Sa wie 't sawat

[p. 98]

7 Pake

‘Opheden 14 Maart 1890 verscheen voor mij Rink van der Velde, gemeente- en tevens onbezoldigd Rijksveldwachter te Beets, gemeente Opsterland, Freerk Weiland, oud 21 jaren, arbeider, wonende te Beets, aanklacht doende, dat hij en nog eenige personen in den avond van 13 Maart j.l. in een gezelschap of op zogenaamd vrij-huisje waren ten huize van den alhier wonende Evert Wind, terwijl deze en diens vrouw afwezig waren.’

Sa begjint pake syn proces-ferbaal fan in slim yngewikkeld aksidint dêr't frij wat klappen by foelen en Freark in brutsen earm fan oerhold. Want wylst dy jongfeint ‘recht vermakelijk bijeen’ wie mei Jantsje Wind kaam der in skoufol oare frijfeinten it kanaal oer. Nei de fraach fan Freark: Wat wilt gij hier? en it antwurd fan Lippe Lap: Wat gaat jou dat aan, rekken de mannen deilis.

Der ûntstie ‘schromelijke verwarring’, de lampe kaam fan boppen en elk hufte der yn 't tsjuster op yn. Neffens Freark hie Jitse Dam him sa'n reis ferkocht dat de earm stikken rekke. Mar Jitse sei dat er krekt alle war dien hie om de fjochtersbazen út inoar te hâlden. Want ‘daar Freerk Weiland een zeer zwak persoon is, had hij gevreesd dat deze aangevallen zou worden en had hem bij den arm genomen om hem uit het gedrang van het volk weg te rukken, doch Weiland had zich tegen deze goede bedoeling verzet, waardoor hij door zijn tegenstand was komen te vallen en zich zodoende aan zijn arm bezeerd had.’ Yn elk gefal ‘was het nimmer zijn doel geweest om Weiland te mishandelen.’

Pake hat oan te útplúzjen fan de fjochterij in hûd fol wurk

[p. 99]

hân. Hy naam Jantsje yn 't ferhoar, Lippe Lap, Freark, dy syn broer Jan en fierders Roelof Huite, Jacob Klazes Meester en de bruorren Boudewijn en Jan Meester, neven fan Jacob Klazes. Dokter Prakken fan Beetstersweach hie nei ôfrin fan de slach foar ‘heelkundige hulp’ soarge.

Pake is op 10 maaie 1938 yn Feankleaster, dêr't er by syn dochter Aafke wenne, stoarn. Hy wie doe 79 en ik noch krekt gjin seis. Likegoed sjoch ik him noch op 'e fyts de dyk by de Ealsumerfeart delkommen. In grutte man op in heuge fyts, in wite tûfe en in wite snor. Hy brocht ús Bruintje Beer yn de útjefte fan Hepkema's krante en W.G. van der Hulst syn belearjende berneboeken. Se waarden my troch de âldste susters foarlêzen. Bruintje Beer is in dierber oantinken, mar Van der Hulst skipe ik skuldgefoelens fan. Alles wat dy Van der Hulst as ferkeard en sûndich bestimpele dat die ik doe nammentlik al en dêr lei 'k nachts wekker fan.

Nei pake syn fertsjerren hienen wy ynienen in kast fol boeken. En dat wie mar in fiifde part, want ús heit hie fjouwer susters en dy sille har oandiel ek wol krigen ha. Us heit hat der spesjaal in kast foar makke, sa'n heugen-ien mei twa glêzen doarren. Dêr kamen pake' boeken yn, wol seis planken fol. It komplete wurk fan L.Penning oer de Boere-oar-loch yn Súd-Afrika wie der by: De leeuw van Modderspruit, De held van Spionkop, De verkenner van Christiaan de Wet en noch gâns oare titels. Doe't ik se letter te lêzen krige, ha 'k der jierrenlang net in Brit om lije mocht. Ek de folsleine wrâldskiednis fan Streckfuss yn withoefolle stimpele swarte bannen stie der by. Dy ha 'k letter noch wol ris meitôge nei de CVO-skoalle en de kristlike Mulo, want yn Streckfuss kinne jo bygelyks lêze dat Willem de Zwijger behalven as Redder des Vaderlands ek namme makke hat as swankebast. It wie fansels klearebare provokaasje, mar ik sei dat it in gaadlike oanfolling wie op it wat iensidige byld dat de mas-

[p. 100]

ters en leararen fan him sketsten. Ik ha der noait folle sukses mei hân.

