Sa wie 't sawat

[p. 209]

29 Stjonksleat

Neist ús hûs wie in stjonksleat. De riolearing fan in stik as seis boargermanswennings en fan buorman Hiemstra syn komelkerij kaam derop út. Dêrom stonk dy sleat. Hy waard net trochspield en by ús hold er healwei it hiem op. Sadwaande stonk er dêr noch wat mear, foaral simmerdeis as der net tefolle wetter yn stie. Mar it wie in gaadlik plak te wjirmsykjen. Op de healdroege útein hienen jo samar in âld klompe fol. It wie gjin bêste soarte, meast read- en wytkoppen. Readkoppen lutsen je maklik stikken, wytkoppen wienen neffens sizzen siik. Guon seinen dat wytkoppen fergiftich wienen en dat de fisk der oan stoar. Letter ha 'k proefûnderfyndelik fêststeld dat soks net wier is. Mar it wie twadde soarte. De grutte minsken woenen der net mei fiskje. Blaukoppen moasten jo ha, dy wienen taai. In iel of bears biet net daliks de sturt derôf lykas by blaukoppen, hy moast de heule wjirm en dus ek de heak mei trochslokke. Blaukoppen sieten lykwols yn de drege klaai ûnder de greide. De gripe moast derby en dan mar wrikke. As bern hienen je der in hûdfol wurk fan. En blaukoppen kamen der mar in eintsje út. Jo moasten se ûnferhoeds by de kop pakke en dan stadichoan lûke, oars setten se de sturt fêst. It duorre tiden ear't jo in protsje hienen.

Ik wie yn de droege stjonksleat oan it wjirmsykjen en heit rôp: ‘Kom derwei, wy sille achter de rotten oan.’ Behalven wjirms sieten der yn de sleat ek rotten en dy moasten periodyk útroege wurde. Ik liet de wjirmsikerij opslach slûpe en makke my op foar it folksfeest fan de rottefangerij. Ik hie der al op rekkene, want buorfrou Eke, in widdo mei in gou-

[p. 210]

den earizer, hie har by heit beklage. De rotten rûnen jûns by har oer 't hiem en dy kamen by ús út de sleat wei. As fjildwachter koe heit sa'n klacht net negeare. Dat wy soenen achter de rotten oan.

By sokke gelegenheden kamen de mannen fan it útbuorrentsje gear by buorman Hiemstra, as komelker beskikte hy oer âld hea. Hy ferskafte elk in earmfol, elk gyng dermei nei it sinkputsje op syn hiem, troppe it deryn, stuts it yn 'e brân en die it deksel op de sinkput. Fantefoaren hienen se om de útein fan de rioelpipen in jutesek hinne bûn. De reek dreau de rotten de sek yn, mar it duorre soms tiden en dan moasten je der ek noch op 'e tiid by wêze, oars frieten de rotten de sek stikken. Der wienen soms heule húshâldings by. Dan moasten se noch dea. Elk gyng mei syn fangst nei it iepen fjild achter ús hûs en dêr waarden de rotten by ienen en twa~ën loslitten. It hontsje Tommy fan buorman Hiemstra wie der klear foar en biet se dea. Neitiid lei dat hontsje mei de tonge út 'e bek te blachen.

Us heit hie der even by wei west en healwei de strafekspedysje kaam er werom. ‘Mussert hat ferlern,’ sei er. Dat hied er fan de radio. Wy hienen thús ien, in grutte kast op heuge ikenhouten poaten en mei in protte lampen deryn. Der rekke geregeldwei wat stikken, mar dan gyng heit mei de soldearbout oan it wurk en almeast krige er de radio wer oan 'e praat.

Mussert hie ferlern, Hiemstra en Kingma gyngen fuort en kamen net wer. Kingma wie hannelsreizger en ried yn in T-Ford, in Hege Hoed. Dy wie oan trije kanten behinge mei grutte portretten fan Mussert. It moatte de ferkiezings fan '37 west hat.

