wij geen sociaal-economische visie hadden, en toen
iederéen ging zeggen dat innovatie nodig was, kregen we er geen
enkel credit voor dat wij het al veel eerder wisten. Politiek gaat
nauwelijks over gelijk hebben. Drees jr had ook in veel opzichten gelijk,
maar het bracht hem in de politiek nergens. D'66 is genoodzaakt steeds met
nieuwe denkbeelden te komen, zolang we niet dieper zijn geworteld in de
Nederlandse samenleving - en het is de vraag of dat ooit zal gebeuren. Voor
ons moet wel gelden een uitspraak van Holbrook Jackson: ‘Zodra
een denkbeeld wordt aanvaard is het tijd het te verwerpen.’
Overigens gaat het wat beter in de opiniepeilingen. Tien dagen geleden
stonden we op zeven zetels, nu zijn het er weer tien. Nog twee erbij en ik
ben tevreden.
Met de miljoenennota heeft het in het kabinet even gespannen van de week. Het
is ook een vreselijke toer om in één jaar 12,5 miljard
te bezuinigen. De Graaf staat voor vrije loononderhandelingen en voor de
sociale uitkeringen, Van der Stee staat voor omlaag brengen van het
financieringstekort, Max Rood vecht voor de ambtena- | |
| |
rensalarissen, ik vecht voor lastenverlichting van het bedrijfsleven en
voor beperking van de verhoging van de gasprijs en ga zo maar door.
Vanmiddag zijn we eruit gekomen, toch nog vrij vlot. We hebben wel een paar
problemen voor ons uitgeschoven. Er zal iets worden gedaan voor de echte
minima, maar niemand weet nog hoe dat gefinancierd zal worden. Het
bedrijfsleven moet mee matigen, zonder dat het financieringstekort er verder
door oploopt. Ook daarvoor zijn nog geen middelen gevonden. Iedereen komt
per 1 jan. '83 op de nullijn. Het kabinet is van oordeel dat de sociale
partners desnoods gedwongen moeten worden om een gelijke (nou ja,
overeenkomstige) matiging te betrachten als de collectieve sector wordt
opgelegd. Dat was een dringende eis van D'66. We hebben in hoge mate onze
zin gekregen van het cda. Misschien denken ze dat een en
ander toch nog is te veranderen door het volgende kabinet, waarin we
waarschijnlijk niet zullen zitten. Hoe dan ook, ik was echt trots op het
kabinet. Gezegd moet ook worden dat Fons een grote rol speelt bij het
bereiken van oplossingen. Hij is soepel, en in het algemeen zonder zijn
verantwoordelijkheden uit het oog te verliezen.
Het koopkracht-beeld ziet er niet goed uit. Er zijn nauwelijks nog
mechanismen te bedenken waarmee hoge inkomens kunnen worden gepakt. De
belastingschroef is dolgedraaid. Dus móeten de lage inkomens wel
naar beneden, en dat is rot. Als een koopkrachtbeeld uitlekt waarin de
minima 5% inleveren en de hoogste inkomens 0%, dan kunnen we 8 sept. wel
schudden. Hoewel...er is wel het een en ander gaande in de samenleving. Men
is het nivelleren aardig beu. Het kabinet heeft besloten nog niet aan te
geven hoe het dekkingsplan ad 1,9 miljard zal worden ingevuld. Dan is ook
het koopkrachtbeeld nog niet vastgesteld, wat een groot voordeel is. En, de
vakbeweging wordt verplicht zich uit te spreken over alternatieven, wat een
nog groter voordeel is. Want we kunnen geen verstoppertje blijven spelen,
ook de vakbeweging niet. Ook in hun laatste rapport ‘Maak
werk’ staan weer dingen die met geen mogelijkheid tegelijk
kunnen. Fopspenen. Volgens mij beginnen de mensen het door te krijgen. Het
zou me niet verwonderen als de verkiezingen een enorme ruk naar rechts te
zien zullen geven, veel meer dan nu polls blijkt. Zoiets als bij de
verkiezing van Reagan. Helaas, D'66 zal er niet van profiteren. Want wij
zijn en blijven progressief, aldus het congres, en de PvdA blijft voor ons
bepalen wat progressief is. Enfin, dat is ouwe koek.
| |
| |
| |
Maandag 30 augustus
Heemaf in Hengelo moet worden verplaatst en dat kost geld. Vanmorgen was er
een grote delegatie uit Overijssel op bezoek om te trachten de zaak te
regelen. Ook directeur Smit van Holec was er. Ik heb de zaak kunnen oplossen
door een rentesubsidie, waar ik geen zin in had vanwege de precedentwerking,
te vervangen door een bedrag in eens van drie ton. Wedden dat men zal zeggen
dat ik voor de verkiezingen snoepjes uitdeel?