Pake sammele boeken en der wienen djoere by. Heilige herinneringen fan R.E. van Arkel, grut formaat en mei moaie ynplakte kleureprinten fan Palestina. Van Ur naar Egypte fan F.B. Meijer, ek sa'n prachtboek. Yn it iene fûn ik okkerjiers noch in rekkentsje fan ƒ 2,60, dat wie yndertiid de deihier fan in arbeider. As jo pake syn komôf neigeane, leit dy bibliofile ynslach net yn 'e reden. Hy kaam yn Haulerwyk te wrâld as soan fan Wieger van der Velde en Geesje Rinks Hof. Wy witte neat fan dizze oerpake en beppe, ik ha der thús ek noait praat oer heard. Ik nim mar oan dat se yn de turfmakkerij sitten ha, wat soe men oars ek al yn dy krite. Doe't de turf op wie, binne se begûn te buorkjen. Pake Rink skynt earst ek noch in spultsje hân te hawwen, mar dat hie net folle om 'e hakken.

Yn 1879 tsjinne hy as milicien-scherpschutter by de 2e Comp.4 bat. 1ste reg.infanterie yn Millingen. Doe't er mei grut ferlof gyng, krige er fan kaptein Roelants in getúchskrift mei: ‘Vanaf Mei 1879 tot September 1880 hebt gij als milicien onder mijne orders gediend en hebt U al dien tijd voorbeeldig goed gedragen; de omstandigheid dat ik U tot oppasser koos en dat gij tot scherpschutter werd aangesteld bewijst zulks, daar deze betrekkingen slechts ten deel vallen aan hen, die zich in alle opzichten goed hebben gedragen.’

Pake sammelt neitiid noch in hantsjefol rekommedaasjes: de feanbaas S.E. Planting ferklearret dat pake fan ‘onbesproken levensgedrag en geheel drankvrij’ is, it haad fan de skoalle J. Kalverkamp docht te witten dat er bekend stiet as in ‘persoon van uitmuntend gedrag’, gemeentesikretaris L. Oosterhoff priizget him om syn ‘bedaard en vast karakter’ en brigadier-titulair H. Holtrop skriuwt dat er in ‘oppassend en degelijk’ persoan is.

Likegoed hat it noch jierren duorre ear't al dat goed gedrach

[p. 101]

in oanstelling as plysje opsmiet, fjouwer jier om krekt te wêzen. De ferklearring is miskien te finen yn it feit dat er lyts fan stik wie: 1 m.6 dec.9 cm en 3 mill. It stiet heul presys yn syn militair bûsboekje. Dat ik as jonkje him as in grutte, suver martiale man sjoen ha, sil fan de heuge fyts en syn snor komme. De minsken wienen hûndert jier lyn wat lytser, mar 1.69 is in bytsje en sil doe grif gjin oanbefeling west ha foar in fjildwachter dy't syn gesach gauris mei gummystok en sabel befjochtsje moast.

Pake hat it mei fûlens kompenseard. Koopmans fan de Sweach koe my yn de jierren fyftich út eigen waarnimming fertelle dat pake de Beetsters noch omseame doe't se al mei inoar yn it kanaal omswommen dêr't se troch de reboelje yn telâne kaam wienen. Dat moat yn 1890 west ha, it jier fan de grutte stakings yn de feanterij. Beets wie yn dy tiid gjin noflike post, miskien hat pake him wol krigen omdat se oars net ien fine koenen. Syn foargonger koe it yn elk gefal net bankje yn Beets.

Pake wie oerpleatst út Duerswâld dêr't er yn 1887 tsjin in traktemint fan ƒ 400 yn 't jier syn earste oanstelling krigen hie. Yn Beets hat er it fiif jier útholden, doe waard er ryksfjildwachter yn Westergeast, in promoasje, dat docht ek bliken út de beleanning: ƒ 640. Yn Westergeast hied er it lykwols ek net maklik. As de Westereinder keaplju op saterdeitejûn werom kamen fan harren reizen mei de honnekarre, moast er de herberch ûntromje. Nei ôfrin hied er gjin knoop mear oan de unifoarmjas en siet beppe sneins te naaien. Se hat ek ris mei de bern yn 'e kelder sitten doe't de Westereinders de glêzen fan de tsjinstwenning ynsmieten wylst pake yn Kollumersweach bystân ferliende. Yn dat lêste doarp hat er neitiid noch wenne, mar yn syn skriftlike neilittenskip is der neat oer te finen. Wy witte al noch dat er yn 1904 brigadier-titulair waard en dat er de lêste jierren foar syn pensionearing by it parket yn Ljouwert tsjinst die. Dêr hat er in

[p. 102]

ûnderskieding foar krigen, de medalje lei jierrenlang by ús thús yn de spikerbak.