Ik tink dat de skieding fan de geasten doe begûn is. Neffens my hat der neitiid noait wer in kollektive rottejacht west. En net elkenien kaam mear by it tipeljen fan de grutte minsken. Likemin sieten langer op stille simmerjûnen alle manlju en

[p. 211]

grutte bern by de feart te ielfiskjen en te redendielen. Us heit en ik kamen hjerstmis en winterdeis noch wol by Hiemstra yn it lytse bûthús. Dat wie altiten ûnder melkerstiid as buorman en syn soan Brant ûnder de kij sieten. It wie fierhinne tsjuster yn it bûthús, allinne by de pomp brânde in oaljelampke. Jo hearden de speten yn 'e amers ketsen, earst helder as in klokje, as de earste mingel yn 'e amer siet, waard it lûd wei yn it brûs. Hiemstra syn kreakerige stim hearden je rûnom. Hy wie min te ferstean, want hy hold by it praten de pipe yn 'e mûle. Ik krige altiten in stikje lynkoeke, it wie droech, mar wol lekker. De petearen wienen dreech, ik begreep der neat fan, mar it gyng oer de polityk. Ik fûn it letter sa gesellich net mear.

Ik ha net op de bewaarskoalle west. Der wie yn Dokkum al ien, in âld gebou mei sokke heuge ruten dat je neat sjen koenen. Wy fytsten der foarlâns, ik by heit op 'e stange en hy frege: ‘Hoe liket dy dit ta?’ It like my nei fleanen en heit blykber ek. ‘Hy leart der dochs neat,’ sei er thús tsjin ús mem. ‘Netjes sitte en één-twee-drie in de maat, anders wordt de juffrouw kwaad, mear dogge se net.’ Dat it gyng oer. Broer en Mame gyngen der lykwols al hinne en doe wie 'k myn boarters kwyt, want mear bern wienen der net op it streekje.

By wize fan kompensaasje krige ik in stikje tún fan heit, in hok mei in knyn en in koai mei twa fan syn eigen kanarys. De tún waard net folle, simmerdeis wienen de klaaikluten sa hurd dat je se mei de hammer fynmeitsje moasten. De knyn fuorre ik safolle farske slaat dat er him nei trije dagen al deafretten hie. En doe stoar myn moaiste kanary, dat wie my mear yn 'e wei as de knyn. Mar ik seach al ljocht. Heit hie it by it bibellêzen krekt hân oer it dochterke fan Jaïrus dat troch Jezus wer ta libben brocht wie, Mattheüs 9: 18-26. Ik gyng de middeis opslach nei in iensum plakje yn de tún, lei

[p. 212]

de deade kanary op 'e grûn en rôp de Heare Jezus op om soks ek mei myn kanary te fertoanen. Dêr hie 'k wol in heal kertier stûf bidden foar oer. Doe de eagen iepen en dêr lei de kanary noch like dea. Ik leau net dat ik op it wûnder rekkene hie, in slimme teloarstelling wie it yn elk gefal net. Mar je koenen it allicht in kear prebearje, is 't net sa?

In goed kristlike begraffenis ha 'k de kanary besoarge. Fan ús mem krige ik in leech sigarekistje, moai brún hout en koperen skarnierkes derop. Sonde om te bedobjen, sei se derby en eins wie 'k it der mei iens. Mar ik hie der in sin by, dat de kanary kaam op in hantsjefol gers yn it kistje.

‘Wat sil dit?’ woe Brant witte doe't ik oan it grêfdollen wie.

Ik sei dat ik myn deade kanary by de Heare God yn 'e himel ha woe.

‘Och hearken,’ sei Brant, ‘dan tinkt God dat er in kistje knappe sigaren kriget en dan is 't in deade kanary.’

