De elite in de verzorgingsstaat

[p. 5]

I. Uitgangspunten

The optimist says: Do nothing because there is nothing to do. The pessimist says: Do nothing because nothing can be done. The Meliorist says: Do something because there is much to do and it can be done.
Lester Ward

Definitie: Een maatschappelijke elite is een deelgroep, die de rol opeist de geboden - die de structuur, functies of ontwikkeling van de grotere samenleving (of een sector ervan) bepalen - te kennen, te verwezenlijken, of te handhaven¹.

De algemene sociologische veronderstellingen, die los van het directe elitebegrip zelf, aan deze definitie ten grondslag liggen zijn:

1. Het weten en handelen in het maatschappelijk vlak is op enigerlei wijze gerelateerd aan het kennen van of het hanteren van geboden. De samenleving is geen onvoorspelbare chaos; in haar werken ordenende beginselen. De formulering daarvan kan de vorm aannemen van een physische of biologische wet, van een Goddelijk gezag of van een sociaalwetenschappelijk leerstuk.

2. Er is geen heldere, algemeen aanvaarde relatie tussen deze geboden en de leden van de samenleving die er aan onderworpen zijn. Er is nog geen sluitende, alomvattende, algemeen aanvaarde en gekende theorie van de samenleving. De onvolmaaktheid van deze relatie vindt haar uitdrukking in de veelvoudigheid van theorieën en stelsels.

3. De theorie zowel als de practijk ervaren deze situatie veelal als onbevredigend en overkoombaar. Vandaar dat vrijwel elke theorie en elk stelsel pretendeert in haar gegeven situatie het laatste woord te zijn. Indien die pretentie niet door alle situatiegenoten wordt gedeeld, verkeren maatschappij en wetenschap in een toestand van onderlinge strijd.

Dat in een samenleving verschil van inzicht leidt tot strijd tussen groepen en scholen is een uitdrukking van de realiteit van die sámenleving. Het is het besef van een gemeenschappelijke lotsverbondenheid, van een sámen moeten leven in de realiteit van een gedane keuze, die het voor allen stellen en aanvaarden van één bepaald ordenend beginsel zo précair maakt.

4. De geestesgeschiedenis van het maatschappelijk gebeuren is de geschiedenis van de onvolmaakte verwezenlijking van onvolmaakte inzichten.

1 De deelaspecten van deze definitie komen in de volgende hoofdstukken nader aan de orde. Over de keuze der gebruikte termen het volgende:
Deelgroep. Dit woord brengt tot uitdrukking het dubbele karakter der elite: haar apartheid en exclusiviteit enerzijds en haar een taak willen hebben voor de samenleving als geheel, waar zij dan toch deel van uitmaakt, anderzijds.
Rol. Leden der elite zelf zouden misschien liever van functie spreken, daar dit nauwer aansluit bij de hen zo dierbare idee van een noodzakelijke taak. De waarnemer is meer geneigd te spreken van rol, omdat daar au fond min of meer willekeurige verwachtingen een centraler element vormen, terwijl voor hem als buitenstaander het willekeurige in het elitegedrag typerender is dan het dwingende.
Geboden. Men zou hier ook kunnen denken aan termen als ‘wetten’ of ‘waarden’, die voor sommige elites zeker bruikbaar zouden zijn. Maar voor de elitepretentie is waarden te vrijblijvend, vaak te algemeen. Wetten past in het dwingende karakter, maar heeft een objectiviteitspretentie, die in feite alleen berust bij de elite en haar volgelingen. Vandaar de term geboden, die iets weergeeft van aan een groep uitverkorenen bekende morele regels van een dwingend karakter.
Structuur, functies of ontwikkeling. De keuze van deze termen dient vooral om de veelzijdigheid van de pretentie te belichten. ‘Structuur’ vooral in het kader van een ordehandhavende, ‘ontwikkeling’ van een profetische elite, het functiebegrip zowel bij de een als de ander. Te kennen, te verwezenlijken of te handhaven. Deze drie termen preluderen op de latere indeling in types van elites.

[p. 6]

Binnen dit kader is het werkterrein der maatschappijwetenschap gesteld. Op de dag, dat het volmaakte inzicht volmaakt is gerealiseerd, stopt de geschiedenis en daarmee ook de maatschappijwetenschap even volledig als op de dag, dat de onvolmaaktheid als de onvermijdelijke status quo wordt aanvaard.

Het is in het kader van deze algemene veronderstellingen, dat een meer toegespitste studie van elites in bovengedefinieerde zin, zij het van het theoretisch concept, zij het van het concreet verschijnsel, zin krijgt.

De speciale aspecten die dan in het eerste deel de aandacht verdienen zijn:

1. Het verband tussen het optreden of ontwerpen van een elite (concept) en het bestaan van een maatschappelijke situatie waarin een onvolkomen relatie wordt verondersteld tussen het behorende en het zijnde (hfdst. II).

2. De speciale pretentie van de elite, dat zij de uit de geboden voortvloeiende orde beter kan kennen, verwezenlijken of handhaven, dan andere groepen. Op welke gronden baseert een elite haar superioriteit en waarom vindt zij het nodig zich zelf als exclusief te stellen? (hfdst. III).

3. De aanzet voor een typologie van elites. Zijn elites uitverkoren als brengers van superieure kennis (de profetenrol), zijn zij rechtvaardigers der bestaande situatie (bewakers der gegeven Orde) of zijn zij de herauten der betere toekomst (de voltrekkers van het gegeven Plan) (hfdst. IV)?

Binnen dit raam van gestelde voorwaarden en gekozen rollen, vindt de hiervolgende studie van elites plaats.

Dat déze opzet werd gekozen en niet één van de vele andere, die mogelijk zouden zijn geweest, zal uiteindelijk wel zijn oorzaak vinden in de persoonlijke instelling van de auteur. Voorzover er een meer zakelijke motivering is te geven, is de keuze zó, mede gedaan in de hoop, dat deze opzet het vruchtbaarste is voor het uiteindelijke doel van de studie, voor de toepassing van in het verleden gewonnen inzichten op de huidige situatie, voor het analyseren van de maatschappelijke processen in de geleide samenleving, waarin wij onze bestemming hebben te vinden².

2 Waar het volgende noch gebracht wordt als een strikt persoonlijke literaire visie, noch als een objectieve alleengeldige theorie, kan het misschien het best worden gekarakteriseerd als een ‘model’, als vermeld door Vercruijsse, E.V.W. in zijn - Het ontwerpen van een sociologisch onderzoek - Assen 1960, p. 101.