Syn Haulerwykster jierren is noch it measte oer bewarre bleaun. Hy waard dêr yn 1883 ûnbesoldige en hat dat dus fjouwer jier folhâlde moatten ear't er dy oanstelling yn Duerswâld krige. Hy wie yntusken troud mei Wietske Blom. It wienen noadsaken, ha 'k begrepen en it hat deryn hongen, al waard soks letter stilholden. Pake mocht dan it túntsje yn 'e bou ha, hy woe noch mar net trouwe. Doe hawwe de beide bruorren fan beppe, Jan en Harm Blom, him neffens wizânsje geweken nommen. It wienen grutte en wrede mannen, dy Blommen, dat pake sil de slach wol ferlern ha, mar hy hat ien fan de beide al in stik út it ear biten. Hy en Wyts binne troud en it moat by einbeslút aardich goed beteard wêze, sadat er op dat lytse aksidint nei fan ‘onbesproken levensgedrag’ bleaun is.

Hy hat him der doe ek goed byjûn en mei flyt wurke oan in beskieden carrière by de fjildwachterij. Jo kinne it opmeitsje út in fergeliking fan syn processen-ferbaal út de earste jierren en dy fan bygelyks syn Beestster tiid. Yn maart 1886 rapporteart er yn in ûnwis hânskrift en breklik Hollâns dat er de nachts ‘op surveilancie’ west hat ‘in het bouwland gelegen onder Haulerwijk en eigen aan Jan Braam. Nadat ik mij eenige oogenblikken schuil had gehouden bleek het mij, dat de persoon Geert Zwanenburg, oud 99 jaren, arbeider woonende te Haulerwijk, zich met een kruiwagen naar gemeld stuk land begaf en aldaar een 20-tal gemaaide schooven rogge oplade en zich daarmee trachtte te verwijderen, waarop ik mij uit mijn schuilplaats te voorschijn begaf en aan gemelde persoon heb gevraagd of hij voor zijn handelwijze permissie had.’ No, dat hie dy âld stumper fan in Zwanenburg net en hy gyng foar de bile.

Pake moat wol gesach hân ha. De âld-Haulerwykster Doller, yn de jierren sechstich assistint-konservator fan it Drachtster

[p. 103]

Bleekerhûs, wist der út oerlevering dit fan te fertellen: As der yn de herberch útfiering wie foar trouden en der wienen by 't dûnsjen wat frijfeinten troch de kontrole slûpt, dan gyng er yn 'e doar stean en rôp om: ‘Wie paren wil die pare, maar de lossen moeten eruit.’ En dan woenen de frijfeinten wol om lyk, sei Doller.

Yn Beets wienen se ek benaud foar him. Yn dy snuorje hat er him in suver swierich hânskrift eigen makke. Behalven processen-ferbaal is der ek in wiidweidich rapport oan de boargemaster bewarre bleaun. It giet oer in ‘sociale vergadering’ yn de herberch fan Evert Dam. Rauwerda fan Stiens, Dykstra fan Ljouwert en de ferneamde Beetster ûnderwizer Tjepke Nawijn binne de sprekkers. ‘Deze laatste zeide, dat de niets-bezitters maar één recht in de wereld hadden, namelijk om geboren te worden, verders hadden deze geen rechten maar waren zij verplicht om te hongerlijden en om van den vroegen morgen tot laat in den avond ver boven hunne krachten te moeten werken.’

Jo soenen hûndert jier letter witte wolle hoe't pake der sels ûnder stie. Jo soenen him freegje wolle wat der yn him omgyng doe't er yn Haulerwyk dy âld man mei tweintich skeaven rogge op 'e kroade bekeurde. En wat er fielde as er yn Beets meiholp om de wurkstaking foar twa sinten mear de roede te brekken. Mar hy hat oars net as processen-ferbaal neilitten, der is net ien persoanlike oantekening by.

Doe't ik op 'e wrâld kaam en pake te hearren krige dat ik nei him neamd wurde soe, moat er neffens de oerlevering al sein ha: ‘Doch dat no net, want de Rinken hat noch noait ien fan doge wold.’ Selskennis hied er dus wol.