Us buorjonge Brant wie wat in sarkastys man. Je moasten mei him oppasse. Ik woe yn dy snuorje boer wurde, dat koe al min oars mei in komelker as buorman by wa't je alle dagen op it hiem omsloegen. Ik koe wol boer wurde, sei Brant, mar dan moast ik earst eksamen dwaan. Hy naam my mei yn in lytse bûthús, sette my yn 'e groppe en doe moast ik my derûnder skite litte. Dat hie 'k der foar oer. Us mem net en dy hat der wat fan sein. Mar Brant gnyske allinne mar.

Omdat it mei it túnkjen neat waard en myn feestapel útstoar, moast der oare oanslach foar my fûn wurde. Ik woe fiskje, ûnder tafersjoch hie 'k dat wolris dien, mar ik mocht net allinne by it wetter wêze. De ferdrinkingsdea wie de grutte freze fan ús mem. In stjonksleat neist hûs, in djippe tochtsleat achterhûs, in brede feart foar de glêzen, de kâns op fersûpen wie der alle dagen. Us mem hie altyd in túnklauwer neist de keukensdoar stean, dêr hie se my alris mei út de stjonksleat helle. Wy binne as bern hast allegear wol in kear

[p. 213]

hast fersûpt. Neffens myn suster, dy't fier weikomme moast doe't se har derút hienen, waard it op 't lêst heul moai ûnder wetter.

Heit sette op in moarntiid in âlde reiten stoel by de feart en treau de poaten in moai ein yn de kliemske klaai. Dy stoel stie as in hûs, heit wrikke him mei lijen wer los. Hy treau de âld stoel wer teplak, noch wat djipper. Doe kaam ik derop te sitten, mei in spantou om it liif en oer 't boarst en de knopen achter de bekling. Hy joech my in angelstokje en in plaske farske bôle en doe koe 'k fiskje. It wie foar hûs, ús mem sil út en troch wol even west ha te sjen, mar dat heucht my net. Doe't heit om tolve oere werom kaam, siet ik der noch en o sa op 't skik. Neffens de âldelju ha 'k dagen by de feart sitten en my net in sprút ferfeeld. Dat lêste wit ik net mear, mar wol dat ik in oar snoer ha woe mei in echte heak. Ik hie der in feilichheidsspjelde oan, it gefolch wie dat hast alle fisken derôf foelen ear't ik se op 'e wal hie. In echte heak fertrouden se my net mei. Dokter hie by ien fan myn susters alris ien út it kût snijd en op 'e streek wie it foarbyld bekend fan in jonge dy't in heak yn it each krige.

Mar ik ha al trochset, ik krige in snoer mei in ûndereintsje fan nijlon en in echte heak. ‘Dy bedjerreling kriget altiten syn sin,’ sei ien fan myn susters en dêr hie se gelyk oan.

Ik mocht pas út 'e stoel wei doe't ik swimme koe en dat hat leau 'k noch hast in jier duorre. It swimmen learden wy ússels yn in tochtsleat by de Swarte Mosk. Achter de strykdaam fan dy sleat stie safolle wetter dat je it as bern krekt bedjipje koenen. It wie fansels in klaaisleat, je stienen oan 'e ankels ta yn de blau modder. As wy der in skoft yn omslein hienen, rûkte de sleat ek omraak. Wy learden der it swimmen op de wize sa't hûnen it dogge: plompe mei de fuotten en klauwe mei de hannen. Koenen je dat in meter as tweintich folhâlde sûnder de grûn te reitsjen, dan promovearden je nei de Ealsumerfeart. Yn it swaaigat ûnder de terp swom-

[p. 214]

men je ûnder tafersjoch fan de grutte bern de feart oer. Rêden je dat op dan wienen je slagge.

Ik mocht neitiid allinne te snoekfiskjen, heit hie my dat al leard as wy hjerstmis tegearre by de fearten del swalken. In fiskje oan 'e trijeheak en dat libbene fiskje moai kalm by 't bearzewier, in snilepôle of in reidsodde omtipelje litte. Op in stuit seagen jo in draaikolk en dan skeat de dôber mei de rige lytse koarkjes derboppe nei de midden fan de feart ta. Duvekater, wat wie dat spannend. It wachtsjen op it heljen duorre my altiten te lang, mar je moasten je it al oan tiid dwaan, sei heit.