Vanmiddag had Ik het sean-bestuur op bezoek. De sean is een adviescollege dat de regering moet adviseren
over herstructurering van de industrie die energieapparatuur produceert. De
meeste bestuursleden zijn op leeftijd en er is een aanzienlijk conflict
gegroeid met Molkenboer en Campen van dg E. Ze dachten
dat de ambtenaren dingen voor mij verborgen houden, wat niet waar is. De
gemoederen zijn bedaard nadat we drie data in de agenda hebben genoteerd
waarop ik met het bestuur zal overleggen.
Daarna naar Fokker. Een snelle rondleiding door het bedrijf die eindigde met
een vlucht in de simulator, wat men vroeger een linktrainer noemde. Die
belevenis was een van de aardigste in mijn korte ministeriële
loopbaan. Zo'n vlucht is absoluut niet van een echte te onderscheiden. Ik
heb op mijn zeventiende jaar een paar vlieglessen gehad op de Tiger Moth en
ik vond het een sensatie om te mogen proberen een F-28 te doen stijgen en
landen. Misschien ga ik later, als ik groot ben, toch eens proberen een
vliegbrevet te halen. De laatste activiteit was in Spijkenisse. Spreekbeurt
in het kader van de campagne. Een theater, steil oplopende stoelen,
volstrekt ongeschikt voor een politieke toespraak. Veel te ver weg van je
publiek. Daarna nog een gesprek met werknemers van Eminent, het
orgelfabriekje in Bodegraven dat in surséance is gegaan. Een
lastig probleem, dat we moeten proberen op te lossen. Met de gewone middelen
zal het niet gaan. Tenslotte een interview met Max de Bock van de Gelderlander. Twaalf uur thuis. Nog twee uur stukken
lezen. De eerste dag van de laatste werkweek voor de verkiezingen is
voorbij.
| |
Donderdag 2 september
Vandaag heb ik het eenvoudige beroep van openen uitgeoefend: een computer
service centre van Burroughs in Rijssenhout, een ponswalsstraat van
Slotboom-plaatwerk in Katwijk en een kunst- | |
| |
grasvoetbalveld in
Den Haag. Tussendoor opnamen voor de zendtijd politieke partijen van D'66.
Bij die opnamen heb ik altijd het gevoel dat ik beschouwd word als een
machine. Ik word midden in een winkelcentrum gezet voor een camera, het
publiek staat stil om te kijken en opmerkingen te maken, maar Jan Velthuizen
commandeert: ‘niks van aantrekken, práten’
en daar ga ik, onvoorbereid een aantal minuten wervend spreken. Het is puur
acteren, maar dan zonder voorbereide tekst, zonder repetities, zonder
regisseur, en te midden van ontevreden mensen die roepen dat je in een te
groot huis woont en te veel geld verdient.
We worden in de media zo hard geattaqueerd dat je haast zou denken dat we nog
een bedreiging zijn. De milieu-organisaties hebben een heftige en
ongemotiveerde aanval op ons gedaan, omdat we geen milieubeleid zouden
hebben gevoerd. Dat ze mij daar een verwijt van maken is nog te begrijpen,
want Economische Zaken heeft natuurlijk wrijfpunten met milieuzaken. Maar
dat Ineke zo genadeloos wordt afgemaakt is ronduit schandelijk. Vanochtend
opende de Volkskrant met de mededeling dat Ineke de
milieunormen voor kolenstook zou hebben versoepeld. Een zeer ongenuanceerd
verhaal. Gemener was de Telegraaf, die over de volle
breedte van de voorpagina meldde dat de vriendin van Hans van Mierlo werd
geschaduwd door de bvd. Dit houdt natuurlijk de
insinuatie in dat Hans defensieverhalen kan laten uitlekken naar de kgb, omdat die vriendin relaties zou onderhouden met het
Transnational Institute. Een smerig stukje journalistiek, waar de meeste
journalisten ook hun afkeuring over uitspreken, althans binnenskamers. Maar
intussen is het kwaad weer gedaan. Ik ben benieuwd of we meer dan 5 zetels
zullen halen.
Vanavond had ik een spreekbeurt in Hoorn. Ik spreek nu voor 100 of 200
mensen, Van Agt voor 2000. Men zegt dat ik me in deze campagne meer opstel
als minister dan als partijleider. Dat is waarschijnlijk ook zo. Ik krijg
stimulerende woorden over D'66 minder gemakkelijk over mijn lippen dan
vroeger, want de partij is veel van z'n pragmatische benadering kwijt. Ik
voel me er minder bij thuis. Maar over mijn economisch beleid kan ik met
hartstocht praten.
| |
Vrijdag 3 september
Tegen tienen vanochtend stak ik over van de Tweede Kamer, waar | |
| |
ik had vergaderd met de campagnecommissie, naar Algemene Zaken, voor de
gebruikelijke vrijdagse ministerraad. Daar werd me verwonderd gevraagd wat
ik kwam doen. Er was immers rondgebeld dat de mr niet
doorging? De heer Van Agt was ziek en had de zaak afgeblazen. Ik was
woedend. Er stonden 28 punten op de agenda, waarvan een aantal liefst voor
de verkiezingen moet worden afgedaan. Dries is natuurlijk niet ziek. Hij
heeft een inzinking, zoals iedere politicus die af en toe heeft. In de
Lagendijk-enquête van gisteren stond het cda
op 42 zetels, vier minder dan de PvdA. Verder heeft Dries het gisteren, naar
ik hoor, niet zo goed gedaan in Brandpunt. En dus stort hij in. Het gevoel
is me overbekend. Ook mij gebeurt het wel eens dat ik 's morgens de dekens
over mijn hoofd wil trekken en me niet wil exponeren in spreekbeurten, in de
mr, waar dan ook. Hoe voelde ik me toen over de volle
breedte van alle ochtendbladen stond dat de partij me naar de vierde plaats
had verwezen? Dan wil je geen mensen zien, maar er was wel ministerraad die
ochtend. En hoe vaak heb ik niet naast Joop gezeten, terwijl de kranten
slechte berichten over hem uitschreeuwden? Joop is daar nooit om
weggebleven. Iedere politicus die hoog is gestegen moet dat kennen, de wens
om in je hol te blijven. Dries geeft daar aan toe, en hij neemt niet eens de
moeite om zijn vice-premier even te bellen. Ik heb serieus overwogen om de
mr toch bijeen te roepen en te vergaderen. Dat zou
natuurlijk een catastrofe geworden zijn. De cda-ministers
zouden bang zijn geweest Dries af te vallen en ze zouden weer zijn
vertrokken. Het zou allemaal zijn uitgelekt, want in Den Haag blijft niets
verborgen. Zo word ik schaakmat gezet, en daar kan ik niet tegen. Enfin, ik
ben gaan tafeltennissen in de kelder van het departement met mijn vriendjes
van aep. Ben ik daar ook eens geweest. De wereld draait
wel door, ook als we morgen door de Rooie Haan weer op 7 zetels worden gezet
en er de volgende week misschien vijf halen. ‘Les
bêtes sont au bon Dieu, mais la bêtise est
à l' homme.’
| |
Maandag 6 september
Het vuiltje met Dries is weer bijgelegd, hij is een man die zijn ongelijk
ruiterlijk weet te erkennen. We hebben vanmorgen twee uur mr gehouden, zonder hem overigens. Opmerkelijk was dat de mr bereid bleek om in demissionaire status de
decentralisatieplannen en de provinciale herindeling van Max Rood af te
doen.
| |
| |
Vanavond was ik in Enschedé. Mijn laatste spreekbeurt voor D'66.
In tegenstelling tot de andere avonden ben ik begonnen met echte pep talk
over de partij. Het kwam er waarachtig nog overtuigend uit ook. Pure
routine, of is er nog iets over van de vroegere gedrevenheid? Retorica
schaarde zich vroeger onder de eersten van de muzen, en ik voel dat nog
steeds zo. Het blijft een wonderlijke sensatie wat je met een zaal kunt
doen, als je op dreef bent. Aan het eind van mijn toespraak realiseerde ik
me met een sterk gevoel van weemoed dat dit waarschijnlijk de laatste was
van de honderden partijpolitieke toespraken die ik in de loop van de jaren
heb gehouden. Bijna had ik gezegd, met uitgespreide handen: ‘Gaat
dan nu henen in vrede.’ De domineeszoon in me verloochent zich
nooit.
| |
Dinsdag 7 september
Een rustige dag, voor een deel doorgebracht met een aantal makkers uit de
partij, want vanavond was het debat van de grote vier op de televisie. Het
is gek met zo'n debat: je moet natuurlijk weten waar je het over hebt, maar
dat is niet het belangrijkste. Het gaat veel meer om hoe je je gedraagt, hoe
rustig je bent, hoe vaak je glimlacht en vooral hoe vitaal je bent. Kwaad
worden is dodelijk, af en toe fel mag wel. Maar waar is de grens tussen
kwaad en fel? Het publiek kan het niet definiëren, maar heeft er
wel een haarscherp oordeel over.