Wy kamen by in dwarssleat dy't te breed wie. As wy oer lytse sleatten moasten, naam heit my by 't springen op 'e rêch. Dat koe by dizze net en wy woenen der al oer, want wy hienen noch neat fongen. ‘Oars moatsto hjir mar even wachtsje,’ sei heit, ‘dan gean ik deroer en sil ik it yn dy bocht even prebearje.’ Mar dat koed er my net oandwaan, ik moast derby wêze. ‘Smyt my der mar oer,’ sei ik. It wie in weake ûnderwâl mei lange snilen en in protte gers. Hy smiet my deroer, ik kaam op 'e rêch telâne en it die goed sear. ‘Bliksem, wat ha 'k no dien,’ bearde heit. Wy ha it stilholden. ‘Wat is der mei de jonge,’ frege mem, want ik rûn yn de dagen dêrnei wat rûngear. Doe ha 'k my neffens heit as in grutkeardel gedroegen.

Wy gyngen net sa faak mear it fjild yn. De ketoenen ielfûken dy't heit oars by 't hjerst yn it Jellegat hie, bleauwen yn it hok lizzen. It ljipaaisykjen hat er my net iens mear goed leard. In kear as wat tegearre achter de hikke, ik mocht de aikes ophelje nei 't heit it ljipke teplak hie, dan moasten wy wer fierder. Heit hie 't oars te drok. Hy hie der leau ik ek gjin aardichheid mear oan. De hûskes fan hâldoan dêr't wy oars kofjedronken, fytsten wy foarby.

Op in dei sette er my fan de stange fan de fyts en sei my oan

[p. 215]

dat ik bûtendoar wachtsje moast. It wie op it hiem fan in grutte pleats, yn myn eagen in kastiel allyk, mei in tún derfoar as in park en yn dy tún in fiver, in theehûs en in pau. Foaral de pau makke grutte yndruk, ik hie noch noait sa'n fûgel sjoen. Neist de pleats, mar op distânsje, stienen twa needrige keammerkes dêr't de arbeiders fan dy boer wennen. Dat hearde sa, ha 'k letter begrepen, de boer yn in kastiel, syn arbeiders yn in keet.

Us heit kaam derút mei in grutte keardel achter him oan, in steile man mei ljocht stikelhier, in Colijnprúkje. It wie de boer en heit neamde him boargemaster, dat it wie syn baas. Mar se wienen it net iens, soks hoegde my letter net útlein te wurden, ik seach it wol oan de meneuvels. Heit wie oerémus, hy flokte deroer en dat died er oars noait. De grutte man wie ek lulk. Ik wie in eintsje ôfdwaald, ûnderweis nei dy moaie pau. Heit sprong op 'e fyts en wie al hast fan 't hiem ôf. Ik begûn te roppen, want ik woe net yn hannen falle fan dy grutte boer. Doe kaam heit gau werom, bearde wat en krûpte my oan. De boargemaster wied er al wer yn.

Neitiid ha wy net wer tegearre fuort west. Mar ik ha my wol rêden. By it heuge betonbrechje achter de terp fong ik myn earste snoek. Op in draaf nei hûs ta fansels. ‘Duvekater, dy hiest der wer ynsmite moatten,’ sei heit. Want de snoek wie net oan 'e mjitte, se moasten leau ik fjirtich centimeter wêze en as fjildwachter moast er om sokke dingen tinke. De tûmstok derby, de snoek wie 37 cm. Hy wie al heal dea en heit seach blykber yn dat er my it werom setten fan dy grouwe snoek net oandwaan koe. Hy pakte de snoek by kop en sturt en luts twa kear. Doe wie de snoek krap oan 42 cm en koenen wy him sûnder beswier opite.