Voor het debat, in een wc van het nos-complex, kwam ik Dries tegen. We waren het erover eens dat het
vreselijk was dat we dit nog moesten doen. ‘Het is echt
lijden,’ zei hij, wat ik volmondig kon beamen. We spraken ook nog
even af hoe we zouden reageren op vragen over het koopkrachtbeeld, want
daarover hebben Ruud Lubbers en Jan de Koning gisterenavond in een debat met
twee PvdA'ers een steek laten vallen. Maar het onderwerp is niet ter sprake
geweest. Ik vond het echt prettig om Joop weer eens te zien, en dat zei ik
hem ook. Zijn reactie was nogal koeltjes. Ook in het debat ging er geen
enkele warmte in mijn richting. Vreemd, ik ken hem anders. Misschien voelt
hij aan dat hoe kleiner de afstand tussen ons is, hoe minder kiezers hij van
ons zal terughalen.
Ed Nijpels was zeer ontspannen, en deed het in mijn ogen erg goed. Het gevaar
is voor hem dat hij over tien jaar nog op precies dezelfde manier zal
praten. De woorden stromen uit zijn mond als uit een machine. Het doet
geprogrammeerd aan. Als hij zou leren min- | |
| |
der
clichés te gebruiken, zich wat verrassender uit te drukken, dan
kan hij jarenlang een geducht tegenstander zijn voor mijn opvolger. Na zo'n
debat heb ik zelf geen idee hoe ik het heb gedaan. Meestal ben ik
terneergeslagen, overtuigd dat het waardeloos was. Zo'n reactie merk je, zij
het in mindere mate, ook bij onze medewerkers. Onzekerheid over het effect.
Alexandra was echter heel tevreden, en dat is belangrijk. Ook van
buitenstaanders hoorde ik geen slechte geluiden. We zullen morgen wel zien.
Misschien scheelt het een half zeteltje. Dit was mijn laatste politieke
debat. Ik ben benieuwd of ik het zal missen.
| |
Woensdag 8 september
Teruggevallen naar 6 zetels, een dramatisch verlies. Ik heb onze
partijgenoten, die bijeen waren in Zwolle, een paar regels voorgelezen uit
een gedicht van Bloem:
Maar dit blijft steken in ons vaag begrijpen.
En zinkt niet verder als gevoel naar 't hart.
Wij reiken weer naar een toekomstig rijpen.
En jagen voorwaarts, in onszelf verward.
Het is niet uit Bloems afdeling ‘De nederlaag’, maar
uit ‘Het verlangen’. Ik heb er maar niet bijgezegd dat
het de derde strofe is van een gedicht met de titel
‘Doodenoffer’.
De verwachte ruk naar rechts is er gekomen. De vvd heeft
10 zetels gewonnen, en wordt daarmee een echte conservatieve volkspartij. De
PvdA is met 47 zetels de grootste geworden, maar heeft natuurlijk geen
enkele kans deel te nemen aan de regering. Voor mij staat vast dat er een
cda/vvd-kabinet komt.
Wat zijn de oorzaken van ons verlies? In de eerste plaats dat we geen vaste
koers hebben gevaren. Er is niets over van ons pragmatisme. Deelnemen aan
het interimkabinet en tegelijk ons blijven vastklampen aan de PvdA is niet
uit te leggen. In de tweede plaats zijn we stelselmatig weggesnierd door een
aantal journalisten. Sommigen van hen hebben een jaar lang uitsluitend
smalend over ons gesproken. Een dagblad als de Volkskrant
heeft een bewuste anti-D'66 politiek gevoerd. En wat is het resultaat? De
partij die had kunnen zorgen dat er geen cda/vvd-kabinet
kwam is weggevaagd. Hun lieveling, de PvdA, wacht een jarenlange oppositie.
Er | |
| |
hing bij de journalisten in de studio een gegeneerde sfeer,
leek me, maar wellicht is dat mijn subjectieve perceptie. In de derde plaats
hangt het in de lucht. Middeleeuwse artsen noemden dat een
‘questa d' influenza,’ zei Sanne, onze
mediëviste. De jeugd stemt nu vvd, en daar is
bitter weinig tegen te ondernemen. Een niet gewortelde partij als D'66
betaalt dan het gelag. En in de vierde plaats was de lijsttrekker wellicht
te rechtlijnig gefixeerd op wat hij het landsbelang acht, in plaats van op
het partijbelang.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd