De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Regelnummers proza verbergen

[p. 513]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het vierde boek.aant.

Inhout.

1 Alcitoë en haere zusters volharden stijfzinnigh in het lasteren van het wijnfeest, en^{r. 1} 2 zulx dat ze op den vierdagh by den spinrok elkanderen verscheide geschiedenissen ver-² 3 haelden; ten deele van Apollo, die in Eurinomes schijn vermomt, Leukotoë bekroop,³ 4 waerom Klitie uit naeryver in een zonnebloem veranderde: ten deele ook van Herma- 5 frodijt, en de bronmaeght Salmacis, tot een zelve lichaem aen een gegroeit. Hierna 6 werden de gezusters in vledermuizen, en haere webben in wijnstok en ranken hervormt.⁶ 7 Toen Agave zich hierin verheughde, vervielze in groote droefheit: dewijl Ino en Atamas⁷

r. 1 lasteren: honen.

2 vierdagh: feestdag.

3 ten deele van Apollo; daaraan gaat vooraf: partim de moris denigratis: ‘ten dele over de moerbeien, die zwart werden’.

6 webben: weefsels.

7 vervielze in groote droefheit: overkwam haar een grote smart.

[p. 514]

tekstkritische noten

8 van dolheit in zee sprongen, en watergodtheên wierden. De Tebaensche vrouwen, hen⁸ 9 als dooden beschreiende, verkeeren in steenen en vogels. Kadmus ook door deze elende 10 bewogen, verlaet Tebe, en reist met zijne gemaelinne in Illirikum, daerze beide in slangen 11 veranderen. Bacchus brengt Indiën onder zijne gehoorzaemheit. Akrizius niet geloovende¹¹ 12 dat Bacchus een godt, en Perseus Jupiters zoon was, by Danaë gewonnen, quam tot 13 berou. Perseus vloogh door de lucht, en quam by Atlas, en veranderde hem in eenen 14 bergh. Hy zagh Andromeda aen de steenrots geketent, en verlosteze van het zeegedrocht,

Noch waent Alcitoë, Mineias telgh, zy hooren^{vs. 1}

De feest des wyngodts niet te sterken, en verdoemt²
Dat Bacchus d'afkomst van den dondraer wort genoemt,³
Al t'onwaerachtigh, 't welk haer zusters ook bezegelen.
De priesters heeten elk godtvruchtigh zich te regelen,⁵
Het feest te vieren, al de dienstboôn zich van werk⁶
Onthouden, elke vrou in bont het wynfeestperk⁷
Stoffeeren, 't losse haer in 't wilt te laeten waeien,
Het hooft bekranssen, en de wyngertspeer te zwaeien,
En slingren heene en weêr. zy spelden dat men voort^7-10
d' Aenstaende plaegen van de godtheit, lang gestoort,
Kon schutten met deze eer. de moeders en gevryde^10-12
Schoondochters zetten korf en hantwerk aen een zyde,¹³
Bewierooken den godt, en roepen overluit:
O Bacchus, Bromius, Lieüs, rechte spruit⁺¹⁵
Van 't vier, herboren kint, en eenige geboren¹⁶
Van een paer moedren, zoon van Niza, noit geschoren,¹⁷
En zekere afkomst van Tione, d'eer van 't lant,¹⁸
Die wyn in kuipen perst, en blyden wyngert plant,¹⁹

TEKSTKRITIEK: vs. 9 oude uitg.: wijngaertspeer.

8 dolheit: waanzin.

11 Bacchus...., tot 't einde, komt niet overeen met het Latijn van Canterus.

vs. 1 Alcitoë, dochter van Minyas, een mythies koning van Orchomenos, in Boeotië waar ook Thebe lag; de vorm Mineias bij V. berust op het patronymies vr. adjektief Mineias (aldus, niet Minyeias, in V.'s grondtekst). H. wijst op 't onjuiste zowel van Mineias als van Mineus (vs. 44, vs. 525), alsook op 't navolgen daarvan door Poot.

2 de feest; vroeger veelal een de-woord, zoals in Zd. Ned. nog; sterken: instemmen met.

3 dondraer: Jupiter; afkomst; vgl. voor de toepassing op een persoon Bk. I, vs. 930.

5 priesters; Ov. de priester; heeten: gebieden.

6 dienstboôn, nl. vrouwelike (famulas).

7 bont, voor Lat. pellis, d.i. een vel (vooral hertevel), dat bij Bacchus-feesten werd omgeworpen.

7-10 Opvallend, en door Van L. gelaakt, is het nu eens gebruiken, dan weer weglaten van te voor de infinitieven in deze vss.; een uiteenzetting, hoe de tekst in het hs. geleidelik ontstond, kan hier geen plaats vinden; aangemerkt zij, dat V. begonnen is met een dat-zin: hieten dat een ieder zich zou regelen; dat hij zich rekenschap gaf, en hem hier geen ‘slordigheid’ (Van L.) kan verweten worden, blijkt hieruit, dat hij eerst t'Onthouden schreef; in zijn eindredaktie maakt V. gebruik van de syntaktiese vrijheid, om bij ww. van ‘gebieden’ te al of niet te plaatsen, waaromtrent zie voor het Mnl. Stoett³ blz. 202-vlg. en de daar (ook voor later) aangehaalde litt., w.o. Van Helten, V.T. II, blz. 55; slingren (vs. 10) moet beoordeeld worden als Bk. III, vs. 955.

10-12 zy spelden (voorzeiden).... deze eer; Ov.: dat de toorn der (nl. in geval van weigering) gekwetste godheid vreselik zou zijn’.

13 schoondochters; vgl. Bk. III, vs. 13.

+ [Randschrift:] Bacchus naemen en titels.

15 Door dit aanroepen met verschillende namen werd de macht en luister der godheid tot uitdrukking gebracht; de naam Bromius, zoals misschien ook Bacchus, heeft betrekking op het feestgejoel; Liëus, Lyaeus, ‘die (van zorgen) bevrijdt’.

16 van 't vier, nl. onder bliksemvuur ontvangene, vgl. Bk. III, vs. 397-vlg.; herboren enz., t.a.p.

17 zoon van Niza, Nyseus, wegens zijn wonen, als kind, op de berg Nysa; vgl. Bk. III, vs. 405; noit geschoren, bij 't volgende, ‘weelderig gelokt’.

18 Tione, Thyone, een naam waaronder Semele vereerd werd; bij een w.w. dat ‘stormen, bruisen’ betekent; Thyias = Bacchante.

19 die.... perst, vert. van de naam Lenaeus.

[p. 515]

20

Nachtlooper, huilebalgh, Iächus, Evan, storter

 

Van kroezen, en wat naem, het zy dan lang of korter,^20-21

 

Uwe eer wort toegekeurt, waer 't volk, u onderdaen,²²

 

Van verre toejuicht: en nu zingenze: koom aen.²³

 

Gy blyft al even jong, onsterflyk, schoon van wezen.

25

O jongske, gy zult eens ten hemel hooggeprezen²⁵

 

Opvaeren. telkens gy uw horens nederleght,²⁶

 

Gelyktge een jonge maeght. gy eischte alom uw recht,

 

En overtrokt den gront der Indiaensche mooren,

 

Daer Ganges 't oost omringt. gy strafte in uwen toren,²⁹

30

Aenbiddelyke godt, dien godeloozen aert³⁰

 

Van Penteus, en Likurg, wiens byl geen' wyngert spaert.³¹

 

Gy schupte den Tuskaen, die overboort most springen.³²

 

Gy breidelt met den toom twee panters, niet te dwingen,³³

 

Voor uwen wagen, van paepinnen aengebeên,

35

En dartle satren, en het dronken hooft Sileen,³⁵

 

Den ouden suffer, die van struikelende beenen³⁶

 

En krommen stok gestut, al suizebollend heenen,

 

Den schuinen ezelsrug beryt, en knikt en schokt.³⁸

 

Men hoorde een lantgeschrey, waer gy langs heenetrokt,

40

Geraes van wyven, galm van beuke pyp, en bommen,⁴⁰

 

En holle cimbelen, klaroen, en keteltrommen.⁴¹

 

Tebaenen roepen om uw gunst, en uw gena,⁴²

 

En eeren uw geboôn, behalve, tot haer scha,

 

Het bloet van Mineus, en haer sleep, te los van zinnen,

20-21 Nachtlooper, Nyctelius, wegens de nachtelike feestvieringen; huilebalgh, Eleleus, naar de roep eleleu; Iächus, Iacchus, eigl. geschreeuw; Evan, evenzo een gepersonifiëerde roep; Eu(h)an; vgl. vs. 712; storter van kroezen, voor Liber (met libare, ‘plengen’ verbonden).

22 toegekeurt, vgl. Bk. XIV, vs. 807; onderdaen, bnw.; vgl. vs. 50.

23 van verre: in verre omtrek? (per Graias gentes: bij de Griekse volken); eerder: op eerbiedige afstand; en nu.... aen, niet bij Ov.; een nutteloze onderbreking van het lied.

25 gy zult eens enz.; Ov.: ‘gij wordt in de hoge hemel als de schoonste beschouwd’; V. vatte conspiceris in de zin van ‘aanschouwen’ en als een praes. pro futuro; hooggeprezen bij hemel (alto).

26 horens; met horens van 'n stier, zinnebeeld van wellust, werd B. eerst later vereerd, door vermenging met een andere godheid; ‘zo vaak gij u zonder horens vertoont’.

29 omringt (naar de lezing cingitur): met 'n bocht omstroomt; 1e lez. omkroont.

30 aenbiddelyke, voorheen in ruimer toepassing dan tans: ‘vererenswaardige’; H. verving het door: O veel eerwaerdige; aert: (mensen)slag; vgl. Lucif. vs. 1168; blijkens 't Lat. slaat 't woord op Pentheus èn Lyc.

31 Penteus, zie Bk. III, vs. 681-vlg.; Likurg, Lycurgus, koning der Edonen in Thracië, die volgens Ilias (VI, 130-vlg.) de voedsters van B. op de berg Nysa te lijf ging met een runderprikkel, of, naar een andere en ook hier gevolgde verklaring, met een bijl; dat hij er de wingerd mee afhakt, staat bij Reg.-Schr.

32 den Tuskaen: de Tyrrheniërs; Bk. III, vs. 884-vlg., vs. 769.

33 panters; Ov. ‘linxen’, vgl. Bk. III, vs. 883 (panter, losch).

35 Sileen: Silenus, oudste der Saters, opvoeder en begeleider van Bacchus, vol wijn èn wijsheid.

36 ouden suffer, voor senex, ‘grijsaard’.

38 schuinen, Lat. pandus, ‘ingedrukt’.

40 beuke pyp: beukehouten fluit; Ov. ‘palmhouten’ (Valent. bosboomen-hout) buxus; vgl. vs. 171, vs. 415; Bk. VI, vs. 183; bommen: rinkelbommen.

41 cimbelen: klankbekkens; vgl. Dl. III, 809: 40.

42 Tebaenen: Lat. Ismenides, ‘de Thebaanse vrouwen’; vgl. vs. 640; Bk. XIII, vs. 599. De scheiding tusschen het in vs. 15 aangevangen gezang, en het verhaal, is door V. veronachtzaamd; (de oude uitgaven bezigen geen aanhalingstekens); met ‘de Thebaanse vrouwen’ hervat Ov. het verhaal, en hij citeert nog hun roep om genade; in vs. 43 is dus uw onjuist.

[p. 516]

45

Die t'onty binnen 's huis, met weven, breiden, spinnen,⁴⁵

 

Minerves hantwerk stout hanteeren, onbereit⁴⁶

 

Ter feest, en houden haer gezin in arrebeit.⁴⁷

 

Een wollespinster uit den hoop sprak heel vermeeten:

 

Terwyl alle anderen, hier ledigh, zich vergeeten,

50

En vieren 't nieuwe feest, laet ons, die onderdaen⁵⁰

 

Ten dienst van Pallas, een veel wyzer godtheit, staen,

 

Den last des arbeits door vertellingen verlichten,

 

En met een nut verhael by beurte elkandren stichten,⁵³

 

Tot leerzaem tytverdryf. dit voorstel stemmen al

55

De zusters. elk begeert datze eerst beginnen zal.

 

Zy, ryk van deze stof, begon zich te bezinnen,

 

En twyfelde ofze woude op dezen voet beginnen

 

Van Dirce, lang befaemt te Babel, aen d'Eufraet,⁺⁵⁸

 

Die, zoo 't gemeene volk in Palestyne praet,

60

Met schubben wert bekleet, en in een' visch verkeerde,

 

In wiens gedaente men haer offer boodt en eerde.

 

Dan dochtze of zy de telgh van vrou Semiramis⁺⁶²

 

Gedenken zou, die in een duif verandert is,

 

En haere jaeren sleet op tinne en hoogen toren:

65

Of liefst hoe Naïs zang de jonkheit kon bekooren,⁺⁶⁵

 

En door der kruiden kracht in stomme visschen snel

 

Veranderen van vorm, tot dat de plaegh haer fel

 

Ten lange leste trof: of hoe de lieden zagen

 

Den witten moerbayboom, zoo vruchtbaer in het draegen,^+69-vlg.

70

Besmet van jeughdigh bloet, een zwarte moerbayvrucht

 

Voortbrengen. deze stof, verbreit door lantgerucht,⁷¹

 

En vreemt en ongemeen, behaeght haer boven allen,

 

Zy ving dan, spinnende haer wol, dus aen te kallen.⁷³

 

De schoone Piramus, en Tisbe, een eer in 't oost,⁺

75

Gebuurden huis aen huis, elkandere ten troost,⁷⁵

45 breiden; door V. naast breien gebruikt.

46 spinnen en weven was het werk van Minerva (Pallas); vgl. in Bk. VI hetverhaal van Arachne.

47 gezin: onderhorigen.

50 nieuwe: Lat. commenta: (Farn.) ‘nieuw uitgevonden, en door dezen voor vals gehouden’; onderdaen: onderdanig; H. meent, dat 't hier en vs. 22 om 't rijm gebruikt wordt; maar 't komt bij V. ook buiten rijm voor, bv. Dl. IV blz. 176, vs. 568.

53 stichten: nuttig bezighouden; vgl. Voorrede, r. 150.

+ [Randschrift:] Dirce in eenen visch.

58 Van Dirce: over D.; Lat. Derceti, abl. v. Dércetis (bij de Grieken Derceto); Dirce, gelijk H (op 't voetspoor van Regius) meedeelt, ‘heeft ook lang den Latijnschen tekst ingehad’, lees: stond in een aantal hss. Zij heette ook Atergatis, en werd bij de Syriërs (vs. 59 Palestyne) vereerd (Astarte). Volgens Diodorus Siculus werd zij bij Ascalon vereerd, en had zij 't gelaat van een vrouw, het lijf van een vis; volgens Plinius bij Joppe, volgens Strabo te Bambukê (Hierapolis).

+ [Randschrift:] Semiramis dochter in een duif.

62 Dan; in 't Lat. volgt hier de 2e helft van de afh. zin, die vs. 57 begint; de telgh van vrou S.; foutief: Semiramis-zelf (de naam niet bij Ov.), de dochter van Dercetis.

+ [Randschrift:] Naïs in eenen visch.

65 Naïs; eigl. 'n soortnaam: 'n Naiade of stroomnimf; de fout kon eer ontstaan, doordat 't woord aan 't begin van een vers staat, dus met hoofdletter.

+ [Randschrift:] Witte moerbaien in zwarte.

69-vlg. zie bij vs. 158.

71 verbreit door lantgerucht; 'n toevoeging van V., weinig gelukkig wegens hetgeen volgt.

73 dus: aldus.

+ [Randschrift:] Piramus en Tisbes vryaedje en ongeval.

75 troost: verkwikking.

[p. 517]

 

Daer eer Semiramis, gelyk de faem ontvoude,

 

Het groote Babilon met hooge toornen boude,

 

En muuren van tiras. de buurschap onderling^77-78

 

Holpze eerst aen kennis, eer de liefde hen beving.

80

De trek nam daeglyx toe, om met der tyt te paeren:⁸⁰

 

Maer d'ouders hinderden die niet te hindren waren.⁸¹

 

Van wederzyde groeit de liefde wakker aen.

 

Zy vryden, zonder dat hen iemant kon verstaen,⁸³

 

Door tekens en gewenk: doch hoeze 't vier meer dekken,

85

Te sterker komt de vonk het minnevier verwekken.

 

Toen eerst de scheimuur der twee huizen rees om hoogh,

 

Bleef eene dunne spleet, gemerkt van niemants oogh,⁸⁷

 

In 't muurwerk: maer hoe zou de min de spleet niet merken?

 

Gy minnaers merkt dit eerst, en wist, om 't hart te sterken,

90

Hier door te spreeken, en in 't heimlyk na als voor

 

Elkandre minzaem iet te luisteren in 't oor,⁹¹

 

Ook veiligh. Piramus en Tisbe, van weêrzyen

 

Elkanders aêm en lucht inhaelende, onder 't vryen

 

En blaeken, zeiden dik: o muur, wat nydigheit,

95

Wat afgunst plaeght u, dat gy twee gelieven scheit?

 

Wat waer 't een kleenicheit liet gyze beide paeren!⁹⁶

 

Of waer dees gunst te groot dat wy by wyl vergaêren,⁹⁷

 

En ellekandre slechts eens kussen, mont aen mont!⁹⁸

 

Ook zynwe niet zoo plomp, of weeten uit den gront⁹⁹

100

Van 't harte u eeuwigh dank dat wy te zaemen spraeken.

 

Dan kustenze in gesprek vergeefs, en zonder raeken,

 

En wenschten 's avonts spade elkandre een' goeden nacht.

 

Vroegh morgens staenze weêr getrou op hunne wacht,

 

Zoo dra de dageraet, opryzende uit de kimmen,

105

't Gestarnte allengs verdreef, en schaduwen, en schimmen,

 

De zon den witten ryp en dau uit kruiden zoogh.

 

Zy klaegen momplende eerst, met traenen in het oogh,

 

Hun smart, en hartewee, zoo lang tot datze sluiten¹⁰⁸

77-78 tiras: tras, mortel; Ov.: ‘de hoge stad had omringd met muren van gebakken steen’.

80 de trek om enz.

81 die.... waren; Lat. quod non potuere vetare, in V.'s tekst bij 't voorgaande genomen, hoort bij 't volgende (‘wat zij niet konden verbieden, was dit:’).

83 vryden; over st. en zw. vervoeging H.

87 bleef: ontstond, en bleef vervolgens.

91 luisteren: fluisteren; H. maakt een onderscheid van duur tussen beide woorden: luisteren: ‘iets kortelijk aan iemand zeggen’; en verkiest daarom hier, maar m.i. juist ten onrechte, fluisteren (V.: iet).

96 kleenicheit; V. vertaalde eerst quantum met ‘groote zaek’, maar hij herzag zich.

97 vergaêren: bijeenkomen; bedoelt V. daar een werkelik samenzijn mee, dan vordert hij meer dan Ov., die slechts van kussen spreekt.

98 ellekandre; door H., die nochtans van elders vbb. van deze ‘uitgerekte’ vorm aanhaalt, afgekeurd; zeer opmerkelik is, dat 't geen H. wenste, door V. inderdaad oorspr. geschreven was: Dat wy elkandre; hij had zeker (als ook Van L.) bezwaar tegen 't herhaalde dat wy.

99 H. waarschuwt tegen 't gebruik van dank wyten i.p.v. weeten. Bi. vergelijkt fra. sçavoir gré.

108 sluiten: besluiten; vgl. Dl. III, blz. 131 vs. 91.

[p. 518]

 

't Gezin heel stil by nacht t'ontglippen, en naer buiten¹⁰⁹

110

Te sluipen op de straet, ja buiten wal en poort,

 

En datze, om niet te wyt te dwaelen van het oort,¹¹¹

 

By hen bescheiden, stip te zaemen koomen zouden,¹¹²

 

En in de schaduw van een' boom, gelyk vertrouden,

 

Elkandre vinden by het heerlyk koningsgraf¹¹⁴

115

Van Ninus, die het oost beheerschte met zyn' staf.¹¹⁵

 

Hier stont een moerbayboom, gelaên met witte bessen,

 

By eene koele bron, gereet den dorst te lessen.

 

Dit stemdenze. de zon scheen traegh in 't ondergaen.¹¹⁸

 

Ten leste daeltze in zee. de nacht komt op de baen,

120

En Tisbe, het gezin bedriegende, geraekte¹²⁰

 

By nacht ter deure uit, dat noch slot noch grendel kraekte.

 

Zy quam gesluiert aen het graf, en zette vroom¹²²

 

Zich in de schaduwe van dien gemelden boom:¹²³

 

Want liefde sterkte 't hart: en juist komt uit de bossen

125

Een dorstige leeuwin, verzaet van bloedige ossen,

 

Beschuimt om haeren muil, van rookend bloet begruist,¹²⁶

 

Om in dees bron den dorst te lesschen, daerze ruischt.

 

De Babilonsche Tisbe, in maeneschyn haer ziende,

 

Zocht angstigh een spelonk, die tot lyfberging diende:

130

Doch onder 't vlugten viel de sluier haer van 't hooft.

 

De brullende leeuwin, die 't velt van vee berooft,

 

Wou, na het lessen van den dorst, weêr boschwaert peuren,¹³²

 

En vont den sluier, Tisbe ontvallen. zy aen 't sleuren,

 

Besmet en verft het kleet met haer bebloet gebit.¹³⁴

135

De vryer Piramus quam spader, om zyn wit

 

Te treffen, uit de stadt, en zagh de leeuweklaeuwen^135-36

 

In bloedigh zant gedrukt, geraekt uit schrik aen 't flaeuwen,¹³⁷

 

Besterft om 't hooft, en vint den sluier, warm van bloet.¹³⁸

 

Och, steent hy, eene nacht moort gruwzaem en verwoet¹³⁹

109 gezin: bedienden; Lat. custodes, ‘wachters’.

111 het oort, 1e lez. den oort; vgl. Bk. III, vs 860.

112 bescheiden: bepaald.

114 heerlyk koningsgraf; Ov. busta, d.i. graf, (-heuvel, -teken); V. had behoefte aan wat meer staatsie; ook vs. 115, die... staf is een toevoeging.

115 Ninus, koning van Assyrië, gemaal v. Semiramis.

118 stemdenze: keurden ze goed.

120 het gezin bedriegende, Lat. fallitque suos: wegens vs. 109 is met gezin waarschijnliker ‘bedienden’ bedoeld, dan de ruimere betekenis ‘de haren’; vgl. nog vs. 47; H. acht fallere, gewl.=‘bedriegen’, maar hier, en elders, ‘ongemerkt wegsluipen’, ten onrechte met bedriegen vertaald, ofschoon men wellicht onze taal met die opvatting zou kunnen verrijken; V. neemt 't in de zin van ‘verschalken’.

122 vroom (1e lez.: zet met schroom): flink; niet bij Ov.; vgl. Bk. III, vs. 442; IV, 752; VII, 242, 693; XIII, 529; Walch 67.

123 gemelden: voormelden; wellicht: ‘waar zij van gesproken hadden’. Lat. dicta: ‘afgesproken’.

126 begruist: besmeurd.

132 peuren: gaan (Wdb. XII 1446).

134 bebloet, ondanks 't drinken; ook bij Ov.

135-36 wit te treffen; het ww. herinnert aan de oorspr. betekenis: ‘doel-wit’.

137 geraekt aen 't flaeuwen: wordt door een flauwte bedreigd.

138 besterft: verbleekt.

139 ééne nacht; Ov. ‘één nacht zal twee minnenden doden (of: ongelukkig maken? perdet), van wie zíj enz.’

[p. 519]

140

Van twee gelieven een, die langst verdient te leven!¹⁴⁰

 

Och arme! dit's myn schult. om my quaemt gy te sneven,

 

Om my, die veel te spa hier aenquam. ik beval

 

Dat gy by duister u liet vinden in dit dal¹⁴³

 

Van jammer en gevaer. och leeuwen, komtme aenranden.

145

Spelonkbewooners, scheurt met wreeden klaeuwe en tanden

 

Dit lichaem, en verslint myn godtloos ingewant.

 

Maer suffers wenschen om de doot, van schrik vermant.¹⁴⁷

 

Hy raept den sluier, en genaekt den boom, wiens lommer

 

Haer dekken zou, die hem geduldigh wachte in kommer.

150

Hy kust den sluier, wringt dien, troostloos zonder moedt,¹⁵⁰

 

In zyne traenen uit, en zeght: ontfang myn bloet.¹⁵¹

 

Hy stoot het blanke zwaert in zyne borst weemoedigh,¹⁵²

 

En rukt het stervende ter wonde uit, root en bloedigh

 

Noch rookende, en stort voort in 't zant op zynen rug.¹⁵⁴

155

Het bloet vlieght op, gelyk het dunne water vlug

 

Uit eene loode pyp, geborsten en gereeten,

 

Om hoogh met een geruisch en berst wort opgesmeeten.

 

De witte bay, van bloet besprengkelt, ziet nu root.¹⁵⁸

 

De struik zuight bloet: de bay zuight purper uit dees doot.

160

Maer d'andre, naeuwelyx van schrik bedaert, keert weder,

 

Om niet haer' vryer, hier alree geploft ter neder,

 

Ter leur te zetten, en ziet wakker om in 't ront,¹⁶²

 

Verlangende en belust hem, met haer' eigen mont,

 

Te melden wat gevaer zy tydigh noch ontvlugte.

165

Zy ziet de zelve plaets, den zelven boom, en duchte¹⁶⁵

 

Of dit de zelve plaets en boom was, om de verf

 

Der moerbay, nu verkeert. terwylze menighwerf¹⁶⁷

 

Hier twyfelt, zietze, met de beenen vast op d'aerde,¹⁶⁸

 

Van 't warme bloet bespat, hem spartlen. dit vervaerde

170

Haer hart zoo byster, dat zy flux te rugge trat

 

Gedootverft, bleeker dan een beukeboomebladt.¹⁷¹

140 langst; Ov.'s longa dignissima vita betekent veeleer: ‘een lang leven ten zeerste waardig’.

143 dit dal; rijmshalve; Ov. ‘plaats’.

147 suffer: lafaard; ‘het zijn lafaards, die enz.’; wie moed heeft, doodt zich zelf; van schrik vermant; een nutteloos toevoegsel. H.

150 troostloos: moedeloos; vgl. troosten: bemoedigen.

151 myn, m. klemt.

152 weemoedigh: wanhopig; Stoett, Moortje, vs. 343.

154 en stort; naar de lezing et (niet ut) iacuit.

158 bay, bei, bezie; vgl. vs. 69; root: Ov. ‘door de besproeiing v.h. bloed worden de vruchten zwart, en de met bloed bevochtigde wortel kleurt de hangende moerbeien purper’; morus nigra; vergelijk vs. 69-vlg., en het kantschrift aldaar; er is ook een witte moerbei (morus alba); vgl. vs. 207, waar Ov. alleen spreekt van pullos; en vs. 214.

162 ter leur zetten; zo ook Virg., 10e Herderskout, Inhoudt; -stellen, hier Bk. XIII, vs. 1037.

165 duchte: was onzeker.

167 verkeert: veranderd.

168 vast: toen, onderwijl.

171 gedootverft: lijkkleurig, doodsbleek; beukeboomebladt; omdat de beukeblaren niet bleek zijn, wilde Van L. berkeboome lezen; V. schreef eerst: dan het beukenhouten vat; 't Lat. heeft buxus, d.i. palmhout; ook vs. 40 vertaalde hij buxus met beuk; men denke daarbij aan de gewl. bruine tint der zuideliken.

[p. 520]

 

Z'ontstelt zich, als de zee van 't windeken gestreeken,

 

En na een poos haer lief, van zyn geweer doorsteeken,¹⁷³

 

Met kennis ziende, slaet weemoedigh voor haer borst,¹⁷⁴

175

Misbaert, en trekt het haer aen flarden, vuil bemorst.¹⁷⁵

 

Zy valt op 's vryers lyk, weemoedigh, ongebonden,¹⁷⁶

 

Mengt traenen met zyn bloet, giet traenen in de wonden,

 

En kust hem kermende voor zynen bleeken mont,

 

Begint te weenen: och myn Piraem, dus gewont!

180

Wat onheil heeftme van uw minne en troost versteeken?

 

Och antwoort my: gy hoort uw allerliefste spreeken.

 

't Is Tisbe die u roept. och hoorme toch. ay til

 

Uw aenzicht op, daer gy ter neêr leght stom en stil.

 

Hy hoorde Tisbes naem, schoon d'oogen zyn geloken,

185

Slaet d'oogen noch eens op. 't gezicht is schier gebroken.

 

Hy zietze eens deerlyk aen, maer luiktze wederom.¹⁸⁶

 

Toen zy den sluier zagh en kende dootsch en stom,¹⁸⁷

 

En ook d'ivoore schee, nu ledigh van het slaghzwaert,

 

Sprakze: och onzalige, die hier, van my gedaghvaert,

190

Uit min te mywaert leght gesneuvelt door uw hant,

 

Myn hant is kloek genoeg om 't hart in dezen stant¹⁹¹

 

Te priemen. min vermagh my krachten by te zetten,

 

Om eenen blooten dolk [wie zoume dit beletten?]

 

In 't hart te stooten. ik, een oorzaek van uw doot,

195

Wil 't lyk nastappen, en, gelyk een lykgenoot,^195-vlg.

 

Dit lyk geleiden. gy, wel deerlyk om beschreien,

 

Die door de doot alleen van my vermoght te scheien,

 

Zult in de doot geensins van my gescheiden zyn:

 

En gy, onze ouders, in het bangste van uw pyn,

200

Laet evenwel u door ons bede toch beweegen,

 

Op datge hen, die van een' zelven pyl doorregen,²⁰¹

 

Bestendigh in hun min, op eenen oogenblik,²⁰²

173 geweer: wapen.

174 met kennis ziende: herkennend.

175 aen flarden; Lat. laniata comas, d.i. met losgereten haren, of ook: zich de haren uitrukkend; wschl. maakte V. zich een vrij vage voorstelling, zoals ook Leeuwendaelers vs. 461: ruckt het zeel aen flarden; vuil bemorst, niet bij Ov.; op Van L.'s vraag: ‘waardoor zou het haar bemorst zijn geraakt?’ kan men desnoods antwoorden: door het ‘misbaeren’.

176 weemoedigh: de herhaling (vs. 174) wordt verklaarbaar, doordat 't woord beide malen op wijziging van een oudere lezing berust. Hetzelfde kan men elders opmerken, bv. vs. 227, 229; ongebonden: uitgelaten.

186 deerlyk: droevig.

187 kende: herkende; bij H. een aant. over kennen en konnen.

191 stant: staat van zaken.

195-vlg. H. wijst op de, inderdaad weinig gelukkige, herhaling van lyk (-lyk) in deze regels; lykgenoot: gezellin in de dood of eer: een vermenging van deze opvatt. met die van ‘lijkvolger’; let op: nastappen, geleiden; (Ov.: ‘ik zal u volgen in de dood (prosequar exstinctum) en van uw dood.... oorzaak en gezellin genoemd worden’); vgl. Dl. V, 328: 1388; Eneas X, 1372.

201 pyl, de schicht van de dood (niet bij Ov.).

202 op eenen oogenblick; Lat. hora novissima, ‘de laatste levensure’.

[p. 521]

 

Zich paerden, niet benyt te rusten, vry van schrik,

 

In een en 't zelve graf. gy boom, die met uw takken

205

Dit eene lyk bedekt, strax twee, bewaer de vlakken

 

En 't bloet, de merken van ons al t'onrype doot.

 

Geef altyt bessen, bruin geverft en purperroot,²⁰⁷

 

Om onzen droeven rou naer 't leven uit te drukken,

 

Door dees gedachtenis van beide onze ongelukken.

210

Zoo spreektze, en duwt het spits in haere blanke borst,

 

En stort in 't lemmer, van zyn warrem bloet bemorst.

 

Hun wensch en bede kon de goden zelfs bewegen,

 

Beweeghde ook d'ouders: want de moerbay, uitgedegen²¹³

 

Tot rypheit, valt noch zwart, en d'asch van beide rust²¹⁴

215

In eene zelve kruik, die alle elenden sust.²¹⁵

 

Hiermede staekteze 't verhael, en voor elx ooren

 

Begint Leukoot aldus, terwyl de zusters hooren,²¹⁷

 

Te spreeken: min ontvonkt met heeten minnebrant²¹⁸

 

De zon, wiens hemelsch vier de lucht en zee en lant,

220

En wat op d'aerde is voedt en koestert met haer straelen.

 

Nu laet ons 't vryen van de ryke zon verhaelen.

 

Dees godt was d'eerste, zoo de faem te melden plagh,

 

Die Mars en Venus op het bedt boeleeren zagh.⁺

 

Dees godt is d'eerste, die uit hemelsche gebouwen

225

Der menschen wandel kan ontdekken en aenschouwen.²²⁵

 

Hy zagh dees euveldaet met droevige oogen aen,

 

En toonde Junoos zoon, den wapensmit Vulkaen,

 

Gemael van Venus, die bedekte sluikeryen,²²⁸

 

En 't heimlyk sluikbedt, niet van Junoos zoon te lyen.

230

Uit groote onsteltenisse ontschoten zyne hant^230-v.

 

De tang en hamer, en de herssens het verstant.

 

Hy smeet en vylt terstont een net van yzerdraeden,

 

Zoo dun, dat niemants oogh dit zien kan, en verraeden.

207 bruin: donker zwart; vgl. Bk. III, vs. 274; Montanus, Tetraglotton: pullus: ‘swardt, bruin’. Lat. pullos, d.i. grauw-zwart, zwart.

213 uitgedegen; het oude sterke deelw.; vgl. gedeegh, Bk. III, Inhout.

214 valt: is, komt te zijn.

215 kruik: urn.

217 Leukoot, voor Leukothoë (1e lezing); berust, bij V. altans, niet op verwarring met de Leucothoë van vs. 257, zoals Van L. meende, maar op de door hem gevolgde tekst; elders o.a. Leuconoë; vgl. vs. 739.

218 ontvonkt; Lat. cepit: ‘heeft (eenmaal) bevangen.

+ [Randschrift:] Overspel van Mars en Venus.

225 der menschen wandel; past hier niet; Ov.: ‘(want) alles ziet deze god 't eerst’.

228 sluikeryen; vgl. Bk. I, vs. 739.

230-v. de herssens; H. zag liever den, ‘als staande in den Derden Naamval’. Vulcanus ‘verloor zijn bezinning’, daargelaten of hij die, blijkens het onmiddellik volgende, weer spoedig terugkreeg, dan wel juist daardoor bewees, ‘dat hij zijn verstand ten eenemale kwijt was’. Van L.

[p. 522]

 

Het fynste dundoek, en het dunste spinneragh,²³⁴

235

Dat aen de balken hangt, is grof, by zulk een slagh

 

Van webbe: want geen hant noch vinger kan het voelen,^236-v.

 

En 't is onhandelbaer. dit smeet hy, eer de boelen^237-v.

 

Te bedde leggen in het bedde, zacht en warm.

 

Zy werden beide, heet van wellust, arm in arm,

240

In 't net gevangen, voor dees dartele boelinne

 

Met groote kunst gesmeet. de man van die godinne,

 

Een godt van Lemnos, sluit, eer 't iemant wort gewaer,²⁴²

 

d'Ivoore deuren op, laet al de goôn dit paer²⁴³

 

Die schendigh, borst aen borst, aen een gekoppelt lagen,²⁴⁴

245

Hier binnen zien. o schande! een onder al die 't zagen,²⁴⁵

 

Wenschte ook om 't zoet genot te steeken in dees schant.

 

Toen loegh al 't godendom om 't koelen van dien brant.

 

De hemel wist noch lang van deze klucht te spreeken.

 

Maer Venus wrokkende zocht zulk een' smaet te wreeken,

250

En strafte Febus, den aenbrenger, los van zin,²⁵⁰

 

Die 't sluikbed had beschaemt, met een gelyke min.

 

Zoon van Hiperion, wat baet u 't heerlyk blaeken,²⁵²

 

Uw schoonheit, en uw glans, en 't blozen van uw kaeken?

 

Gy, die al 't aertryk brant met uwe heldre toorts,

255

Leght nu en brant van minne in uwe nieuwe koorts.²⁵⁵

 

Gy, die het al behoort t' aenschouwen met uwe oogen,

 

Hangt aen Leukotoë geduurigh opgetogen.²⁵⁷

 

Gy, die uw hemelsch licht de werrelt schuldigh zyt,

 

Vergaept u aen een maeght alleen, terwylge vryt.

260

Nu rystge vroeger uit den oosten, en daelt laeter²⁶⁰

 

Ten westen, en verlengt, eer uw gespan te water

 

Beneên de westkim zinkt, den kouden winterdagh.

234 dundoek; Lat. stamina, ‘draden’.

236-v. geen hant.... onhandelbaer; bij Ov. minder kras: het plooit zich naar zelfs 'n lichte aanraking en 'n geringe beweging; onhandelbaer: niet te hantéren (van handelen: behandelen).

237-v. smeet: smeedt; 1e lezing: dit spant hy, daer de boelen Te bedde leggen, langs het bedde. Door de wijziging werd de herhaling van bedde hinderlik; maar zij werd ingegeven door de overweging, dat bij Ov. het net gespannen werd, toen de gelieven wèèr samenkwamen.

242 een god van Lemnos; op 't eiland Lemnos was Vulcanus (Hephaestus) neergekomen, toen hij door Jupiter (Zeus) uit de hemel werd geslingerd; hij verbleef er bij voorkeur; Van L. had liever: de godt; echter is een te vergelijken met een oorzaek (b.v. vs. 194) e.d.

243 op: open.

244 H. wenste op borst, wegens 't volgende aen; maar Van L. vond dat weer onwelluidend.

245 een; Lat. aliquis, eerder: ‘menigeen’.

250 los van zin: onbezonnen; bij aenbrenger.

252 Hiperion, Hyperion, 'n Titan, zoon van Uranus (de Hemel) en Gaea (de Aarde), vader van Helius (zonnegod; vereenzelvigd met Phoebus Apollo) en Eos (Aurora, de dageraad).

255 leght en brant: (ligt te branden), staat in brand.

257 Leukotoë; een andere dan de Leukoot van vs. 217, die het verhaal doet; zie aldaar, en vgl. vs. 739; opgetogen; met nog een herinnering aan de oude bet. ‘opgetrokken’; vgl. Dl. II, 802: 950 met sinnen opgetogen; Dl. III, 274: 236 met Mavors wagen opgetogen.

260 nu; Lat. modo.... modo, ‘nu eens.... dan weer’.

[p. 523]

 

By wylen wortge flaeu. gebrek van oordeel ach²⁶³

 

Slaet u in d' oogen, en verschrikt alom de menschen,

265

Die, lang in duisternisse, om uw schoon aenschyn wenschen.

 

Gy wort niet bleek, vermits de maen veel laeger staet²⁶⁶

 

Aen 't aertryk, en belet dat gy het aenzicht slaet

 

Ter aerde, maer verbleekt gedootverft van de liefde.^267-68

 

Gy mint deze eene alleen, die u in 't harte griefde.

270

Klimeen, noch Rodes legt u nu niet in den zin,²⁷⁰

 

Noch Persa, moeder der Eësche toverin,²⁷¹

 

Noch Klitie, die, schoon zy meer wert afgeslagen,²⁷²

 

Met u boeleeren woude, en u alleen behaegen,

 

Te diep in 't hart gewont. Leukotoë leerde u

275

De vrysters voor als na vergeeten, koel en schuw.

 

Zy wert uit Eurinoom geboren, en gerekent²⁷⁶

 

De bloem van Persenlant, in wierookgeur uitsteekent.²⁷⁷

 

Dees dochter groeide allengs in schoonheit, ryk van lof,

 

En zulx dat zy hier door de moeder overtrof,²⁷⁹

280

Gelyk haer moeder verre alle andren ging te boven.

 

De vader Orchamus beheerschte steên en hoven²⁸¹

 

Van 't Achemeensche ryk, en zat ten troon gewyt²⁸²

 

Met lof, de zevenste na koning Belus tyt.²⁸³

 

In Hesperye weit het avontpaert zyn straelen,²⁸⁴

285

Gevoedert met ambroos, om na het onderdaelen²⁸⁵

263 wortge flaeu: verzwakt, verduistert ge.

266 niet.... vermits: niet hierom, omdat de maan.... zou staan.

267-68 belet.... aerde; Lat. obstiterit, ‘u in de weg treedt’.

270 Klimeen, Clymene, zie Bk. I, vs. 924; Rodes, Rhodos, nimf van het gelijknamige eiland, bij wie Helius zeven zonen had.

271 Persa, Perse, een zeenimf, moeder, bij de zonnegod, van de toveres Circe, die op 't eiland Aeaea woonde, bij de W.kust van Italië; en verder van Hecate en Minos' gemalin Pasiphaë.

272 Klitie (Clytië), 3-lettergrepig; evenals Clymene een dochter van Oceanus en Tethys; meer, nl. dan de genoemden, die nièt werden afgeslagen (?; meer staat op ratuur; eerder wschl. dus); Lat. quamvis despecta.

276 Eurinoom, haar moeder Eurynome.

277 in wierookgeur uitsteekent; uitmuntend door zijn welriekende specerijen.

279 zulx: zodanig.

281 hoven: kastelen; of in 't algemeen: (land)goederen; niet bij Ov.

282 Achemeensche ryk: Perzië (naar Achaemenes, die gold als stamvader v.h. Perziese koningsgeslacht der Achaemeniden; gewyt, vgl. Geboortkl. vs. 942 gewijd met.... kroonen.

283 zevenste; in het bovenschrift v.h. zevende boek veranderde V. zevenste in zevende.

284 Hesperye, Hespéria, het Westland, bij de Romeinen Spanje; vgl. Bk. VII, vs. 447; ook Hesperus voor de avondster, en Avondvorst (b.v. Dl. II, 796: 793) voor de koning v. Spanje; avontpaert; het enkv. als meerv. te verstaan (vs. 287-v.); de paarden van de (neerdalende) zonnewagen; H. wenste zonnepaert (Ov. ‘de paarden van de zon’), omdat avontpaert kan doen denken aan paarden, die de avond aanvoeren; spreekt V. wellicht van avontpaert voor ‘zonnepaard aan 't eind v.d. tocht’, ‘omdat de avond in 't W. opkomt’, dan voert hij aan, dat de avond dit integendeel in 't O. doet; zie nader aldaar. Intussen ziet ook H., dat deze motivering uit V. niet te lezen is; de avond komt, als de zon in 't W. is, en die verbinding is voldoende ter rechtvaardiging van de benaming, die bovendien in hoge mate suggestief is; zie nog wat Bi. en Van L. tegen H. aanvoeren; weit zyn straelen, voor Ov. ‘liggen de weiden (der zonnepaarden)’ is even fraai als onlogies; 1e lezing: De zonnepaerden gaen ter weide in Hesperyen.

285 ambroos: ambrozijn, de spijs der onsterfelike (Gri. ambrotos) goden.

[p. 524]

 

En daeglyx zweeten 't lyf, vermoeit van arrebeit,²⁸⁶

 

Te sterken tegens last, den dieren opgeleit.

 

Terwyl de rossen daer verpeistrende zich voeden²⁸⁸

 

Met hemelsch voêr, begint de naere nacht te spoeden,²⁸⁹

290

En Febus treet, in schyn der moeder, heet van min^290-v.

 

En brandende, Eurinooms gewelfde kamer in.

 

Hy ziet Leukotoë, by 't licht der lampe, binnen

 

Met zes paer deernen kloek de fyne webben spinnen,

 

En nu alleens, gelyk de moeder doorgaens heen,²⁹⁴

295

De dochter kussende, sprak: dienstboôn, laetme alleen.

 

Vertrekt, de moeder hoeft haer kint alleen te spreeken,²⁹⁶

 

En moetze heimlyk iet ontdekken. hierop weeken

 

De dienstboôn, en de godt bleef onbeluistert by²⁹⁸

 

Het maeghdeken, en sprak: hier zynwe alleen en vry.

300

Ik ben het eenigh oogh der weerelt, hoogh gezeten

 

Om 't al t'aenschouwen, en het ronde jaer te meeten.

 

De sterfelyken zien door my al wat'er is.

 

Vertroume toe, 'k heb zin in uwe beeltenis.³⁰³

 

Zy schrikte, en van dien schrik quam haer de spil t'ontvallen

305

En spinrok. zelf de schrik betaemt haer boven allen.³⁰⁵

 

Hy vryt niet lang, of trekt zyn klaerheit weder aen³⁰⁶

 

En eigen aenschyn. schoon zy langsaem in 't beraên,³⁰⁷

 

Om d'ongewente van dees klaerheit staet verslegen;

 

Noch kan de glans des godts haer trekken en beweegen.³⁰⁹

310

Zy lydt terstont gewelt, en kermt en kryt niet luit.

 

Maer Klitie benyt afgunstigh dat dees spruit

 

Dien waerden prys geniet, nu Febus, ingenomen^312-v.

 

Van haere min, zyn vier niet maghtigh is te toomen.

 

De zuster Klitie verbittert, brengt terstont³¹⁴

315

Dit overspel in 't licht, en melt het mont aen mont

 

Den vader, die gestreng van aert, dit niet kan kaeuwen,

 

Hoewelze smeekende de handen naer den blaeuwen^317-v.

 

Alzienden hemel heft, en tuight hoe zy verkracht

286 daeglyx, Lat. diurnus, overdaags.

288 verpeistrende: weidend, rust nemend; vgl. Dl. II, 108: 125, en H.; daarnaast ons pleisteren sinds begin 17e e. (Camphuysen).

289 naer: somber.

290-v. Eurinooms kamer; Ov. ‘de kamer der geliefde’; 1e lez. treet al stil (daarna: verlieft) ter kamer, zonder schroom, Verandert in 't gestalt der moeder Eurinoom.

294 alleens: evenzo; doorgaens heen: gelijk de moeder placht te doen.

296 hoeft: heeft nodig; vgl. ‘wat hoeft hij hier te komen?’

298 onbeluistert; 1e lez. zonder tuigen (sine teste).

303 vertroume toe: heb vertrouwen in mij (Lat. mihi crede).

305 zelf: zelfs.

306 klaerheit: schittering.

307 langsaem in 't beraên; niet aldus bij Ov., waar zij enkel territa (verslegen) is; en dan ook strijdig met de situatie (vs. 310).

309 noch: toch.

312-v. Volgens een andere opvatting slaat haere min bij Ov. niet op de liefde tot Leucothoë, maar op Phoebus' vroegere liefde voor Clytië.

314 de zuster; niet bij Ov., oorspr. evenmin bij V.; zij was niet een zuster van Leucothoë, maar een dochter van Oceanus (vs. 272) en als zodanig zuster van andere nimfen o.a. van Clymene; missch. bedoelde V. dat.

317-v. blaeuwen.... hemel; onjuist voor de zon; verkracht, nl., bij Ov., dóór de zonnegod.

[p. 525]

 

Dees schennis lyden most. de vader, niet verzacht

320

Door kermen, delftze diep in d'aerde uit aller oogen,

 

En dekteze met zant. Apol uit mededoogen³²¹

 

Bestraelde d'aerde met zyn straelen, datze spleet,

 

En baende een padt, waerlangs zy, die t'onschuldigh leet,³²³

 

't Gedolven hooft om hoogh kon steeken door de kloven:

325

Maer gy, o maeght, kont om de zwaerte geensins boven³²⁵

 

Geraeken, en most stil berusten in dit graf.

 

De voerman van 't gespan des lichts verdroot dees straf,³²⁷

 

En sedert Faëton de werrelt quam aensteeken,³²⁸

 

Zagh noit bedroefder stuk. hy proefde uit 's hemels streeken³²⁹

330

Door 't steeken van zyn' strael het lichaem, kout en kil,³³⁰

 

En 't bloet natuurlyk weêr t'ontvonken, maer de wil³³¹

 

Van 't strenge nootlot dit naer zyn vermogen keerde.

 

Hierom besprengde hy het lichaem der onteerde

 

En haere grafste met den geur van nektarsop,³³⁴

335

En sprak al klaegende: gy zult nochtans, in top^335-v.

 

Verheerelykt, rechtop ten hoogen hemel zweven.

 

Hy sprengde nektar om 't gebeente een' geur te geven,^+337-v.

 

En overgoot het graf met goddelyken geur.

 

De wierookspruit, geplant in klaigront, komt weêr veur,³³⁹

340

En berst van onder door den bult der grafste heenen:

 

Maer schoon de liefde en min van Klitie onverdweenen³⁴¹

 

Haer byblyft, en genoegh ontschuldight, sedert zy³⁴²

 

Leukotoë verriet by haeren vader: gy,

 

O Febus, moghtze noit na zulk een boosheit lyen,

345

En toomde uw lusten in. zy, die hem onder 't vryen

321 Apol: Phoebus.

323 t' onschuldigh: niet in verhouding tot haar schuld; ‘die niet verdiend had aldus te lijden’.

325 maeght; Lat. nympha; om de zwaerte; onjuist, blijkens 't voorgaande; Ov. zegt, dat zij reeds lag als een lijk, nadat ‘door de zwaarte’ haar hoofd was verpletterd; V. verbond pondere terrae met poteras tollere, i.p.v. met enectum.

327 de voerman, i.p.v. den-, bij verdroot is volgens Van Helten (Vondels Taal, II bl. 21 noot) ‘wel als lapsus te beschouwen’; dat V. het ook als onderw. bij zagh (vs. 329) bedoelde, is niet geheel zeker, daar een dergel. konstruktie (zonder hy) ook na den voerman mogelik zou zijn; gelijk ook H. aanduidt, die dat echter 'n ‘vergeten’ van hy noemt. Als één uit vele vbb. van wat Van L. noemt ‘de fout, dat hetzelfde subst. tevens voor-, en onderwerp is’, zij vermeld Dl. II, 283: 991-v.; Walch 86.

328 quam aensteeken; Hoogstr. aen quam steeken, gelijk ook H. (en Bild.) wensten, wegens de klemtoon; eerdere lez. quam t' ontsteeken.

329 proeven: beproeven.

330 steeken; n.a.v. 't rijm aensteeken -streeken -steeken een uitweiding bij H., die dergelijke rijmverbinding (het derde rijm in 't begin van het derde vers) ‘staartrijm’ noemt; ‘Vondel bedient er zich somtijds van, doch 't heeft op de eene plaats beter val, dan op de andere: ja veroorzaakt het veeltijds een deftigheid, die te gelijk krachtig en aangenaam is’; zie nog Bi.

331 natuurlyk: overeenkomstig de natuur.

334 den geur van nektarsop: geurige nektar, balsem.

335-v. Bij Ov. zegt Phoebus enkel: ‘toch zult gij ten aether opstijgen’, als offerwierook nl.

+ [Randschrift:] Leukotoë in eenen wierooktak.

337-v. Ov. spreekt niet van een nieuwe besprenkeling; ‘aanstonds vervloog het met hemelse nektar doortrokken lichaam, en drenkte de aarde met zijn geur’.

339 Ov.: ‘Een wierookstruik drong door de kluiten naar boven’; weêr, nl. Leukothoë in die gedaante.

341 liefde en min; min: zinnelike liefde; vgl. Dl. I, 782: 14.

342 sedert enz., bij 't volgende.

[p. 526]

 

Te krachtigh had bezint, ontschuilde na dien tyt

 

Der veltgodinnen rey, bleef jammeren, vol stryt,

 

By daegh en ook by nacht, blootshoofts, in koude en hitten,

 

Met ongekemde vlecht op d'aerde nederzitten,

350

In kille en ope lucht, en leefde, zonder drank

 

Of spys te nuttigen, wel zeven etmael langk

 

By traenen, en gekerm, en dau geduurigh, zonder³⁵²

 

Eens op te staen, en zagh den schoonen godt van onder

 

Naer 't aenzicht, keerende haere oogen, nimmer moe

355

Van spiegelen, verlieft naer Febus oogen toe.

 

Haer voeten, zeght men, dat in d'aerde hechten bleven.

 

De blaeuwe verf verkeert ten deele na haer leven,³⁵⁷

 

In zeker bloetloos kruit, en blyft noch root geverft,³⁵⁸

 

En een viool gelyk, bedektze, daerze sterft,³⁵⁹

360

Den rooden roozemont: en schoon de taeie wortel

 

De beenen vast houde, en hier tegens woele en sportel',³⁶¹

 

Noch draeit dees zonnebloem geduurigh het gezicht

 

De zon toe, en volhardt in haeren minneplicht.⁺³⁶³

 

Zy endight: maer dit schynt een wonder in elx ooren.

365

Een deel gelooft geensins 't geen zy vertellen hooren,

 

Als gansch onmogelyk: een deel dryft dat de goôn

 

Het al vermogen, maer godt Bacchus zulk een' toon^366-67

 

Van maght niet haelen kon. toen maenden d'andre kaeren³⁶⁸

 

De kloeke Alcitoë, die, snel in voort te vaeren,³⁶⁹

370

Het gladde schietspoel schiet door 't opgezette werk.

 

Dees zeide, toen elk zweegh: ik neem geen acht noch merk³⁷¹

 

Op herder Dafnis min langs Ida, dien de boele⁺³⁷²

 

Zyn veltgodin, op dat zy haeren moedt eens koele,

 

Veranderde in een rots. zoo wraekbegeerigh zyn

375

Gelieven onderling: noch 'k melde in welk een' schyn

 

Men Sciton eertyts zagh van man in vrou verkeeren,⁺

352 by: van.

357 verf: kleur; blaeuwe (niet bij Ov.) als kleur van een zeenimf; vgl. Bk. III, vs. 446.

358 bloetloos, Lat. exsanguis, bleek, vaal; vgl. bij vs. 600; root, nl. voor een ander deel.

359 Ov.: ‘en een bloem, veel gelijkend op een viool, kroont haar hoofd’; violaeque simillimus ora Flos tegit; V. deed als of er simillima stond, en vertaalde ora met ‘mond’. Ov.'s beschrijving schijnt 't best te passen op het alpenviooltje.

361 hier tegens, nl. tegen het draeien (vs. 362).

+ [Randschrift:] Klitië in een zonnebloem.

363 Kantschrift; vgl. Dl. II, 279: 908.

366-67 dryft: houdt staande; de goôn, nl. bij Ov. werkelike goden; maar Bacchus behoorde daar, volgens deze vrouwen, niet toe; reden waarom H. wenste: dat Bacchus.

368 kaeren: gezellinnen; vgl. Dl. I, 717:7.

369 kloek: schrander; of: ijverig; vgl. vs. 293.

371 Voor H. was acht neemen ‘een gemeene spreekwijs’; merk neemen wijst hij o.a. uit Spieghel aan.

+ [Randschrift:] Dafnis in steen.

372 langs Ida; langs de hellingen van de Ida (een berg in Phrygië, of anders op Creta); zie verder boven: Tekstkr.

+ [Randschrift:] Sciton in een vrou.

[p. 527]

 

Door eene nieuwe wet, van vrou natuur te leeren:^375-77

 

Noch 'k hael niet weder op, o trouwe Celmes u,⁺³⁷⁸

 

Die trou waert aen Jupyn, een teder kint, en nu³⁷⁹

380

Verkeerde in diamant: noch 'k wil ook van Kureten,³⁸⁰

 

Geteelt uit regen, u iet zeltzaems laeten weeten:³⁸¹

 

Ook laet ik Krokus en zyn schoone Smilax staen,⁺

 

Nu kleene bloemen. 'k wil uw snel gehoor verzaên³⁸³

 

Met eenigh nieu verhael. nu hoort eens met uwe ooren

385

Hoe 't byquam dat Salmaes berucht was, zoo wy hooren,⁺³⁸⁵

 

En waerom 't water van die bronne 's menschen leên

 

En zenuwen verslapt. de kracht der bron, niet kleen,

 

Is overal bekent, doch d'oirzaek blyft verborgen.

 

De brongodinnen voên, met voesterlyke zorgen,

390

In een spelonk van Ide, een kint van godt Merkuur

 

En Venus. ieder kon [een gaef van vrou natuur]

 

Zyne ouders aen het kroost des kints volkomen kennen,³⁹²

 

En 't hiet naer deze bey. het liet zich hier niet wennen,³⁹³

 

Na vyftien jaeren, en verliet Jupyns spelonk,³⁹⁴

395

En zyne voester Ide uit lust, om vroegh en jongk³⁹⁵

 

Uitheemsche landen, volk, en onbekende stroomen

 

Te gaen bezoeken, en geen zwaericheên te schroomen.

 

De jongen reisde naer de Liciaensche steên,

 

En Karie, wiens grens met Licie is gemeen.^398-99

400

Hier vont hy 't staende meer, zoo helder in elx oogen,⁴⁰⁰

 

Dat elk den gront kon zien. de gront is niet betogen

 

Met meidoorne, en rietboort, en riet, en lies, en bies.⁴⁰²

 

De vloet is zuiver, en de waterkant bewies⁴⁰³

 

Met zoôn van weeligh gras, en altyt groene kruiden.

405

Hier woont de bronmaeght, die in stilte, en schuw van luiden,⁴⁰⁵

375-77 Sciton; deze sage is onbekend; volgens Ov. was S. beurtelings man, beurtelings vrouw; vrou natuur; de herhaling van vrou niet bij Ov.; te leeren: (aan de natuur) bekend.

+ [Randschrift:] Celmus in diamant.

378 Celmes; kantschrift: Celmus; Regius: ‘Celmus qui et Celmes vocatur’; (ook Schr.); hij zou gezegd hebben, dat Zeus sterfelik was, en deswege veranderd zijn.

379 een teder kint; bij Jupyn.

380 diamant; Gri.-Lat. adamas: hier: ‘staal’; daarnaast ook: ‘diamant’; Montanus: ‘Diamant-steen’; beide betekenissen bij Vossius, Etym.; vgl. vs. 615; de opvatting als ‘diamant’ hier en vs. 615 ook bij Reg.-Schr.; Gri. adamas, oorspr. ‘onbedwingbaar’; Kureten (ook Corybanten), priesters die de jonge Zeus in opdracht zijner moeder bewaakten tegen zijn vader Kronos, die hem wilde verslinden; deze sage van hun ontstaan is verder onbekend.

381 zeltzaem: wonderlik.

+ [Randschrift:] Krokos en Smilax in bloemen.

383 bloemen, eigl. een krokus en een haagwinde.

+ [Randschrift:] Salmacis bron.

385 byquam: kwam te zijn; Salmaes, Salmacis, een bron(nimf) bij Halicarnassus in Carië; berucht: slechtbefaamd (infamis).

392 kroost: gelaatstrekken; vgl. Bk. II, vs. 18; vs. 670.

393 't hiet.... bey (beiden), nl. Hermaphroditus, naar Hermes (Mercurius) en Aphrodite (Venus); maar dien naam, zegt Van L. (ten onrechte), zag Ov. geen kans in zijn vaerzen te brengen.

394 Jupyns spelonk: Ov. montes patrios: ‘de bergen van zijn vaderland.’; V. denkt aan Zeus' geboorte op Creta.

395 voester Ide, de berg waar hij was opgevoed.

398-99 Lycië is evenals Carië een streek in het Z.W. van Klein Azië.

400 't staende meer, beter: een meer; misschien zegt V. 't in herinnering aan vs. 386.

402 Ov. noemt moerasriet, onvruchtbaar rietgras, scherppuntige biezen; rietboort (‘nu in de taal van 't gemeen, raboorden genoemd’ H.; de grote lisdodde (Wdb. XIII, 152).

403 bewies: stond begroeid.

405 de bronmaeght: de, vergel. bij vs. 400.

[p. 528]

 

De vogelvangst, noch jaght, noch hantboogh oit hanteert,

 

En met geen bronmaeght noch Diane zelf verkeert.⁴⁰⁷

 

De veltgodinnen, haer gezusters, zeght men, stooren⁴⁰⁸

 

By wylen dus haer rust: Salmaes, ay steek den horen:

410

Aenvaert den zwynspriet: hang den koker aen den hals,⁴¹⁰

 

En meng uw ledigheit, in bosschen vol geschals,

 

Met arbeit van de jaght: doch koker, spriet, noch horen,

 

Noch arbeit van de jaght haer allerminst bekooren.⁴¹³

 

Zy baed haer schoone leên in bronkristal: dan nam

415

De zuivre brongodin een' gladden beuken kam,⁴¹⁵

 

En kemde op haere borst de natbedaeude vlechten,

 

En liet zich van de bron, haer' spiegel, onderrechten:

 

Daer zietze in kristalyn wat voeghlyk staet of niet:

 

Dan trektze een kleet aen, daer de strael van 't oogh door ziet,

420

En gaet op zachte blaên, of 't zachte kruitbed leggen.

 

Zy plukte menighmael de bloemen op de heggen,

 

Of groene weide, en juist met plukken bezigh, toen⁴²²

 

Zy hier Hermafrodyt, den jongen, zagh in 't groen,⁴²³

 

Zoo wenschtze om 't geenze ziet, doch komt niet nader treden;⁴²⁴

425

Of toit zich eerst, beziet van boven tot beneden

 

Het cierlyk kleet, en zet haer aenschyn in een ploy,

 

Zoo voeghlyk, datze niet dan overschoon en moy⁴²⁷

 

Bemerkt in haer gelaet. toen hiefze eerst aen te spreeken:

 

O jongske, waerdigh dat men u een godtheit reken:

430

Of zytge een godt, men moght u aenzien voor de min:

 

Of zytge een sterflyk mensch, zoo zynze in mynen zin^430-31

 

Gelukkigh, uit wier bloet en stam gy zyt geboren,

 

En uwe moeder is geluk en heil beschoren:⁴³³

 

En hebtge een zuster, z' is gelukkigh boven elk,

435

Met een de voester, uit wiens borsten gy de melk⁴³⁵

 

Met uwe lippen zoogt: maer zaliger dan t'zaemen

407 Ovid.: ‘de enige der bronnimfen, die aan de vlugge D. onbekend is’.

408 veltgodinnen: beter vlietgodinnen; Ovid. alleen sorores; vergelijk Boek VI, vers 449.

410 aenvaerden: ter hand nemen.

413 haer allerminst bekooren; H. achtte welluidender en meer logies: kan deze maeght bekooren; zeer juist, meent Bi., ‘doch men moet aanmerken, dat doch bij onze Ouden met de omgezette reden gebruikt werd’. Men moet onderscheiden tussen de syntaxis van poëzie en van proza, in die mate, dat Van Helten in de éne paragraaf, waarin hij de woordschikking bespreekt (II blz. 165-7) zich (‘natuurlijk’) in hoofdzaak tot het proza beperkt; zie overigens Overdiep, Zeventiende-Eeuwsche Syntaxis.

415 beuken kam; Lat. Cytoriaco pectine, d.i. een kam van palmhout (waaraan de berg Cytorus, aan de kust van Paphlagonië, rijk was); blijkbaar heeft V. ook hier weer buxus als beuk verstaan; vgl. vs. 171; vs. 40; bos-houte-kam.

422 De constructie is: toen zij, juist met pl. bezig zijnde, H. zag, wenste zij enz.

423 jongen, zelfst. nw.; vgl. vs. 398.

424 de kommapunt aan 't einde is vermoedelik een vergissing (Lat. nec tamen ante adiit, quam etc.).

427 moy; ‘zelden in een deftig gedicht, en zeer zelden by V.’; Van L.; hier zelfstandig gebruikt (vgl. Wdb. IX 1093).

430-31 of zytge.... of zytge; Lat. seu tu deus es.... sive es mortalis, zijt ge een god .... zijt ge echter een sterveling ...; de min: Cupido.

433 uwe moeder; naar de lezing mater (niet: frater) felix.

435 wiens; vgl. Bk. II, vs. 833.

[p. 529]

 

Alle andren is de bruit, die met u zal verzaemen,⁴³⁷

 

Gewaerdight uwe hant te trouwen voor 't altaer:⁴³⁸

 

En hebtge een lieve bruit, ik bidde u neem dit waer.⁴³⁹

440

Myn wellust wort, ter sluik gelieven aengenaemer,⁴⁴⁰

 

U aengeboden. treênwe in eene zelve kamer,

 

Ontbeertge een bruit, zoo neem my voor uw eigen aen.⁴⁴²

 

Hiermede zweeghze. hy blyft stom en schaemroot staen,

 

En kent geen liefde: maer dit schaemroot wou hem passen.

445

Men ziet by herrefsttyt, hoe d'appel, ryp gewassen,

 

Zoo root van zynen tak om laegh hangt: hoe ivoor,^445-46

 

Met root bestreeken, bloost: of als men het gehoor

 

Met koperklank verdooft, daer steden, niet te stillen,

 

De maen zien zwymen, en vergeefs verquikken willen.^447-49

450

De bronmaeght houdt vast aen, dat hy ten minste haer,⁴⁵⁰

 

Gelyk zyn zuster, kusse, en toenze alreede zwaer

 

Om dien ivooren hals bleef met haere armen hangen,

 

Begon hy dus: hou op, hou op, of'k ga myn gangen,⁴⁵³

 

En laet u hier alleen. toen wert Salmaes vervaert,

455

En sprak: myn vrient, ik laet dees bron, by my bewaert,⁴⁵⁵

 

U over: en zy veinst aen eene zy te wyken,

 

En ommeziende gaetze in ruighte leggen kyken,⁴⁵⁷

 

Op haer geboge knien. het jongske, hier alleen

 

En onbekeeken, ging vast heene en weder treên⁴⁵⁹

460

In 't gras, stak eerst den toon aen d'enkels in het water,⁴⁶⁰

 

En strax op 't bad belust, dat laeu is, en 't geklater⁴⁶¹

 

Der aengenaeme bron, trok 't zachte kleet van 't lyf.

 

Daer stont Salmaes voor dit albasten beelt stokstyf,

 

En gloeide, ontsteeken van begeerte om zulk een' naekten⁴⁶⁴

465

En schoonen jongeling, en beide d'oogen blaekten:

 

Gelyk de klaere zon in spiegelkristalyn

 

Te rugge stuit. toen kon de bronmaeght in dien schyn⁴⁶⁷

 

Zich naulyx maetigen, noch haere lusten toomen.

437 bruit: verloofde; Ov. ‘de bruid die gij mogelik hebt’.

438 gewaerdight: waardig bevonden; vgl. Heerl. d.K., I, 34; uwe hant te trouwen; H.; altaer; Ov. spreekt van de huweliksfakkel.

439 neem dit waer, nl. deze heimelike gelegenheid; zie vs. 440.

440 aengenaemer: zoveel te-.

442 voor uw eigen: als uw bezit; vgl. Rosk. vs. 40.

445-46 ‘Zò rood ziet men de appel hangen’. Van roodgekleurd ivoor spreekt Homerus, Ilias IV 147.

447-49 Ov. spreekt van de donkere gloed der maan, wanneer zij verduistert, en het volk haar met lawaai te hulp komt tegen de tovermachten die haar aanranden; 1e lez. van vs. 449: Het blozen van de maen enz.

450 vast: voortdurend (sine fine).

453 myn gangen: mijns weegs, weg; vgl. Dl. II, 729: 1874 syne gangen strecken.

455 by: door.

457 ruighte: struikgewas.

459 onbekeeken; Van L.: ‘neen: als onbekeken’; Lat. (in V.'s lezing): at ille Ut puer, et vacuus, et inobservatus in herbis; V. vond dus de voorstelling in zijn tekst; H. was ‘onbekeeken’ naer zijn gedachte; vast: voortdurend; of: onderwijl.

460 aen: tot aan; Ov. ‘de punt van zijn voeten, en toen de zool tot aan de enkel’.

461 strax: aanstonds daarop.

464 om: naar; vgl. wenschen om, vs. 424.

467 schyn: staat; vgl. bv. Bk. IX, vs. 426; Bk. IV, vs. 191, 512.

[p. 530]

 

Zy wil hem kussen en omhelzen, ingenomen

470

Van minnerazerny. de zinnelooze kon

 

Niet sammelen. hy plompt in 't water van de bron⁴⁷¹

 

En lobberende klapt met holle en platte palmen⁴⁷²

 

Der handen op zyn borst uit weelde, en onder 't galmen

 

Van bosch en bronne zwaeit hy d'armen heene en weêr.

475

En 't schoone lichaem schynt, door 't bronglas, dun en teêr,

 

Als een ivooren beelt, of witte lelibladen

 

In helder kristalyn. de maeght smyt haer gewaeden⁴⁷⁷

 

Van 't lyf, en roept luits keels: de jonge knaep is myn,⁴⁷⁸

 

En springt in 't midden van het vochtigh kristalyn.

480

Zy vat den worstelaer, en kust hem onder 't woelen

 

En worstelen, en pooght zyn blanke borst te voelen,

 

Te tasten met gewelt, en tegens zynen zin.

 

Hy wringt zich vast rondom, in 't endt bewoeltze uit min⁴⁸³

 

Den vryer, die noch pooght haere armen los t'ontglyen.

485

Zy strengelt zich rondom den knaep aen alle zyen,

 

Als d'opgegreepe slang zich om den adelaer,

 

Der voglen keizer, krult, terwylze, met gevaer⁴⁸⁷

 

Om hoogh gevoert, den staert om zynen hals en klaeuwen

 

En vleugels staet, om hem te matten, en benaeuwen:⁴⁸⁹

490

Of als het klimmend veil den groenen olmboom vat:

 

Of als de veelvoetvisch zyn' vyant in het nat⁴⁹¹

 

Gegreepen houdt, en steekt met alle zyne vinnen⁴⁹²

 

En krachten van zich: en Hermafrodyt, van minnen

 

Afkeerigh, zwicht geensins, en hindert, kout van bloet,

495

De bronmaeght datze haer gewenschte lusten boet.

 

Noch hielze'r sterk op aen, en hangende aen zyn leden

 

Riep: koelaert, quyt u vry: gy zult, gy zultme heden⁴⁹⁷

 

Geensins ontworstelen. o goden, laet niet toe⁴⁹⁸

 

Dat hy van my, noch ik van hem, het worstlen moe,

500

Oit afgescheiden blyf. de hemelgoôn verhooren⁵⁰⁰

 

Haer bede en wensch: want bey de lichaemen, geboren⁺⁵⁰¹

 

Om zich te menglen in een lichaem, groeien aen

471 sammelen: toeven.

472 Dit vers wordt om de klanknabootsing geprezen door H., die daarvoor ook aanwijst vs. 528-vlg., Bk. XV, vs. 35: Bk. I, vs. 365; lobberen: plassen.

477 kristalyn, hier niet ‘water’, (vs. 479), maar ‘kristal’.

478 is myn; door H. genoemd ‘van een krachtige betekenis’; door Bi. ‘triviaal’.

483 bewoelt: omstrengelt.

487 der voglen keizer (door gedachte-associatie met de keizerlike Romeinse adelaar? Van L.); Lat. regia ales, ‘de koninklike vogel’, nl. van de koning der goden, Jupiter; vgl. Eneas, Bk. XI, 1168-vlg.

489 matten: uitputten.

491 veelvoetvisch: poliep (naar 't Gri. polypous vertaald; bij Z. Heyns het veel-voetich visch: H.).

492 vinnen: hier voor: vangarmen.

497 koelaert; 1e lez. schellem (Lat. improbe); quyt u vry: doe wat ge wilt.

498 ontworstelen; vgl. voor dit niet-reflex. gebruik Dl. II, 659: 477.

500 blyf: worde (om dan te blijven); vgl. vs. 87.

+ [Randschrift:] Hermafrodyt en Salmacis aen een gegroeit.

501 Dat zij daartoe geboren waren, zegt Ov. niet.

[p. 531]

 

Elkandre, en alle bey de tronien vergaen⁵⁰³

 

In eene tronie, als wy zien hoe door gewente⁵⁰⁴

505

Op eenen zelven stam, een jonge scheut en ente

 

Wordt ingezet, en met den stam ryst in de lucht.

 

Zoo was dit jonge paer, toen zy door minnezucht,⁵⁰⁷

 

Elkandre omhelzende, heel dicht te gader drongen,

 

Niet langer twee, maer een verdubbelt mensch, gedwongen⁵⁰⁹

510

Tot een, en teffens vrou en man, scheen geen van twee,

 

En waren 't alle bey. Hermafrodyt alree^510-11

 

Zich ziende in dezen schyn te water, daer hy onder

 

Voor man ging, nu half man, en 't lichaem (het was wonder)⁵¹³

 

Verzwakt en slapper dan te voren, hief terstont,

515

De handen met de stem, die nu uit zynen mont

 

Geen mannelyk geluit kon slaen, naer 's hemels boogen,

 

En sprak: o vader, en o moeder, slaet uwe oogen

 

Toch neder, en beschenk uw' zoon, nu man en vrou,^517-18

 

Met deze hantvest dat wat manshooft in den dou⁵¹⁹

520

En 't water van dees bron zich dompele en zal sprengen,⁵²⁰

 

Het weder hallef man en week door uw gehengen⁵²¹

 

Hier uitga. d'ouders, door 't gebedt des zoons vereert,⁵²²

 

Verleenen dat dees bron de kunne dubbeleert.

 

De klos van 't lang verhael was hiermede afgeronnen,⁵²⁴

525

En Mineus dochter spon haer werk, noch onvolsponnen,⁵²⁵

 

Onteerende den godt, en Bacchus hoogen dagh,⁵²⁶

 

Wanneer men onverhoet, eer 't een van allen zagh,

 

Vernam een luit geschal van rammelend gedommel,⁵²⁸

 

Kromhoren, koperklank, klaeroen, en bom en trommel,⁵²⁹

530

Dat haer in d'ooren klonk. zy roken mir, saffraen:

503 tronien: gezichten.

504 door gewente (gewoonte): door het samenzijn, het aan elkaar wennen; dit loopt vooruit op 't volgende, waar eerst nog het ‘inzetten’ vermeld wordt.

507 door minnezucht, toch alleen maar van Salmacis' zijde; niet bij Ov.

509 twee; niet aan te vullen met mensch(en); een, 't lidwoord; Lat. nec duo sunt sed forma duplex.

510-11 scheen en waren bij dit jonge paer (vs. 507), tenzij men waren wil opvatten als een predikaat met niet-uitgedrukt, pronominaal, onderwerp: in de eerste onderstelling is er een enkelv. en een meerv. predikaat bij resp. een ekv. en meerv. predikaatsnomen.

513 voor man: als man.

517-18 slaet.... beschenk, zie bij Bk. III, vs. 840; H. drukt beschenkt; ten onrechte oordeelt hij beschenk als meerv. imper. ‘recht tegen de zinnelijkheid, hierin overal van onzen Dichter in acht genomen’, en dat hier ‘de T by verzuim afgelaaten is’, blijkens slaet.

519 hantvest: voorrecht; manshooft: man, manspersoon (hooft voor: persoon); vgl. Eneas, Bk. V, vs. 1137; Adam i. B. vs. 1527 (naast vrouwebeelt; mansbeelt in de opdracht van Jeptha, vs. 19); stiershooft, Bk. VI, vs. 159.

520 sprengen: besprenkelen, bespatten.

521 het; wijl met manshooft de man bedoeld is, moest 't volgens H. hy zijn; week: zonder zijn mannel. kracht; Valentijn: schielijk verweegere; gehengen: goedvinden.

522 vereert: Lat. motus: bewogen.

524 de klos was afgeronnen; deze in 't verband aardige beeldspraak niet bij Ov.

525 dochter, Lat. proles, d.i. hier: dochters ('t schijnt, dat V. dit eerst ook geschreven heeft).

526 hoogen dagh: hoogtij.

528 gedommel; vgl. Bk. III. vs. 714.

529 kromhoren; zie Bk. III, vs. 710; vgl. kromkornet, Dl. II, 586: 1081.

[p. 532]

 

En, 't geen onmooghlyk scheen, het webbe en webbedraên⁵³¹

 

Bestaen te groenen, en gelyk het veil te kleven,⁵³²

 

Ten deel een wyngertrank te schynen in het weven,

 

De draeden wyngert, en de scheering wyngertblaên⁵³⁴

535

Te worden, en de druif trok gloeiend purper aen.⁵³⁵

 

De dagh dook onder, en de westzon ging haer gangen.

 

Men kon niet zeggen, toen de schaduw neêr quam hangen

 

Op 't hooft des aertryx, of het dagh of avont scheen.⁵³⁸

 

Het was nu schemerlicht, en donker onder een.⁵³⁹

540

Het hooge dak begon te davren met de wanden.

 

De vette nachtlamp scheen te sparkelen in 't branden,⁵⁴¹

 

Al 't huis in lichten brant te staen. men hoort gedruisch

 

En valsch geluit van wreede ondieren in het huis.⁵⁴³

 

Terwyl de zusters zich in 't smookend dak verstaeken⁺

545

Voor 't vier by duister, eer het onheil moght genaeken,⁵⁴⁵

 

Begroeit een teder vlies haere ingekrompe leên,⁵⁴⁶

 

En d'armen zien bezet met pluimen. duisterheên⁵⁴⁷

 

Beletten dat men niet met kennis na kan spooren

 

Op welk een wyze zy den eersten vorm verloren.

550

De vlerken weigren 't lyf te voeren hemelhoogh:

 

Noch hangenze op de pen, die luister geeft in 't oogh.^550-51

 

Zy poogende, als voorheen, te spreeken, waerze liepen,

 

Slaen eenigh fyn geluit naer 's lichaems maet, en piepen,⁵⁵³

 

Bedroeft beklaegende haer deerlyk ongeval.

555

Nu woonenze in geen bosch, maer rietendak en stal,⁵⁵⁵

 

En schuw van hemelsch licht, versteeken zich in huizen

 

By nacht, als nachtgebroet, geheeten vledermuizen.⁵⁵⁷

 

Door zulke wonderdaên groeit Bacchus groot gezagh

 

Te Tebe, en zyne moey, vrou Ino, maekt gewagh⁵⁵⁹

560

Van dezen nieuwen godt, geviert van stede in stede.

531 webbe: weefsel.

532 bestaen: beginnen; kleven: zich vasthechten; klimop heette ook kleve(r), klijf, vgl. Synon. Lat.-Teut: ed. Spanoghe.

534 wyngert: wijnstokloten.

535 purper, nl. van het purperkleurig weefsel.

538 dagh of avont; Ov.: duisternis of licht.

539 onder een: gemengd. Ov.: de grensscheiding tussen de avondschemering en het licht.

541 sparkelen: vonkelen; Ov.: er schenen vette (harsrijke) fakkels te branden.

543 vals (geluit); Ov. falsa simulacra: schijngestalten; vgl. Bk. III, vs. 882.

+ [Randschrift:] Alcitoë en haere zusters in vledermuizen.

545 by duister; zij vluchten nl. het vuur én het licht.

546 ingekrompe, d.i. reeds kleiner geworden.

547 pluimen; onjuist voor Lat. pennae, hier: vleugels.

550-51 Ov.: Geen veder hief haar omhoog, toch hielden zij zich zwevende op doorschijnende vleugels; noch: toch; pen, is hier alleen in de ruimere zin van vleugels, vlerken, te rechtvaardigen; die.... oogh: onjuist voor Lat. perlucentibus, ‘doorschijnend’.

553 naer: overeenkomstig; maet: grootte.

555 nu; niet alsof ze vroeger wel in bossen woonden.

557 by nacht; H., (niet de andere uitgg.) drukt: by daegh; hij houdt, daarin door Lelyveld, Van L. gevolgd, by nacht voor een schrijffout, veroorzaakt door nachtgebroet: vleermuizen verbergen zich bij dag; nochtans is 't de vertaling van nocte (Ov.: nocte volant: ‘zij vliegen bij nacht’), dat door V. verkeerd is te pas gebracht. Ovid.: ‘zij dragen hun naam (vespertilio) naar de late avond (sero à vespere)’; dit kon V. niet weergeven, welk gemis hij wschl. door muizen-nachtgebroet bedoelde te vergoeden, hetgeen dan verder schuld kan zijn aan de misvatting by nacht.

559 Ino, zie Bk. III, vs. 403; zuster van Semele, Autonoë, Agave, dochters van Cadmus; Bk. III, vs. 944-vlg.

[p. 533]

 

Zy, d'eenige van haer gezustren, blyft te vrede

 

In zulk een zwaericheit, behalve dat de smert

 

Der zusteren haer grieft. maer Juno zagh hoe 't hart

 

Van Ino trots wert, mits zy Atamas bezinde,⁵⁶⁴

565

Een' waerden bedgenoot, en trotste op haer beminde

 

En brave kinders, en den godt, haer voesterkint.⁵⁶⁶

 

Zy kon dit geenerwys, door nydigheit verblint,

 

Verduwen, en begon by zich aldus te mompelen:

 

Kon lest een bastert die Tirreensche zeemans dompelen,⁵⁶⁹

570

Verdrinken, en in zee verandren in dolfyns,

 

Het ingewant des zoons, vermomt als met een gryns,

 

Door d'eige moeder fel op 't velt aen flarden trekken,^571-72

 

En Mineus dochters wreet met vederen bedekken;⁵⁷³

 

En zal de koningin der goden zonder wraek

575

Haer leet beschreien? is 't genoegh in onze zaek?⁵⁷⁵

 

Is dit al onze maght? hy leeraert door zyn voorbeelt

 

Wat onze grootheit voeght: en billyk dat men oordeelt,

 

En leert uit 's vyants styl wat recht eischt en gezagh.^577-78

 

Het bleek aen Penteus moort wat razerny vermagh.

580

Waerom wort Ino niet door wraek in rou gewikkelt,

 

En naer het voorbeelt van haer zustren aengeprikkelt?⁵⁸¹

 

Een dootsche nedergaende en naere en donkre baen,⁺.

 

Beschaduwt van den yp, en giftige ypeblaên,⁵⁸³

 

Loopt naer den afgront, en de traege jammerpoelen⁵⁸⁴

585

Verwekken dampen. alle eerst overleênen woelen,

 

En 't versch gedompelt en begraven zielendom^585-86

 

Komt derwaert zakken, langs dees heirbaen, naer en stom.

 

De bleeke en dootsche schrik, en winter, kil bevroren,

564 mits: daar; Atamas, Athamas, koning v. Thessalië, zoon v. Aeolus.

566 godt: Bacchus.

569 bastert; vgl. Bk. III, vs. 328-vlg., 400-vlg.; Tirreensche zeemans, Bk. III, vs. 884-vlg.

571-72 Pentheus, en Agave, Bk. III, vs. 929-vlg.; gryns: masker; als ware hij door vermomming onkenbaar.

573 vederen; zie bij vs. 547-vlg.

575 is 't genoegh enz.: 't: beschreien; ‘moet ik mij daarmee tevreden stellen?’.

577-78 Lat. fas est et ab hoste doceri; styl: wijze van doen.

581 het voorbeelt van haer zustren; het is bij Ov. niet naar 't voorb. van haar zusters, dat Ino moet worden aangeprikkeld (stimuletur, tot razernij gebracht), maar naar dat van 't juist vermelde geval van Pentheus; zo zal zij op háár wijze de zusters in 't ongeluk volgen.

+ [Randschrift:] De hellewegh.

583 yp(eblaên), uitspr. ijp; niet onze iep (olm), maar de taxus, taxus baccata L., wegens zijn giftige bladeren en bessen soms venijnboom geheten; Wdb. op iebe, iep, ijf (VI 1366, 1375, 1404); vgl. Vergil. Lantged. IV 65: schuw ypen, die haer (de bijen) schaden.

584 jammerpoelen, voor de Styx, die eigl. niet een poel is, maar een stroom, hoewel een traege; elders gebruikt V. het woord voor de onderwereld (bv. Bk. X, vs. 19); en voor de Styx jammervliet (bv. Bk. III, vs. 372).

585-86 Pas gestorvenen, en ook zij die reeds begraven zijn; alleen de laatsten komen de Styx over; eerst: pas; overleênen (vgl. overleên, vs. 593): overledenen; H. wijst op vs. 601 beneenen; ‘ik beken dat de klank dezer woorden mij niet zeer behaagt’; elders overleden, ook in 't mv.

[p. 534]

 

Beslaen een lange streek dien omwegh, scherp van doren.⁵⁸⁹

590

De nieu aenkomende gestorve geesten staen

 

En twyfelen waer langs zy veilighst heenegaen^590-91

 

Naer Plutoos hof en stadt, die ruim is in 't bevangen,⁵⁹²

 

En duizent poorten telt, om d'overleên t'ontfangen

 

Met ope deuren: en al eveneens gelyk

595

De stroomen van alom in zee, zoo waterryk,

 

Afbruizen, even zoo vervloeien alle zielen

 

Ten afgront, zonder dat die wyken t'enge vielen⁵⁹⁷

 

Voor 't volk, en d'afgront oit al d'aenwas en 't getal

 

Der schimmen wiert gewaer. hier waeren overal

600

De geesten, zonder vleesch, en bloet, en aêr, en beenen.⁶⁰⁰

 

De zommigen gaen hier ter vierschaer' naer beneenen,⁶⁰¹

 

De zommigen ten hove: een ander deel hanteert⁶⁰²

 

De vrye kunsten, eer in hunnen tyt geleert:⁶⁰³

 

Een deel wort elders wreet gepynight naer elx waerde.

605

Der goden koningin daelt toornigh onder d'aerde⁺

 

Dus verre, en geeft haer' wrok en wraekzucht zoo veel toe,

 

Dat zy het hemelsch hof verlaete, en derwaert spoe.

 

Zy komt'er naulyx, of de helsche drempels moeten

 

Van schroomte sidderen voor haer gewyde voeten.⁶⁰⁹

610

De booze helhont stak dry hoofden uit zyn hol,

 

En baste drywerf met dry keelen luit en dol.

 

Zy roept de zusters van den nacht, ter straff' gekoren,⁶¹²

 

Dry godtheên, noit verzoent, die zitten, heet van toren,

 

Recht voor de poorten van den kerker, bang en wreet⁶¹⁴

615

Gesloten met een slot van diamant gesmeet.⁶¹⁵

 

Zy kemden 't slangenhaer, pekzwart en zonder luister.

589 een lange streek; Lat. late, ‘in breden omtrek, wijd en zijd’; omweg, slingerweg; vergelijk boghtige omweg, Eneas XI, 813; hier Bk. I, vs. 861; omreis, vs. 1075.

590-91 staen en: staan te.

592 bevangen: in zich besluiten, bevatten. Over de spelling ontvangen, waardoor naar Van L.'s bewering ‘de latere uitgave’ (in strijd met het hs.) ‘V. tegen zijn bedoeling, een in 't N.D. ongeoorloofde rime riche [heeft] laten maken’, zie Vondelkron. IV, blz. 80.

597 wyken: gebied.

600 de geesten, zonder; 1e lez. de bloedeloozen (exsangues umbrae).

601 ter vierschaer, de rechtplaats op 't marktplein (forum); beneenen; vgl. Hooft, Baeto, vs. 95: van beneênen; door versmelting van beneden en beneên.

602 ten hove, nl. van Dis of Pluto, de heerser van de onderwereld.

603 vrye kunsten; Lat. artes, dat hier = bedrijf, bezigheid; V.'s vertaling berust op de toepassing v.h. woord in het M.E.se trivium en quadrivium, samen omvattend de zeven vrije kunsten (d.i. vakken van kennis), naar het Lat. artes liberales, waaronder de Romeinen verstonden: schone, edele kunsten en wetenschappen (eigl. der vrijen); in de late M.E. wijzigde zich de leerstof. V. moet 't hier wel in ruimere opvatting verstaan hebben; vrye, in 1e lezing geschreven, werd wegens 'n wijziging elders in 't vers geschrapt, daarna hersteld.

+ [Randschrift:] Junoos hellevaert.

609 sidderen; Lat. ingemuit: ‘kreunde, kraakte’.

612 zusters van den nacht: de Furiën of Wraakgodinnen, Lat. nocte genitas: dochters v.d. nacht; mogelik bedoelt V.: ‘de nachtzusters’, zusters dus in haar verhouding tot elkaar.

614 kerker, de Tartarus, strafplaats der verdoemden, diep onder de Hades.

615 slot; Ov. gesloten met staal; in de Ilias zijn 't ijzeren of stalen poorten, en een bronzen drempel; gesmeed van diamant ook reeds Dl. III 320: 3; diamant; Lat. adamante. ‘van staal’; maar vgl. vs. 380.

[p. 535]

 

Zoo dra deze alle dry haer zien by schemerduister,

 

Staenze uit de rechtbank der gedaeghden overent,⁶¹⁸

 

Voor zulk een majesteit. daer zietze in groote elend

620

Hoe Titius den gier zyn ingewant laet vreeten,⁶²⁰

 

En negen bundren lants beslaen kan, ruim gemeeten:⁶²¹

 

Hoe 't water Tantalus ontzakt in dezen gront,⁶²²

 

En appels boven 't hooft ontglippen zynen mont.

 

De steen van Sisifus rolt eeuwigh op en neder.⁶²⁴

625

Ixion wort aen 't radt gewentelt heene en weder,⁶²⁵

 

En volght en vlugt zich zelf. de moordende afkomst van^626-vlg.

 

Den koning Danaüs, een zaet dat bruigoms kan

 

Den strot afsteeken, put geduurigh in 't geschemer

 

Vergeefs het water met den bodemloozen eemer.

630

De koningin, die 't al met grimmige oogen ziet,

 

Vooral Ixion, en toen Sisif, zeght: bediet

 

Ons grondigh waerom dees in eeuwigheit moet lyen,

 

Zyn eigen broeder niet. een hooft, vol hoovaerdyen,⁶³³

 

Een eenige Atamas, die my, en mynen heer⁶³⁴

635

En bedgenoot trotseert, bekleet met prys en eer

 

Een overweeligh hof. z'ontvout in 't lang met eenen

 

Den oirsprong van haer' wrok, en reize herwaert heenen,

 

En watze wil en eischt, dit is, dat Kadmus hof⁶³⁸

 

Nu instorte, Atamas, gemaelt tot gruis en stof,⁶³⁹

640

Door Razernyen tot een schelmstuk werd gedreven.⁶⁴⁰

 

Zy mengt, om dezen eisch een grooter kracht te geven,

 

Geboôn, beloften, en gebeden, heet op straf,

618 rechtbank der gedaeghden: oord van vonnis en straf; Lat. sedes scelerata, ‘zetel, oord der verdoemden’, de Tartarus. V.'s vertaling wekt, in afwijking van Ov., de indruk of de Furiën als rechters zetelen.

620 Titius: Tityos, een reus, zoon der Aarde, die Latona geweld had willen aandoen; hij lag uitgestrekt over negen morgen lengte: twee gieren knaagden aan zijn lever, die steeds weer aangroeide.

621 met ruim gemeeten vult V. het vers en de straf aan.

622 Tantalus; zijn straf is genoegzaam spreekwoordelik bekend; als zijn misdrijf geldt soms het verraden van de geheimen der goden, soms diefstal van godenspijs, soms het aan de goden tot spijs voorzetten van zijn zoon Pelops; vgl. Bk. VI, vs. 238.

624 Sisifus: Sisyphus, zoon van Aeolus, en koning van Corinthe, roofmoordenaar; hij moest een rotsblok tegen een heuvel opwentelen, dat hem telkens weer ontglipte.

625 Ixion, een Thessalies vorst, had Juno's kuisheid belaagd; vgl. vs. 631; hij was gebonden op 'n altijd wentelend wiel.

626-vlg. De dochters van Danaüs, stichter en koning van het rijk Argos, doodden, met éne uitzondering, haar neven-bruidegoms in de bruidsnacht; zij moesten met water een bodemloos vat trachten te vullen (niet: putten met 'n emmer).

633 zyn eigen broeder niet; 1e lez.: En zyn gebroeders niet; Lat. e fratribus; V. beschouwde dus, met Reg., Schr. en Pontanus, in zijn 2e lezing fratribus als gezegd van twee broeders (Sisyphus en Athamas), niet van de gezamelike broeders, waartoe ook Salmoneus en nog anderen behoorden.

634 een eenige Atamas: Athamas alleen; Ov.: Athamas.

638 Kadmus hof; zie bij vs. 559.

639 instorte en werd (vs. 640) zijn vermoedelik verl. tijd: zou instorten, zou worden; Lat. (weliswaar na 'n hoofdww. in de verl. tijd) ne staret, traherent; voor werd als conj. praet. zie bv. Palam. vs. 1988 (uitg. 1652, vs. 1980); Hoogstr. word; gemaelt: verbrijzeld; men vindt dit zwakke deelw. ook bij Marnix (zie Wdb. N.T.) en D. Heinsius, Lofzang vs. 536; H., V. Lv., Bi.; gemaelt tot gruis en stof is Wdb. IX 139 verkeerdelik bij hof genomen, i.p.v. bij Atamas; de uitdrukking, een toevoeging van Vondel, is, in 't verband, zonderling; 1e lez.: om haer geleden hoon.

640 Razernyen; bedoeld zijn de Razernyen, de Furiën.

[p. 536]

 

En perst de godtheên wat zy zoekt ernsthaftigh af.

 

Op zulk een rede schud Tisifone, vol wrokken,⁶⁴⁴

645

Het gryze slangenhaer, en slaet haer adderlokken⁶⁴⁵

 

Voor haere troni wegh, en spreektze in 't ent dus aen:⁶⁴⁶

 

Staek vry uw rede: hou uw' last alree voldaen.

 

Vertrek uit dit gebiet, waerin de zielen zuchten,

 

En geef u weder naer den hemel, vol genughten.

650

Der goden koningin voer vrolyk naer om hoogh,

 

En tredende in haer hof, wert van den regenboogh,⁶⁵¹

 

Haer kamerjoffer blyde onthaelt, en vocht bestreeken,⁶⁵²

 

Besprengt met zuivren dau. maer Tisifoon, ontsteeken

 

Van haet en gramschap, greep haer fakkel, nat van bloet,

655

En sloegh een bloetroot kleet, noch druipende, verwoet

 

Om 't lyf, en gorde een slang, die krom was, om de lenden.⁶⁵⁶

 

Zoo staptze uit dees spelonk, geleit door d'eer der benden,⁶⁵⁷

 

Angstvallighheit, en Rou, en Schrik, en Razerny,⁶⁵⁸

 

Die 't hooft schud. ieder zeght dat Eols hof in ly,⁶⁵⁹

660

De posten schudde uit schrik, daerze op den drempel trapte,

 

d'Ahorne deur verbleekte, en 't licht te rugge stapte,

 

De klaere zon bezweem. zelf Atamas verschrikt,⁶⁶²

 

Voor dees gedroghten, nu de torts in d'oogen blikt,⁶⁶³

 

En d'echtgenoote schrikt. zy willen 't hof begeven.

665

Maer neen, o neen, de vloek Erinnis, aengedreven⁶⁶⁵

 

Van gramschap, schiet'er voor, en zet zich in de poort.

 

Zy steekt haere armen, dicht met addren, heet op moort,

 

Bevlochten, uit, en schud het hooft, dat alle slangen.

 

Die over haere borst om hooft, en schouders hangen,

670

Aenhissen, schuifelen, en braeken 't rotte bloet,⁶⁷⁰

644 Tisifone, moordwreekster, een der Furiën; vol wrokken, voor Lat. turbata, dat echter ook op 't haar (verwilderd) betrekking heeft.

645 gryze; er is tegenspraak met vs. 616 pekzwart, niet echter bij Ov., die in de eerstgenoemde plaats slechts van zwarte slangen spreekt.

646 troni: gezicht; in neutrale, niet-ongunstige betekenis.

651 tredende; beter: alvorens in te treden (intrare parantem); den regenboogh, voor ‘Iris, de dochter van Thaumas’; zij was Juno's dienares, en ook de regenboog, maar van dit laatste spreekt Ov. niet; in het afwijkend gramm. genus zag V. blijkbaar geen bezwaar; vgl. vs. 679; zeker wel associeerde hij 't begrip ‘regen-(boogh)’ met de biezondere dienst, die Iris hier vervult, daarin versterkt door Lat. roratis aquis (dau), hier = ‘gesprenkeld water’ (ter reiniging).

652 vocht, bijw.

656 lenden; vgl. Bk. V, vs. 588.

657 d'eer der benden: de voornaamsten uit de onderwereldse scharen.

658 angstvalligheit, Lat. Pavor; angstvallig nog in de betekenis: ‘beangst’ (vgl. Bk. I, vs. 634); Rou, Droefheid, Lat. Luctus; Schrik, Lat. Terror; Razerny, Waanzin, Lat. Insania.

659 Eol, Aeolus, vgl. vs. 564; in ly: in moeilikheid (vgl. Dl. I, 565: 1; hier Bk. XIII, vs. 1037 e.e.).

662 zelf (zelfs) Atamas (anders niet schrikachtig van aard); Ov. alleen: Athamas.

663 blikt: schijnt.

665 de vloek Erinnis; Lat. alleen: Erinnys, d.i. de Furie; ook vloek = Furie; 1e lezing: Maer neen, Erinnis de rampzaelge; V. vatte, schijnt 't, Erinnis niet als eigennaam voor welke dan ook der drie Furiën, en kwam zo in strijd met vs. 653; misschien nochtans had hij eerst wel de juiste opvatting (Erinnis zonder lidw., als elders godt) en herinnerde hij zich bij 't aanbrengen zijner korrektie de samenhang niet.

670 aenhissen: hitsende geluiden (en/of bewegingen) maken; schuifelen: sissen.

[p. 537]

 

En drillen met de tong, gespitst en root van gloet.⁶⁷¹

 

Zy neemt twee slangen, snel uit haer perruik getogen,⁶⁷²

 

En schietze krullende, met al haer helsch vermogen,

 

Hun beide grimmigh toe, die fel langs Inoos borst,

675

En 't vel van Atamas heenkruipen, vuil bemorst,

 

Waerop de gruwzaeme gedachten binnensluipen,

 

En zonder 't lichaem eens te quetsen, hen bekruipen.

 

't Verstant wort flux geraekt. ook brogtze uit 's afgronts nacht⁶⁷⁸

 

Verscheiden moortvenyn; het schuim der hellewacht,⁶⁷⁹

680

Het spogh der poelslange, en de tuimelende spooken,⁶⁸⁰

 

Vergeetenheit, stikblint, den Moort, om quaet te stooken,⁶⁸¹

 

Verwoetheit, traenen, en volop van schelmery.⁶⁸²

 

Zy stampteze onder een, en goot rot bloet hier by,⁶⁸³

 

Geroert met woutscherley, en kookte het vermetel,⁶⁸⁴

685

Gebrouwen met vuil bloet, in eenen kopren ketel,

 

Tot overloopens toe. terwylze door de pyn⁶⁸⁶

 

Vast sidderen, beroert het dolle moortvenyn⁶⁸⁷

 

Het binnenste van 't hart. de nachtkol, niet te paeien,

 

Snort menighmael de torts rondom met ommezwaeien,

690

En slaet in d'ope lucht een' ring van vlam en vier.

 

Zoo keertze zegenryk verrichter zaek van hier⁶⁹¹

 

Naer 't lichaemloos gewest. zy legt by haere benden

 

Den slangegordel af, die 't kleet sluit om de lenden.

 

De razende Atamas aen 't schreeuwen in het hof:

695

Welaen gezellen, spant uw netten, hier is stof,

 

In dees bosschaedje. strax isme een leeuwin verscheenen

 

Met een paer jongen: en hy volght met vlugge beenen

 

Verbystert zyn genoote op haeren hiel, zoo snel⁶⁹⁸

 

Als waerze een boschgedierte, en rukt afgryslyk fel

671 drillen met: trillend uitsteken.

672 getogen: getrokken.

678 't verstant, met klemtoon, in tegenstelling nl. met 't lichaam; Lat. mens est, quae etc.

679 verscheiden: verschillende soorten van; Lat. liquidi monstra veneni: ‘vloeibare giften van ontzettende kracht’; hellewacht: Cerberus (vgl. bij vs. 651 de opmerking over het genus); 1e lez.: van Cerberus.

680 poelslange, Echidna, Cerberus' moeder, half vrouw half slang; tuimelende spooken, voor Lat. errores vagos (Valentijn: ‘swervende dolingen’, tuimelend: onvast zich bewegen (vgl. Antidotum, vs. 26, Dl. II, blz. 809).

681 bevatten niet 'n opsomming van die spooken, maar enige verdere verschrikkingen; stikblint; vgl. stikdoot Bk. II, vs. 421, stickziende Dl. I, 454: 186.

682 verwoetheit: dolheid.

683 stampteze enz.; ze hàd dat al eerder gedaan; rot bloet; hier, zoals ook in de bij Ov. niet voorkomende herhaling in vs. 685, schreef V. eerst versch (Lat. recenti).

684 woutscherley, voor cicuta, dolle kervel of scheerling; door verwarring met 't laatste woord komt scherley ook in de betekenis daarvan voor; Montanus: cicuta: scherlink-kruydt; vgl. Virgil., Tweede Herderskout, vs. 43; met wout-bedoelde V. niet een bepaalde soort: 't woord is de uitkomst van een reeks wijzigingen in het vers (laatste vóórstadium scherreley); vermetel: zelfbewust; de vorm staat in rijm; gewoner vermeeten; Walch 66.

686 door de pyn; niet bij Ov.; beter: van angst.

687 vast: al die tijd; dolle: dol makende.

691 zegenryk: zegevierend (vgl. vs. 961; Bk. VII, vs. 234); verrichter zaek, staat náást zegenryk (Lat. victrix iussique potens).

698 verbystert: in zijn waanzin.

[p. 538]

700

Den lachenden Learch, die hem de tedere armen

 

Noch toesteekt, uit den schoot der moeder, flux aen 't kermen,

 

En slingrende het kint, gelyk een slinger snort,

 

Wel tweewerf om zyn hooft, of drywerf, aengeport

 

Van dolheit; klinkt het hooft en bekkeneel te pletter

705

Op eene scherpe rots, bespat van bloet en etter.

 

De moeder, op dien moort aen 't hollen met een drift,

 

Het zy van droefheit, of door smettende vergift,

 

Zet eene keel op, loopt met ongebonde haeren,

 

Geslingert om het hooft, en onder dit misbaeren

710

[Nu hoort het moeders hart naer schreien noch gekerm]

 

Draeght kleenen Melicert op haeren naekten arm,

 

Gilt vreeslyk, Euohe, godt Bacchus. Juno lachte⁷¹²

 

Nu zy hoort noemen dien zy t'onderdrukken trachte,⁷¹³

 

En sprak: dit voordeel trektge uit uwen voesterling.⁷¹⁴

715

Een rots hangt op de zee, van onder door den spring

 

Der baren uitgehoolt, en 't ruischende geklater.^715-16

 

Haer hol gewelf beschut het overschaduwt water

 

Voor dichten regen, die het strant treft en de ree.

 

De klipt valt boven hardt, en biedt de bare zee⁷¹⁹

720

Het voorhooft. Ino [want de razernye zette

 

Haer kracht by] steeg'er op, en sprong, eer 't een belette,⁷²¹

 

Niet eens beteutert, met de vrucht af in de ruimt'⁷²²

 

Der baren, dat het plompt, en 't zoute water schuimt.

 

Maer Citerea ziet met medelydende oogen⁷²⁴

725

Deze onverdiende straf der nichte aen vol medoogen,⁷²⁵

 

En smeekt den oom aldus: o waterheer Neptuin,⁷²⁶

 

Wien eene tweede maght te lot viel, om den tuin

 

Der wateren te hoên, ik bidde om groote zaeken.^727-28

712 Euohe; bacchiese uitroep. Gri. eu(h)oi, Lat. eu(h)oe, tweelettergr., ook Evo(h)e, Ehohe; door V. naar zijn vóórtekst drielettergr. genomen.

713 t'onderdrukken trachte; deze volgorde, tans litterair zo geliefd, was voor Van L. nog ‘onverdraaglijk’.

714 trektge, als stond er praestat (niet praestet).

715-16 spring der baeren: 't springen, springvloeden, of ook eenvoudig: de golfslag; H.; Bi. acht 't bruik baar voor rivieren, maar niet voor de zee; vgl. Dl. III, 481: 1383; ruischende geklater, met spring der b. een hendiadys: de bruisende golfslag.

719 valt hardt; Lat. riget, 't geen ‘is hard’ betekenen kan, maar ook (en hier) ‘verheft zich steil’.

721 een: iemand.

722 beteutert: besluiteloos, door angst geremd (nullo tardata timore); vgl. Zungchin, vs. 627; onbeteutert, Bk. XIII, vs. 680; ruimt'; Van L. wil dergelijke ‘afknotting’ aan 't eind van een regel alleen dan laten gelden, als de volgende regel met een klinker begint; in 't andere geval, beweert hij, wordt de e toch gehoord! vgl. nog Bk. III, vs. 805, en de aant. van Van L. daarbij.

724 Citerea, Venus, naar 't eiland Cythéra, ten Z. van Laconië, dat haar was toegewijd.

725 nichte: kleindochter; haar moeder Harmonia was een dochter van Mars en Venus.

726 oom; als (half)broeder van Venus' vader Jupiter.

727-28 eene tweede maght, d.i. naast Jupiter, wie de hemelheerschappij ten deel viel, ook 'n macht, de tweede nl.; de derde kwam aan Pluto; vergel. Bk. V, vs. 503-vlg.; vs. 714; II, vs. 391; VIII, vs. 831; te lot; volgens de voorstelling, dat de toevoeging bij loting plaats had; vergel. Eneas, I, 211; Ilias, XV, 187; tuin der wateren; vgl. Bk. I, vs. 383.

[p. 539]

 

Indienwe, die weleer uit zeeschuim 't hooft opstaeken,⁷²⁹

730

En midden in de zee geboren zyn, gena

 

Verdienden; komt myn naem den biddenden te sta,⁷³¹

 

En noemt de Griek my naer het zeeschuim, help de mynen,⁷³²

 

Diege in 't Ioonsche meer ziet hobbelen en quynen.⁷³³

 

Ontfang haer in 't getal der godtheên van de zee.⁷³⁴

735

Neptuin bewillight haer met knikken deze be,

 

Beneemt de moeder en de vrucht het sterflyk wezen,

 

En geeftze een' naem, en glans, en maght, met recht te vreezen,⁷³⁷

 

Verkeerende gedaente en naem om Venus zucht.⁺⁷³⁸

 

Zy heet Leukotoë, Palemon haere vrucht.⁷³⁹

740

De droeve joffers van Sidonie bewogen,⁷⁴⁰

 

Het voetspoor van mevrou, zoo snel als zy vermogen,⁷⁴¹

 

Nastrevende, zien op de rots den voetstap staen,⁷⁴²

 

En twyflen langer niet hoe 't met haer is gegaen,

 

Beklaegen Kadmus huis met kermen en misbaeren,

745

Verscheuren het gewaet, en trekken vlecht en haeren,⁷⁴⁵

 

Al schreiende uit het hooft, mits 's hemels koningin⁷⁴⁶

 

Uit nyt, zoo zeggen zy, te straf met dees boelin

 

Dus omsprong. dies Jupyns genoote, om dit versmaeden⁷⁴⁸

 

En lastren, zeide: 'k wil u ook, die t'onberaden⁷⁴⁹

750

Ons lastert, stellen tot een' spiegel van myn' haet

 

En grootste wreetheit. op dit dreigen volght de daet:⁷⁵¹

 

Want Inoos allertrouste en vroomste sprak weemoedigh:⁷⁵²

 

Ik wil de koningin, al t'ongelukkigh, spoedigh⁷⁵³

 

In 't water volgen, en zy wil terstont van last⁷⁵⁴

755

Aftuimelen, maer hangt aen eene steenrots vast,⁺⁷⁵⁵

 

En rept noch roert zich niet. een andere uit ontfermen

 

Wil voor de borst slaen, en gevoelt terstont haere armen

729 indienwe, die; zwakke vorm van het pronomen-antecedent vroeger niet ongewoon; Bk. III, vs. 817.

731 verdienden: zouden verdienen; komt..., de voorzin vervolgt; ‘brengt de aanroeping van mijn naam de biddenden hulp’.

732 Gri. Aphrodite, de uit 't zeeschuim geborene; 1e lez.: Ter liefde van de zee, ontferm u om de..., hetgeen tezamen met komt.... te sta berust op de lezing van Farn., waaruit ook midden (vs. 730) stamt; vgl. Geerts 145.

733 meer: zee; hobbelen, vgl. Bk. XI, vs. 737; quynen: de doot tegemoetgaan.

734 ontfangen: opnemen.

737 met recht te vreezen: vererenswaardig (verendam).

+ [Randschrift:] Ino en Melicert in zeegoden.

738 zucht: verlangen.

739 Zij werden bij de Romeinen vereenzelvigd met Matuta en Portumnus (Portunus). Leukotoë (zo Schr.); beter, met Farn., Heins. -thea, -theë, ‘glanzende godin’; vgl. vs. 217.

740 Sidonie: Sidon (de vorm is naar 't Lat. bnw. Sidoniae); hier voor Thebe, wijl S. de vaderstad was van Thebe's stichter Cadmus; vgl. Bk. II, vs. 1073.

741 mevrouw, nog in de zin van meesteres.

742 den voetstap, Ov. ‘de laatste voetstappen’.

745 vlecht en haeren: haarvlechten.

746 mits: daar.

748 versmaeden: smaden; vgl. Dl. I, 657: 8.

749 lasteren: kwaad zeggen van; u ook; H. wenste: ook u.

751 wreetheit: hardheid (saevitia).

752 allertrouste en vroomste, voor praecipue pia; pius verenigt de begrippen van (plichts)trouw, liefde, vroomheid, al naar de omstandigheden waarin 't gebezigd wordt; vroom hier in de zin van: haar plicht jegens de meesteres betrachtend; Valentijn: ‘Want die onder haar de godvruchtigste wilde wesen’; weemoedigh: wanhopig.

753 wil: zal; spoedigh: haastig; vgl. Bk VI, vs. 76.

754 van last: uit verdriet; vgl. last en leet, Hippol. vs. 564.

+ [Randschrift:] Inoos gezellinnen in steenrotsen en vogels.

755 hangt; eigl. kwam zij niet eens tot hangen, want zij versteende voor zij de sprong kon doen.

[p. 540]

 

Verstyven. d'andre wil nu d'armen naer de zee⁷⁵⁸

 

Uitstrekken, doch blyft staen, verstyft van hartewee.⁷⁵⁹

760

Een andre rukt het haer ten hoofde uit, maer de vinger

 

Verstyft in 't haer, en elk byzonder houdt een' slinger

 

Een' zwier en hantgebaer, en zagh bedrukt van smert,

 

Gelykze zagh toen zy van vorm verandert wert.^761-63

 

Een deel wort eene vlugt van vogelen, gedreven

765

Op hunne pen aen zee, die rondom Tebe zweven.⁷⁶⁵

 

Dus lang wist Kadmus niet van 's dochters ongeval,⁷⁶⁶

 

Noch van zyn neefke, bey gerekent in 't getal⁷⁶⁷

 

Der zeegoôn. hy gemat van rouwe en ongelukken,⁷⁶⁸

 

Door eene lange ry van rampen, die hem drukken,

770

En door voorspooken, lang en menighwerf gezien,⁷⁷⁰

 

Bewogen, liet zyn' staet, gelyk geperst te vliên,⁷⁷¹

 

By nootlot van de plaetse, en geensins by zyn eigen.⁷⁷²

 

Hy zworf in ballingschap, vermydende het dreigen

 

Der ongevallen met zyn trouwe Hermioon,

775

Lant in Illirikum, het sukklen lang gewoon.⁷⁷⁵

 

Hier beide stokout, en gebroken van elende,

 

Het voorgaende ongeval, en zwaericheên in 't ende

 

Ophaelende onderling, sprak Kadmus: zou de nyt^776-78

 

Van 't wreede bronserpent, misschien een' godt gewyt,⁷⁷⁹

780

Dat ik, in ballingschap, van Sidon wechgedreven,

 

Met myne speer doorstak, en hechte, daer 't bleef kleven;⁷⁸¹

 

Zou 't zaeien van 't gebit des holdraeks, vol venyn,

 

In weelige akkerklay, ook eenige oorzaek zyn⁷⁸³

 

Van alle dit verdriet; toen ik van Sidons paelen⁷⁸⁴

785

Beotie eerst bezocht, vermoeit van ommedwaelen?⁷⁸⁵

758 d'andre, d.i. nog weer een andere; de andere, wegens Lat. illa. De pointe is bij Ov. deze, dat zij in een toevallige, werkelik uitgevoerde, beweging, versteend werd.

759 van hartewee; eigl. niet dáárvan.

761-63 slinger, zwier, ziet op de lijn van het bewegend lichaam vóór de verstening. Van L.'s vraag: ‘hoe kunnen zij handgebaar behouden, nadat zy de handen missen?’ beantwoordt in 't verband zichzelf. H.'s mening, dat V. ziet had behoren te schrijven in vs. 762, is ietwat logicisties; maar opmerking verdient, dat dit zagh door 'n wijziging tot stand kwam; 1e lez.: en jammerlyk gelaet, Gelykze hadde in 't snel verandren van haer staet; vgl. overigens vs. 813-vlg.

765 Waarom zij (bij V.) rondom Thebe zweven, terwijl het geval door Ov. bij 't Ioonsche meer (vs. 733) gelokaliseerd wordt, ziet men bij Ov. die van Thebaanse vrouwen spreekt; daarbij sluit 't vervolg beter aan.

766 's dochters; Van Helten, V.'s Taal. I blz. 61.

767 neefke: kleinzoontje.

768 gemat: overmand (victus).

770 voorspooken: voortekenen.

771 liet: verliet, liet achter; staet: stadsgebied (urbs); gelyk geperst: als gedrongen; Lat. premeret, ‘drukte’.

772 by: door; en geensins by zyn eigen, terwijl 't toch eigenlik wel door ‘zyn eigen’ was.

775 sukklen: zwerven.

776-78 beide.... ophaelende.... sprak Kadmus, een half-absolute constructie (Kadmus is, naar de zin, in beide vervat).

779 wreede: felle; bronserpent, de draak uit 't begin van Bk. III, vgl. vs. 782, en vs. 783: slang; tot de voorstelling van zodanig gekamd monster (III 40) gaf aanleiding een Egyptiese slangesoort met twee horenachtige uitsteeksels op de kop.

781 hechte: vastpriemde.

783 ook: wellicht; eenige oorzaek: op enigerlei wijze oorzaak.

784 alle: al; vgl. Bk. IX, vs. 951; Dl. I, 697: 12; Van Helten, V.'s T. I, blz. 146-vlg.

785 zy staen toe: mogen zij toestaan; 1e lez.: Zoo gunnenze.

[p. 541]

 

Doch blyven alle goôn gestoort tot dezen dagh,

 

Zy staen dan toe dat ik van vorm verandren magh

 

In een gevlakte slang: en naulyx dit gesproken,⁷⁸⁸

 

Verkeert hy in een slange, en voelt het lyf beloken⁺⁷⁸⁹

790

Met gladde schubben, en de harde huit gedekt

 

Met blaeuwe spikklen, en zyn borst vooruit gestrekt,⁷⁹¹

 

Beginnen alle bey de beenen te verdunnen,

 

En scherp en langworpt aen elkandere te runnen.⁷⁹³

 

Toen schooten d'armen hem nog over, mat en moe.⁷⁹⁴

795

Dees reikte hy uit min zyn lieve weêrga toe,

 

En sprakze minzaem aen; terwyl met rou bevangen,

 

De traenen bigglen langs veranderende wangen:⁷⁹⁷

 

Koom herwaert, trougenoot: koom herwaert, droeve vrou.

 

Omhelsme noch, zoo lang, in 't jongst' van dezen rou,⁷⁹⁹

800

My nog iets overschiet. vat myne hant, zoo lange⁸⁰⁰

 

Ik noch de handen roere, en in een gladde slange

 

Niet gansch herschapen ben. hy wou nog spreeken, maer

 

De tong in twee gesplitst, viel d'uitspraek hem te zwaer,⁸⁰³

 

En smolt al spreekende. hy schuifelde by vlaegen,⁸⁰⁴

805

Wanneer de mont zyn leet en onheil uit wou klaegen:

 

Dees stem liet hem natuur behouden. d'echtgenoot

 

Sloegh voor haer bloote borst, en riep in dezen noot:

 

Rampzaelge Kadmus, blyf. wilt gy van ons vertrekken?

 

Hoe is 't myn Kadmus? och schud uit dees slangeplekken.

810

Waer zyn uw voeten? waer uw schouders, handen, verf,

 

En aengezicht? waerom hervormen, eer ik sterf,

 

De goden my, terwyl ik spreeke, ook niet in slangen⁸¹²

 

Van zulk een' aert? hy likt, terwylze spreekt, haer wangen,

 

En kruipt noch minzaem in zyn liefstes zachten schoot,

815

Als haer noch kennende, en vertroostze in dezen noot,

 

Omhelsdeze naer zyn gewoont', gelyk voorheenen,

 

En vatteze om den hals. het hofgezin verscheenen,^817-vlg.

788 gevlakte; 1e lez.: veroude: oud(geworden); vgl. Dl. III, 215: 434; Lucifer, vs. 333: wy verouden In onzen duur.

+ [Randschrift:] Kadmus en zyn beddegenoot in slangen.

789 beloken: omsloten, bezet.

791 zyn borst vooruit gestrekt, absol. constr.: terwijl enz.

793 langworpt; zo ook Dl. III, 242: 58; langworpigh, Bk. III, vs. 238; Dl. II, 704: 1355; vgl. Van Lessen: Samengest. Naamw., 145-vlg; runnen, vgl. Bk. IX, vs 317.

794 mat en moe; toevoeging van V.

797 veranderende; adhuc humana, ‘nog menselike’. H.

799 jongst': laatste.

800 iets, nl. van mijn menselike gedaante.

803 uitspraek: het spreken.

804 Het onderw. van smolt (vervloeide; vgl. Bk. II, vs. 11;) is uitspraek, als dat van spreekende is hy (uit hem, vs. 803) te denken; 1e lez. terwyl hy sprak.

812 in slangen, is wonderlik; ‘In hoeveel slangen wilde Hermione veranderen?’ vraagt H.; zijn opmerking, dat V. niet slange op wangen wilde rijmen, mag juist zijn; dat hij terdege 'n meerv. bedoelde (hetgeen dan een versterkte uitdrukking van haar vertwijfeling betekende), blijkt hieruit, dat hij in slangen resoluut wijzigde tot: in vele slangen, daarna echter vele weer schrapte.

817-vlg. hofgezin: gevolg. H. oordeelt: ‘Het omhelzen (vs. 816) zou mogelik van slangen konnen gezeid worden; maar het vatten om den hals is, dunkt my, al te oneigen en onnatuurelijk. 't schijnt dat hy vergeeten was, dat Kadmus en Hermione nu reeds slangen waren’. Dit laatste kan niet, zoals H. doet, bevestigd worden uit vermaenen van vs. 824, zoals blijkt uit vs. 822-23. Aangaande het eerste merkt Van L. op, dat er tussen omhelzen en om den hals vatten (vallen t.a.p. is een lapsus of een drukfout) geen groot verschil is, maar voornamelik, dat Hermione toen nog geen slang was; de metamorfose heeft eerst na dit alles plaats, bij Ov. met de woorden: subito duo sunt, ‘door Vondel wel is waar vry onduidelijk vertaald met: zy in der yl gepaert’. Beiden zien over 't hoofd, dat met de slangen draken bedoeld zijn (de draek in Van L.'s uitgave; blz. 375, heeft aanmerkelike voorpoten om mee te vatten), waardoor zowel H.'s opmerking vervalt als Van L.'s terugwijzing daarvan overbodig wordt. H.'s kritiek, dat V. ‘deeze vertaling van de fabel van Kadmus zeer onachtzaam, en waarschynelijk zeer schielijk behandeld’ heeft, wordt volstrekt weerlegd door het hs., dat juist hier een der meest overgewerkte passages heeft. Overigens blijkt de onjuistheid van Van L.'s verweer, ter zake van de orde der feiten, reeds uit vs. 818 in de definitieve tekst: het is niet eerst in vs. 820 dat voor V. de metamorfose van Hermione plaats grijpt. De verklaring ligt in de Latijnse varianten. De voorlaatste redaktie luidde: het hofgezin verscheenen, Verschrikt: de slangen zien 't, en streelen hen niet valsch, Maer zacht en vriendelyk met haeren gladden hals, En in der yl gepaert enz.; hen = 't hofgezin. Dit berust op de lezing: at illos Lubrica permulcent cristati colla dracones (‘maar de gekamde draken met hun glibberige nekken strelen hen’); de definitieve tekst onderstelt at illi; volgens beide lezingen is reeds hier Hermione veranderd.

[p. 542]

 

Verschrikt hierom. 't gekamt paer slangen streelt niet valsch

 

Uit vrientschap elk zyn ga met tonge en zachten hals.

820

Zy in der yl gepaert, gaen vreedzaem heene, en blaeken

 

Van minne in 't naeste bosch, waerinze zich verstaeken.

 

Zy quetsen niemant, noch zyn voor geen' mensch vervaert,

 

Altyt gedenkende aen hunn' vorm en eersten aert.

 

Noch troostenze evenwel elkandre met vermaenen⁸²⁴

825

In dees verandring, nu heer der Indiaenen⁸²⁵

 

Hun neef, godt Bacchus, in het oost wort aengebeên,

 

Dat hy veroverde, dien ook d'Achaische steên⁸²⁷

 

Met kerken eeren, veil, en groene wyngertlover.⁸²⁸

 

Nu schoot'er een alleen in dees verandringe over,

830

Een telgh, gesproten uit dien overouden stam,

 

Akrisius, de zoon van Abas, die noch gram⁸³¹

 

De poort van Argos voor godt Bacchus hiel gesloten,

 

En dezen nieuwen godt, met zyne bontgenooten,

 

Beoorloghde, aengezien hy geenerwys gelooft

835

Dat dees een godtheit is, noch Perseus, Argos hooft,⁸³⁵

 

Een zoon van Jupiter, uit Danaë geboren,

 

Toen hy, in schyn van gout, afregende in den toren.

 

Noch roude 't hem eerlang [zoo sterk is waerheit] dat⁺⁸³⁸

 

Hy Bacchus hoonde, en al te stout gelochent hadt

840

Van wien helt Perseus sproot. een van dees twee verheven

824 vermaenen: van iets spreken; waartoe, naar V.'s voorstelling, deze mythiese draken op enigerlei wijze nog in staat zullen geweest zijn. Ov.: ‘Maar hun beiden was toch een grote troost bij hun verandering hun kleinzoon geweest’.

825 heer: als heer; vgl. vs. 28.

827 dien, bij Bacchus; Achaische: Griekse.

828 kerken: tempels.

831 Akrisius, koning van Argos, was 'n achterkleinzoon van Danaus, die een zoon was van Belus; de broeder van Belus, Agenor, was Cadmus' vader, en zo overgrootvader van Bacchus; vgl. Bk. III, vs. 747.

835 Argos hooft; niet bij Ov.; Perseus was Acrisius' kleinzoon door diens dochter Danaë; de benaming Argos hooft is dus in zeer verwijderde zin te verstaan; zie bovendien vs. 844, 850; noch enz.: noch ook gelooft, dat P. een zoon is van Jupiter.

+ [Randschrift:] Jupyn in een gouden regen.

838 noch: nochtans; hem, d.i. Acrisius.

[p. 543]

 

Is nu de hemel tot een ryxtroon in gegeven;^840-41

 

En d'ander, keerende met zegenryken buit,⁸⁴²

 

Bezweeft de dunne lucht, en breit de vleugels uit,

 

En hangende op zyn pen, daer Libiaensche zanden

845

Opwellen, liet het bloet neêrdruppen, langs de stranden,⁸⁴⁵

 

Van 't yslyk slangenhooft der gaepende Meduis,⁸⁴⁶

 

Waeruit een vruchtbaer zaet, en allerley gespuis

 

Van slangen sproot: dus moet elkeen dees zantzee schuwen,

 

Om booze slangen, die venyn ten bek uitspuwen.

850

Van hier snort Perseus door de lucht van volk tot volk,⁺

 

Dan hier dan elders heen, gelyk een waterwolk.

 

Hy ziet de menschen uit de lucht om laegh verkeeren.

 

Hy ziet den Ysbeer en den Kreeft, met scherpe scheeren,⁸⁵³

 

Wel drywerf in 't gestarnt'. dan dryft hy oost, dan west,

855

En voor den nacht beducht, genaekende op het lest,⁸⁵⁵

 

Wou vliegende geensins zich 't schemerlicht vertrouwen,⁸⁵⁶

 

Dies streek hy in het west, daer Atlas zyn landouwen

 

Regeert, en zoekt hier rust, zoolang tot d'avontstar

 

De morgenstar, en voort de morgenstar de kar

860

Der zonne opwekken koom'. de grootste mensch van allen,

 

Iäpets sterke zoon, heerscht hier naer zyn gevallen,

 

Geheeten Atlas. zee en aertryk dient en eert

 

Den koning, daer de zon, als zy ten weste keert,

 

In 't water wort onthaelt, gewelkomt in de baren,⁸⁶⁴

865

Wanneerze, rennens moe, ter herberge in koom' vaeren.⁸⁶⁵

 

Hy weit hier duizenden van schaepen, en met een

 

Ontelbaer horenvee, bezit het lant alleen

 

En 't gansche lantgewest, en bout vergulde hoven,⁸⁶⁸

 

Ook boomgaerden, die hem het gouden ooft beloven.

840-41 Zie Tekstkr.; H. ‘Vondel stelt hier den Nominativus voor den Dativus, en den Dat. voor den Nom.’ enz.; vgl. Loofw. vs. 158; Bk. VII, vs. 513; XV, vs. 500; bij de wijzig., in het hs., van den in de, heeft V. verzuimd een in een' te veranderen; ingegeven, d.i. gegeven om te bezitten; vgl. Bk. II, vs. 704.

842 d'ander: Perseus.

845 de stranden; niet bij Ovidius.

846 slangenhooft: haar lokken waren door Pallas in slangen veranderd; Meduis, (met tweeklank ui), Medusa, een der Gorgonen; haar aanblik veranderde ieder in steen; vgl. vs. 1017-vlg., 1054-vlg., 1095-vlg. Naar Van L.'s mededeling zou men ‘de samentrekking van uza tot uis’ in zijn jeugd ‘zeer natuurlijk, ja onvermijdelijk hebben gevonden’. Hij voegt er bij, dat ‘van ouds, hoe men de woorden ook spelde, dit op de uitspraak geen invloed had’, hetgeen hier in ieder geval geen toepassing vindt.

+ [Randschrift:] Perseus daeden.

853 scheeren: scharen; de kreeft als aanwijzing van een zuidelike hemelstreek.

855 genaekende op het lest, bij nacht; 1e lez.: den dagh... die onderging op 't lest.

856 schemerlicht: de naderende nacht (nocti; 1e lez.: Wou zich in 't vliegen aen de nachtschim niet betrouwen).

864 onthaelt: ontvangen.

865 herberge: (nacht)verblijfplaats; koom', zie boven: Tekstkritiek; conjunctief ter uitdrukking van het ‘zo vaak als’; koomt, in de druk, geeft de feitelikheid aan.

868 bout: bebouwt, onderhoudt; vergulde (als gouden, vs. 869), in letterl. zin; Ov. spreekt van ‘gouden blaren, die gouden takken en g. appels bedekten’, (de zgn. Hesperiden-appels); vgl. Voorrede, r. 191; vergulde 4e lez.; 1. hondert; 2. goude; 3. vergoude.

[p. 544]

870

De vlugge Perseus zey: heer koning maektge staet⁸⁷⁰

 

Op uwen hoogen stam; ik ik ben uit het zaet

 

Gesprooten van Jupyn. indien u wondren lusten,

 

Vraegh naer ons daeden. 'k zoek hier eenen nacht te rusten.

 

Nu dacht de koning aen het nootlot dus gespelt

875

Door Temis mont, gelyk d'aeloude faem vermelt:⁸⁷⁵

 

O koning Atlas, 'k zie van verre een' dagh genaeken

 

Dat alle uw hoven, die van goutgeele appels blaeken,

 

En schittren, root van gout, den zoon des dondergodts⁸⁷⁸

 

Gedyen tot een' roof en plondringe, en hy trots

880

Zeeghaftigh met dien buit en ryxschat heen ga stryken.

 

De koning, na dien tyt beducht voor zyne ryken,

 

Omheint den boomgaert met ringmuuren, hoogh en vast,⁸⁸²

 

En heeft een' grooten draek de scherpe wacht belast,

 

Ook alle uitheemschen streng uit zyn gebiet gebannen.

885

Nu zeght hy Perseus aen: vertrek, o ingespannen

 

En stouten roover, flux van hier uit myne steên,^885-86886

 

Met zulk een' valschen roem van uwe dapperheên.⁸⁸⁷

 

Jupyn, der goden godt, bestaet u geenerwyze.⁸⁸⁸

 

By graeuwen blyft het niet: maer dreight, zoo hy niet ryze,⁸⁸⁹

890

Met opgeheve vuist dien onbeleefden gast,

 

Die smeekt, en draelende, op geen dreigementen past,

 

Zyn deught roemt, schoon hy is een veel onsterker vechter:^890-92

 

Want wie was sterker dan de koning Atlas. echter⁸⁹³

 

Sprak Perseus: aengezien gy ons uw gunst onthout,

895

Aenvaert dit schoon geschenk, en omgekeert biet stout⁸⁹⁵

870 maektge staet: verheft ge u; Ov. ‘indien de roem van een verheven geslacht indruk op u maakt’. De herhaling ik ik (eerdere lez.: ik zelf) hangt samen met V.'s misvatting.

875 Temis; zie Bk. I, vs. 390.

878 den zoon des dondergodts (Jupiter); beter: een zoon; 't orakel sloeg op Hercules (vgl. bij vs. 888; Bk. IX, vs. 268).

882 ringmuuren; naar de lezing moenibus (niet montibus).

885-86 o ingespannen en stouten roover; niet bij Ov.; ingespannen, nl. op roven, al zijn kracht daartoe zettend; vgl. ingespannen tegen, Dl. III, 311: 56 e.e.; stouten; vgl. b.v. Gysbr. vs. 1427 o Christelijcken knoop, en Van Helten II, blz. 152; invloed van Lat. ô gevolgd door 4e nv.; vgl. Wdb. X 18; Walch 55. In het hs. is de n van stouten, na eerst uitgewist te zijn, hersteld.

886 steên (steden): gebied; vgl. onderaerdsche steden, Dl. III, 251: 1491.

887 roem: grootspraak over.

888 Onjuist voor: (ne) longe tibi Iupiter absit: ‘opdat niet Jupiter(s hulp) u verre zij’; Perseus' verwantschap met Jupiter ontkent Atlas dus niet.

889 maer dreight; vgl. voor de constructie Bk. III, vs. 786-87; Van L. wenste hy dr., hetgeen V. in 1e lez. schreef, maar wijzigde wegens het aanstonds volgende hy; ryze: opstijgt.

890-92 onbeleefden; H.; onbeschaafd, niet wetend hoe men zich moet gedragen; Van L. oordeelt, ‘dat er hier geen reden bestond om Perseus een onbeleefden gast te noemen’, en dat V. beter aarzelenden of weifelenden zou hebben geschreven, ‘en 't Lat. cunctantem uitgedrukt’. Echter hééft V. dit laatste gedaan in vs. 891; 1e lez.: hy dreight, tenzy hy ryze, Met opgeheve vuist te treffen dezen gast, Die trots blyft draelen; trots werd vervangen door moedigh, dan door smeekt (Lat. placidis), en in de vorm onbeleefden ondergebracht in het voorgaande vers, waar het nu rijkelik prolepties, of: subjektief-psychologies aandoet; smeekt: vriendelik spreekt (.... en dan weer op zijn dapperheid - deught roemt).

893 echter: Lat. at (hier: welnu dan), dat bij Ov. behoort tot 't door P. gesprokene (‘welnu, daar mijn vriendschap u weinig waard is’); mogelik, ondanks 't ontbreken van een leesteken, is dat ook V.'s bedoeling.

895 omgekeert: zich afwendend (om niet zelf versteend te worden).

[p. 545]

 

Met zyne slinke hant hem 't gaepend hooft, vol slangen,

 

Meduzaes morssigh hooft, met addrenhaer behangen,

 

Herscheppende Atlas in een' steenbergh, steil en schuin,^+897-98

 

Den baert en haer in bosch, het hooft in eene kruin

900

Van steen, de schouders en de handen van gelyken⁹⁰⁰

 

In bult, en heuvelen, van waer men ver kan kyken.

 

Daer staet hy hoogh en vast, en ongemeeten groot⁹⁰²

 

In 't oogh van overal, en stut voor vallens noot,

 

[O goden, 't was uw wil] met zyne kruin 't gewemel⁹⁰⁴

905

Van 't heir der starren, en den starrelichten hemel.

 

Eool, de wintgodt, hiel de winden in het slot⁹⁰⁶

 

Des kerkers vast geboeit. de morgenstar, 't gebodt

 

Van vrou natuur gewoon te volgen op haer plekken,

 

Om 't menschelyk geslacht ten arbeit op te wekken,

910

Bescheen den hemel, als helt Perseus reisgezint

 

De vlugge hielvlerk aen de hielen gespt, en bint

 

De sabel op de zy, om weder luchtigh boven

 

Met snelle hielingen de dunne lucht te kloven,⁹¹³

 

En laetende overal ontelbaer volk en steên,⁹¹⁴

915

Zagh Etiopers, en gansch Moorenlant, met een⁹¹⁵

 

Het ryk van Cefeus, daer Jupyn, het hooft der goden,

 

Geheeten Ammon, al te streng in zyn geboden,⁹¹⁷

 

d'Onnoosle Andromeda door zyn orakel dwong⁺⁹¹⁸

 

Te boeten het misbruik van moeders trotse tong.⁹¹⁹

920

Zoo dra helt Perseus hier de dochter, root bekreeten,

 

Zagh aen een steenrots vast geklonken met een keten,

+ [Randschrift:] Atlas in eenen bergh.

897-98 M.m. hooft.... herscheppende; absol. constructie.

900 van gelyken; vgl. Bk. XIII, vs. 316.

902 ongemeeten groot, nl. tot onmetelike verhoudingen uitgegroeid.

904 gewemel; van het flikkerlicht der sterren; of beter: van het lichtgestippel der sterren waar 't oog in verdwaalt.

906 hiel, nl. wederom; vgl. vs. 850-vlg., waar Ov. van tegenstrijdige winden had gesproken.

913 hielingen; voor Lat. talaria, elders (Bk. II, vs. 958; IV, vs. 1002) met ‘hielpen’, en (Bk. I, 829; IV, vs. 911; VIII, vs. 874) met ‘hielvlerk’ weergegeven; hielinc is in 't Mnl. aangetroffen als een naam voor zeker schoeisel, maar dat is niet de hier vereiste betekenis; vermoedelik is het woord hier door V. nieuw gevormd, missch. onder bijgedachte aan de scheepsterm hieling, waarover zie Van L., t.p.: ‘de Dichter maakt woorden’, zegt Bi. Op de volgende plaatsen is hieling later vervangen: Bk. I, vs. 829 (hielvlerk), Bk. IV, vs. 1002 (bielpen), Bk. VIII, vs. 874 (hielvlerk), terwijl Bk. IV, vs. 911 'n oorspr. hielwiek door hielvlerk is vervangen.

914 laetende: ter zijde latend; ontelbaer; vgl. voor dit gebruik van ontelbaer vs. 867.

915 Ov.: ‘de stammen der Ethiopiërs en de velden (het rijk) van Cepheus’, de koning van Ethiopië; V.'s uitbreiding, en met een, veronduidelikt de samenhang; Cepheus was met Aegyptus, Danaus (vgl. vs. 627, 831) en Phineus (vergelijk Bk. V. vs. 10) een zoon van Belus.

917 Ammon, de Libyse orakelgod, door de Grieken met Zeus gelijkgesteld.

+ [Randschrift:] Andromeda aen de steenrots.

918 onnoosle: ontschuldige.

919 Haar moeder Cassiope, Cepheus' gemalin, had door zich schoner te roemen dan de Nereïden (zeenimfen) dezer nijd gewekt; op hun verzoek zond Poseidon een verwoestend zeemonster, en volgens het orakel van Ammon moest ter verlossing Andromeda geofferd worden.

[p. 546]

 

Geleekze in zyn gezicht een kunstigh marmerbeelt,

 

Had niet een luchtje met de blonde vlecht gespeelt,

 

En zagh hy d'oogen niet van jammeren gezwollen,

925

En laeuwe traenen langs de kaeken nederrollen.

 

Hy wort onkundigh van het minnevier ontvonkt,

 

En staet een poos verstomt, daer 't oogh de maeght belonkt,^922-27927

 

Dies hem de min bykans het vliegen leert vergeeten.⁹²⁸

 

Hy sprak: o jongkvrou, wie geen hantboey past noch keten,⁹²⁹

930

Neen zeker, neen voorwaer, maer eer een minnebant,

 

Die twee gelieven houdt verbonden, hant aen hant.

 

Ay melt ons uwen naem en lant. wat houdt u heden

 

Gebonden? zy zwyght stil in 't eerste, en geeft geen reden,

 

En 't geen een dochter voeght, ontziet uit schaemte een' man⁹³⁴

935

Te spreeken: en dewyl zy hant noch vinger kan⁹³⁵

 

Verroeren, wouze zich met zedigh schaemroot dekken:

 

Noch dektze d'oogen met de traenen, die vast lekken

 

En bigglen langs de wang, en om hem geenen schyn^{937-38938-vlg.}

 

Te geven datze ontziet, in dootsgevaer en pyn,

940

Haer schult te melden aen den ridder, die verslagen⁹⁴⁰

 

Ernsthaftigh aenhiel, meltze in 't ende op zyne vraegen

 

Haer' naem, en vaderlant, en hoe de moeder vroegh⁹⁴²

 

Elk trotste, en zulk een' roem op haere schoonheit droegh.

 

Maer eer zy endight komt de gansche zee opruisschen.

945

Het zeegedroght begint te snorken en te bruisschen,⁹⁴⁵

 

Met eene afstortinge van baren herwaert aen,⁹⁴⁶

 

En schiet een' waterbergh van golven, daerze staen,⁹⁴⁷

 

Op 's jongkvrous bloote borst. de maeght, bykans bezweeken,^948-vlg.;

 

Begint luits keels uit schrik een strantklok op te steeken.⁹⁴⁹

922-27 Voor de constructie vgl. Bk. VI, vs. 212-vlg.

927 staet verstomt, voor stupet, bewijst dat V. de uitdrukking niet meer analyseerde; daer: terwijl (met 'n nuance van oorzakelikheid).

928 leert vergeeten; H. wenste doet ..., zulks te eer wijl hier eer van een ‘afleeren’ sprake is; dit leeren ontwikkelt zich bij V. tot een caus. hulpww.; vgl. Bk. V, vs. 508.

929 hy sprak, inmiddels neergedaald (ut stetit).

934 dochter: jonge dochter, maagd.

935 Ov.: ‘ware zij niet vastgebonden geweest, zij hadde met de handen het zedig gelaat bedekt’.

937-38 noch; Ov.: ‘dat vermocht ze’; die vast (‘gestaag’) .... wang, 'n niet gelukkige uitbreiding (Ov. ‘opwellende tranen’).

938-vlg. ‘opdat zij niet zou schijnen, eigen (niet bestaande) schuld te willen verhelen’.

940 ridder; vgl. ridder voor S. Michaël Dl. II. 780: 303; Christelycke Ridder, Dl. I, 447; ten onrechte maakte Van L. bezwaar tegen het woord h.t.p.; verslagen: van ontzetting bevangen.

942 vroegh; niet bij Ov. en ook niet passend, daar Cassiope toch reeds haar dochter had.

945 het zeegedroght: ofschoon nog niet genoemd, duidt V. 't aan met het ('t bekende, dat bij 't verhaal hoort).

946 afstortinge; langs de flanken; herwaert aen, bij bruisschen.

947 (daer)ze, nl. Andromeda en Perseus

948-vlg.; Ov. ‘en beslaat met zijn borst de brede golven’.

949 een strantklok opsteken een luid gejammer aanheffen (dat het strand er van weerklinkt); vgl. Bk. VIII, vs. 619; grove klock voor ‘luidklinkende stem’ ook reeds Dl. III, 144: 540, maar nader aan de oorsprong gehouden: Wiens keel, een' grove klock, aldus begin te slaen; zie nog Gysbr. vs. 245 klock, en grove stem; Maeghden vs. 1426; opsteeken (eigl. van trompetten).

[p. 547]

950

Haere ouders staen bedrukt en eveneens onstelt,⁹⁵⁰

 

En droevigh by hun pant, en huwbre, en zy, wien 't gelt,⁹⁵¹

 

Met reên ter doot bedroeft. zy zetten met vermaenen⁹⁵²

 

Haer geene hulp by, maer misbaer en maght van traenen,

 

Naer tyts gelegenheit, en hangen afgeklaeght⁹⁵⁴

955

Bestorven om den hals der vast gebonde maeght.

 

Toen sprak de vreemdeling: gy hebt noch tyt te schreien,

 

Maer om te helpen dient men hier niet lang te beien.

 

Indien ik Perseus, zoon van Jupiter, den godt

 

Der goôn, en Danaë, die in het torenslot

960

Hem in haer' schoot ontfing, gelyk een' gouden regen:^959-60

 

Indien ik Perseus [een verwinner, ryk van zegen,⁹⁶¹

 

Van 't grimmigh slangenhooft, en een die met zyn veêr

 

En vleuglen door de lucht durf rennen heene en weêr]^962-63

 

Dees schoone maeght verzocht, gy zoudtme boven allen

965

Voor schoonzoon kennen, met uw' wil en welgevallen?⁹⁶⁵

 

Ik zal, met hulp der goôn, myn vroomheit in der daet⁹⁶⁶

 

Betoonen, en beding, die hier geketent staet

 

t'Aenvaerden tot myn bruit. z'aenvaerden 't op dees rede,^967-68968

 

[Het was hun ook geraên] en sterken het met eede,⁹⁶⁹

970

Beloven hem de kroon des ryx ten bruitschat me.

 

Maer als een zeegalay komt bruisschen door de zee,^971-vlg.

 

En snel geroeit wort van bezweete jongelingen,

 

Zoo komt dit zeegedroght het rotzigh strant bespringen

 

Door 't barrenende schuim, en was zoo dicht aen strant

975

Gelyk een Baleaer een kogel met zyn hant⁹⁷⁵

950 eveneens, evenals Andromeda; maar vgl. Geerts 145; ontstelt: uitzinnig.

951 Zie boven: Tekstkritiek; en huwbre; H. zag liever: de huwbre; hun pant, en huwbre is enigermate als hendiadys te beoordelen; en zy.... bedroeft: terwijl zij zelf met goede reden dódelik bedroefd was (Ov.: ‘met meer recht ongelukkig mocht heten’); wien, voor 't vr.; zo Bk. III, vs. 376, e.e.; maar hiervóór vs. 929 is in 't hs. de oorspr. n van wien uitgewist.

952 met vermaenen. (toevoeging van V.): met al wat zij zeggen; vgl. vs. 824.

954 tyts gelegenheit; Dl. II, 683: 932 e.e.

959-60 en Danaë: en van Danaë; torenslot; zij was in een stalen toren opgesloten; Jupiter drong tot haar door in de hiergenoemde gedaante.

961 zegen: zege; vgl. vs. 691, vs. 842.

962-63 veêr en vleuglen: gevederde vleugels.

965 kennen: erkennen, aannemen. Bij Ov. niet als vraag.

966 dus niet enkel mij beroepen op mijn afkomst.

967-68 beding... t'aenvaerden: stel als voorwaarde .... te mogen nemen (als beloning nl.)

968 rede: woorden.

969 sterken: bevestigen; vgl. vs. 2.

971-vlg. als: gelijk. Het punt van vergelijking is: het uiteenklieven der golven; hetgeen in V.'s vert. niet uitkomt; vgl. over de vorm dezer vergelijkingen bij vs. 991.

975 Baleaer; zie Bk. II, vs. 949-vlg.

[p. 548]

 

Kan slingren door de lucht, de helt vlieght op van d'aerde,⁹⁷⁶

 

En steigert in de lucht, met uitgetogen zwaerde.

 

Zoo dra dit zeegedroght 's mans schim op 't water ziet,

 

Het strax met open balgh naer 's ridders schimme schiet:⁹⁷⁹

980

En recht gelyk wanneer een arent op zyn pennen,

 

In ledigh akkerlant een veltslang komt te kennen,

 

Met blaeuwe schubben, in den heldren zonnegloet,

 

Haer oppakt, zettende den krommen klaeu verwoet

 

In dien geschubden nek, om haeren bek te vatten:^981-84

985

Aldus koomt Perseus uit de lucht van boven spatten,⁹⁸⁵

 

Op dien gebulten rug van 't zeegedroght, in 't groen

 

Der zoute zee, daer 't bruischt, en schiet het den harpoen⁹⁸⁷

 

In zyne rechte schoft, zoo vreeslyk dat het kraekte.

 

Het dier, ter doot gewont, en bloedende, geraekte

990

Aen 't steigren in de lucht: dan duikt het diep in zee:

 

Dan tuimelt het: gelyk een everzwyn, van wee⁹⁹¹

 

Schuimbekkende, is omringt van dolle hazewinden.

 

De helt ontwykt den balgh, genegen tot verslinden,⁹⁹³

 

Met zyne snelle penne, en treft het dier, daer 't bloot

995

Met dikke schulpen niet gedekt is tegens noot,^994-95

 

Nu op de ribben, door de zachte en weeke lenden;⁹⁹⁶

 

Nu daer de staert, heel dun, in eenen visch gaet enden,

 

Met zyne kromme kling. het braekt door kieu en snuit

 

Een roode zee vol bloet en zoute pekel uit.

1000

De vleugels worden nat en zwaer van zoute baren,¹⁰⁰⁰

 

En Perseus kan zich in het zeeschuim niet bewaeren¹⁰⁰¹

976 van d'aerde; zich afstotend nl. (tellure repulsa).

979 strax: aanstonds; balgh: muil; vgl. Bk. I, vs. 441; hier vs. 993.

981-84 komt te kennen: bespeurt; veltslang; Ov.: draconem; de betekenis van draco is in 't Lat. even onvast als die van slang in 't Ned.; blijkens 't oppakken en velt denkt V. aan 'n slang (Lat. occupare is echter: ‘aanpakken’). Volgens de voorstelling van Ov. valt de arend de slang van achteren in de nek aan, om hem te beletten de kop om te wenden.

985 spatten; een fraai woord voor Perseus' onverwachte en onzachte manier van neerkomen, ondanks Bi.'s gevoelen, dat 't ‘hier alleronvoeglijkst wordt gebezigd’.

987 't: nl. 't gedrocht; harpoen; Ov.: het zwaard tot aan de hamus, d.i. hier: een doornvormig haakje aan 't lemmer; 't wapen heet vs. 998 falcatus ensis: ‘kromme kling’; vs. 912 telum uncum: ‘gekromd wapen’; Bk. V, vs. 100 hamatus ensis: ‘kromme sabel’.

991 tuimelt het: werpt het zich om en om (versatur; Valentijn: went). Omtrent de vorm der vergelijking heeft H. een zelfde aanmerking als bij Bk. I, vs. 641 (zie aldaar) en Bk. II, vs. 932; door Van L. uitgebreid tot de voorgaande vergelijkingen (galei, Baleaer), hoewel zij voor de eerste dezer twee niet geldt.

993 balgh; 1e lez. muil.

994-95 bloot; H. had liever gezien: daer 't, bloot Van dikke schulpen, evenals Bk. XII, vs. 87 bloot Van wapen; tegen bloot van had Van L. bezwaar; (vgl. echter Dl. II, 180: 1609 bloot van geweyr, en Wdb. N.T. II, 2920); hij plaatste 'n komma na bloot en verklaarde bloot als ‘naakt’: daar het dier, bloot (d.i. naakt), niet met dikke schulpen tegens noot is gedekt’. Het Lat. woord, door V. met bloot (en niet.... noot) weergegeven, is echter niet nudus maar patere: ‘openliggen, trefbaar zijn’. De voorstelling van Ov., die spreekt van rug, zijden en staarteinde, is bij V. niet duidelik weer te vinden; met dikke schulpen, 1e lez. vol holle schulpen (cavis obsita conchis).

996 lenden; vgl: Bk. V, vs. 588.

1000 de vleugels, nl. Perseus' ‘hielpennen’; zoute baren; de herhaling van zoute is weer 't gevolg van een wijziging (1e lez.: vochtigh water).

1001 zich bewaeren: zich handhaven.

[p. 549]

 

En op de hielpen naeu betrouwen over 't vlak.¹⁰⁰²

 

Hy ziet een steenrots, die haer kruin naer boven stak

 

By kalmte, en als het stormt bedekt leght van de vloeden.

1005

Hier quam hy staen, om zich voor 't wreet gedroght te hoeden,

 

En staende aen 't uiterste der klip de slinke hant,

 

Dreef hem de sabel dwers door 't lyf in 't ingewant,

 

Tot dry en vierwerf toe. het hantgeklap, 't geschater

 

En luit geschrey des volx klinkt, over strant en water,

1010

Ten hemel. Kassioop en Cefeus d'ouders staen

 

En huppelen van vreught. zy groeten onbelaên^1010-11

 

Den schoonzoon, kennen hem voor hunnen ryxbevryer.

 

De bruit, van ketenen geslaekt, treet voor den stryer,

 

Gelyk een prys en loon van 's bruigoms dappren aert.

1015

Hy spoelt zyn strytbre hant, zeeghaftigh en bedaert,

 

In 't water af, bestroit het strant met watermeien¹⁰¹⁶

 

En loof, om 't slangryk hooft, van zynen romp gescheien,

 

Geensins te quetsen op de zeekust, daer hy 't leght.

 

De watertelgh verkeert in rotssteen, hard en hecht,

1020

Als 't zoute pit van 't hout, en d'afgeplukte telgen¹⁰²⁰

 

Beginnen al de kracht van 't slangryk hooft te zwelgen:

 

En dees steenachtighheit bleef sedert in den teen.¹⁰²²

 

De watermaeght beproeft dees groote wonderheên¹⁰²³

 

Aen veele takken, en bevint zoo door ervaeren

1025

Met blyschap deze kracht in telge en waterblaêren.¹⁰²⁵

 

Het zaet hiervan in zee geworpen teelt korael,

 

En houdt dien zelven aert, zoo dra de tak niet fael

 

Te ryzen, wortze styf. de tak, in zee gedolven⁺¹⁰²⁸

 

Blyft teen, wort steenkorael geheven uit de golven.

1030

Hy heilight dankbaer aen een drytal van de Goôn

 

Dry strantaltaeren, groen van versch gesnede zoôn,

 

Het slinke aen godt Merkuur, en aen heldin Minerve¹⁰³²

 

Het rechte, 't middenste aen Jupyn, op Cefeus werve.

1002 1e lez. voor kan in vs. 1001: durf (ausus), waarbij dan betrouwen aansloot.

1010-11 staen en: staan te; de vorm van vreugde-uiting niet bij Ov.

1016 watermeien: onder water gegroeide takjes.

1020 pit: merg; zout, voor bibula: ‘vocht tot zich trekkend’.

1022 teen: twijg; elders vr., maar zo 't schijnt als collectief door V. mannel. genomen; (vgl. Brab. den bie = de gezamenlike bijen).

1023 de watermaeght: de zeenimfen.

1025 deze kracht, nl. de werking van het Medusa-hoofd.

+ [Randschrift:] Strantteenen in korael.

1028 in zee gedolven, d.i. zolang ze nog onder water is; 1e lez.: die hout was onder.

1032 heldin: oorlogsgodin (bellica).

[p. 550]

 

Hy eerde Pallas met een vaerze. godt Merkuur¹⁰³⁴

1035

Ontfangt een kalf, en godt Jupyn, ter goeder uur',

 

Een' uitgelezen stier. toen ging hy heenestryken

 

Met zynen bruitschat, oir der Moorenlantsche ryken,¹⁰³⁷

 

En troude Andromeda. de min en bruiloftsgodt⁺¹⁰³⁸

 

Bestellen 't bruiloftslicht. men stookt door hun gebodt¹⁰³⁹

1040

Welriekend vier, bespant gewelf en bruiloftszaelen

 

Met kranssen, daer geluit van lieren en cimbaelen

 

Gehoort wort, fluit en zang, merktekens van geneught.

 

Zoo dra de valdeur kraekt, en opengaet met vreught,¹⁰⁴³

 

Verschynt het schitteren van gout en goude straelen.

1045

De koning Cefeus en zyne amptenaeren praelen,

 

En treden ten bankette in heerelyken schyn.^1045-46

 

Als kostelyke spys genut is, en de wyn

 

Het vrolyk hart verquikt, vraeght Perseus naer de zeden

 

En aert des lants; waerop Lincides hem met reden^1048-49

1050

Berecht van 's lants gewoont'. toen zeide hy in 't endt:

 

Manhafte Perseus, ay ontvou, 't is u bekent,

 

Door welk een listigheit, en dappren oorloghszegen¹⁰⁵²

 

Gy 't slangenhooft van dees Meduze hebt gekregen.

 

Hierop hief Perseus aen: daer Atlas opwaert vaert¹⁰⁵⁴

1055

Leght eene plaets, rondom van steil geberght' bewaert,

 

En d'ingang wort bewoont van dry gezustren t'zaemen,

 

Een trits van telgen, die uit Forcis stamboom quamen,¹⁰⁵⁷

 

Zy zien te gader uit een eenigh enkel oogh.

 

Toen d'eene zuster dit aen d'andre leende, boogh¹⁰⁵⁹

1060

Ik neêr, en greep het oogh behendigh op, en raekte

 

Hierme bezyden 's weeghs door kreupelbosch, daer 't kraekte,

1034 vaerze: jonge koe (vacca); vergel. Boek III, vers 27.

1037 bruitschat: Andromeda zelf nl.; Ovid. zegt, dat hij haar neemt, maar zonder de bruidschat (vs. 970); maar Farn. vermeldt een lez. in dotem: ‘ten bruidschat’; oir (1e lezing 't oir): erfgename.

+ [Randschrift:] Andromedaes en Perseus bruiloft.

1038 min: Amor; bruilofstgodt: Hymenaeus.

1039 bestellen: zorgen voor, bijbrengen; bruiloftslicht: de huweliksfakkels.

1043 valdeur; vgl. Bk. II, vs. 3.

1045-46 Cefeus en zyne amptenaeren; V. heeft, met Schrev., Cepheni, d.i. Aethiopiese, beschouwd als afgeleid van Cepheus; de verhouding is veeleer omgekeerd; amptenaeren, vgl. amptheer, vs. 1079; waardigheidsbekleders; in heerelyken schyn: luistervol in 't oog; dit hoort in 't Lat. bij bankette; Valentijn: ‘den adel van Konink Cefeus komt ter bruiloft, die heerlijk toe-geregt was’.

1048-49 Deze plaats is, in de Lat. tekst, zeer omstreden; V. volgt de destijds gangbare lezing, met Abantiades = Perseus bij vraeght, en een volgend vers, waarin zekere Lyncides antwoordt. Lyncides echter is een andere naam voor Perseus: nazaat van Lynceus (de grootvader van Perseus overgrootvader Abas); vgl. bij Bk V, vs. 137; en V, 253, waar V. in 1e lez. foutief de zoon van Linceus met Ampix verbond.

1052 oorloghszegen; vgl. Bk. IV, vs. 961; vgl. voor het genus Dl. I, 431:84 den zegen, naast de zege Dl. II, 689: 1060.

1054 Atlas, de berg.

1057 trits; voor geminas, d.i. twee; maar bij Schr. wordt nog een derde vermeld; deze twee waren de zgn. Graien, monsterlike oude wijven, met samen slechts één oog en één tand; zij bewaakten de toegang tot haar zusters de Gorgonen.

1059 leende, in ruimere opvatting: voor tijdelik gebruik overgaf.

[p. 551]

 

Door ongebaende rots en ruighten aen het huis,¹⁰⁶²

 

En op den drempel van de schuilende Meduis.¹⁰⁶³

 

Ik zagh doorgaens langs 't velt, door entloos ommezwieren,¹⁰⁶⁴

1065

Gedaenten zonder ent, van menschen en van dieren,

 

Door 't aenzien van Meduze in harden steen verkeert.

 

Ik zagh in myn rondas van koper gebruineert,¹⁰⁶⁷

 

Met myne slinke hant by 't hantsnoer aengegreepen,

 

Den weêrschyn van haer tronje; en toen 't gezicht beneepen¹⁰⁶⁹

1070

En al die slangezwarm in slaep gevallen lagh,

 

Zoo klonk ik haer het hooft van 't lichaem met een' slagh,¹⁰⁷¹

 

En nam dit met Pegaes, gesproten uit den bloede⁺¹⁰⁷²

 

Van 't bleek Meduzenhooft, met my tot myne hoede.

 

Hierby verhaelt de helt oprecht zyn' langen toght

1075

En omreis, vol gevaers: wat landen, noit bezocht,¹⁰⁷⁵

 

Zyne oogen uit de lucht bezichtighden in 't zweven,

 

En wat gestarrenten zyn pen doorsnorde in 't streven.¹⁰⁷⁷

 

Hy staekte zyn verhael, eer 't iemant lastigh vall'.¹⁰⁷⁸

 

Een amptheer vraeghde hem, waerom een van 't getal

1080

Der zustren slangen draeght geknoopt in haere vlechten,

 

En Perseus zeide: vrient, ik wil u klaer berechten,

 

Dewylge vraeght naer iet naemhaftighs, van den gront^1081-82

 

Waerop dit rust en steunt. Meduze, schoon en blont

 

Van haer, was hierom wyt befaemt by alle menschen,

1085

Benyt en aengezocht van menighten, die wenschen

 

Om zulk een schoone maeght, en meest om 't schoone haer,¹⁰⁸⁶

 

't Welk uitstak boven al. dit hoorde ik, en 't is waer,¹⁰⁸⁷

 

Uit hunnen mont, die haer met eigene oogen zagen.¹⁰⁸⁸

 

Men zeght hoe godt Neptuin, uit zynen waterwagen,^1089-vlg.

1062 rots en ruighten: met ruig gewas begroeide rotsen.

1063 Meduis; Ov. Gorgoneas domos: ‘de woning der Gorgonen’, drie monsters.

1064 doorgaens: overal (Lat. passim); entloos, terecht niet bij Ov.

1067 koper gebruineert: gepolijst koper: of van k. bepal. bij gebr.? vgl. Bk. XII, vs. 572-73.

1069 weêrschyn; want de rechtstreekse aanblik zou ook hem versteend hebben; gezicht: de ogen; beneepen: beklemd, overmand (door slaap).

1071 één slagh.

+ [Randschrift:] Pegaes uit Meduzaes bloet.

1072 Pegaes: Pegasus, het gevleugelde ros; (nog niet het gevleugelde Muzenros, dat de dichters berijden). Dat Perseus het ros mede nam, berust op verbinding met eripuisse; Ov. bedoelt, dat Perseus ook het geboren zijn van Pegasus (en bovendien nog van diens broeder, de reus Chrysaor) uit Medusa (vgl. vs. 1089-vlg.) verhaalde.

1075 omreis: tocht overal heen; vgl. omwegh, vs. 589.

1077 in 't streven: al voortvliegend.

1078 lastigh vall'; i.p.v. dit vall' wordt viel gevorderd, niet in de eerste plaats, als Van L. wil, wegens de zuiverheid der taal, maar omdat, naar V.'s zeggingswijze, men eer iets heel anders zou verstaan dan wat bedoeld is; bedoeld is nl. niet: ‘uit vreze dat 't iemand te lang mocht vallen’, maar: ‘vóórdat het iemand verwachtte’(ante exspectatum); de 1e lez. was inderdaad viel; 2e: zy, beide om 't rijm gewijzigd.

1081-82 berechten van: inlichten over; naemhaftigh: vermaard.

1086 't Tweede om: wegens.

1087 boven al (haar andere schoonheden).

1088 hunnen mont: de m. van dezulken.

1089-vlg. Volgens Ov., Bk. VI, geschiedde het in gedaante van een vogel; door V., die een andere tekst volgde, VI, 166 niet weergegeven.

[p. 552]

1090

Haer in Minerves kerk schoffeerde voor 't altaer.

 

De dochter van Jupyn keert d'oogen af van haer,

 

Bedekt het kuisch gezicht van deze geschoffeerde,¹⁰⁹²

 

En om te wreeken 't leet der schandelyk onteerde,¹⁰⁹³

 

Verkeert Meduzes haer in adderen, en voert,⁺

1095

Ten schrik der vyanden, en wat zich rept en roert,¹⁰⁹⁵

 

Dit adderryke hooft in haeren schilt ten toone.

1092 kuisch gezicht, door V. verkeerdelik van Medusa, niet van Minerva, verstaan, die zich 't gelaat bedekte met de aegis, haar beuklaer (Bk. II, vs. 977).

1093 Nietdáárom, maar om de schennis van haar tempel te wreken.

+ [Randschrift:] Meduzaes haer in adders.

1095 Teneinde tegenspraak tussen deze regels en Perseus' bezit van 't hoofd te ontkomen, wordt aangenomen, dat Minerva een afbeelding ervan voerde op haar schild, (of ook wel: op haar borstpantser, zoals Ov. hier zegt: pectore in adverso: ‘voor op haar borst’).

TEKSTKRITIEK: vs. 39 oude uitg.: heene trokt.

TEKSTKRITIEK: vs. 108 hs. zoo lang misschien als één woord bedoeld.

TEKSTKRITIEK: vs. 142 oude uitg.: aen quam. - 145 oude uitg.: na tanden een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 172 oude uitg.: z'Ontstelt. - 173 en nu een poos is de overeenstemmende lezing van hs. en oude uitgaven. Het Latijn luidt: sed postquam remorata suos cognovit amores (vs. 137). Van Lennep: na; zakelik terecht; maar hij vermeldde de oude lezing niet; Van Vl., Unger nu. - 180 oude uitg.: min.

TEKSTKRITIEK: vs. 211 oude uitg.: stort 't in lemmer; Huydec. in 't. - 213 oude uitg.: na ouders een komma. - 230 oude uitg.: ontsteltenisse.

TEKSTKRITIEK: vs. 280 oude uitg.: de moeder. - 284 oude uitg.: Hefperye (f in pl. v. de lange s).

TEKSTKRITIEK: vs. 300 oude uitg. werrelt.

TEKSTKRITIEK: vs. 340 oude uitg.: grafsté. - 342 oude uitg.: by blyft. - 343 oude uitg.: na vader puntkomma.

TEKSTKRITIEK: vs. 372 dien; hs. en oude uitgaven: daer; hetgeen, naar Van L. terecht opmerkte, niet met het Lat. overeenkomt; indien het al een zin oplevert, is het toch niet die van Ov. Echter zag Van L. over 't hoofd, dat V.'s tekst niet Nymphe, maar Nymphae had, hetgeen zijn vertaling op een ander punt (de boele zyn veltgodin) toelicht, ofschoon men ook daar eer zyn boele de v. zou verwachten; V. Vl. daar; Unger dien.

TEKSTKRITIEK: vs. 385 oude uitg.: by quam. - 388 oirzaek; V. heeft hier en soms elders verzuimd de spelling te wijzigen, gelijk hij anders regelmatig deed; oude uitg.: oor-; vgl. vs. 637.

TEKSTKRITIEK: vs. 444 Ho.: Hy kent. - 454 oude uitg.: laet. - 464 oude uitg.: ontsteken.

TEKSTKRITIEK: vs. 474 oude uitg.: na weêr een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 509 oude uitg.: na gedwongen een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 570 in zee; oude uitg.: op zee; wel wegens het volgende in dolfijns. - 578 leert; oude uitg.: merkt.

TEKSTKRITIEK: vs. 593 zie beneden. - 612 den nacht; oude uitg.: de nacht.

TEKSTKRITIEK: vs. 637 oude uitg.: oorsprong; vgl. vs. 388.

TEKSTKRITIEK: vs. 669 oude uitg.: komma na hooft, die echter in het hs. is weggewist.

TEKSTKRITIEK: vs. 693 oude uitg.: slangen gordel.

TEKSTKRITIEK: vs. 704 oude uitg.: na dolheit 'n komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 729 oude uitg.: wel eer.

TEKSTKRITIEK: vs. 767 neefke uit neefken gewijzigd.

TEKSTKRITIEK: vs. 820 oude uitg.: in den yl. - 823 oude uitg.: Altijt gedenkende aen haer' eersten vorm en aert. - 834 oude uitg.: generwijs. - 837 Kantschrift, oude uitg.: Jupiter; een verschreven voor een' of eenen; vgl. Bk. VI, vs. 920.

TEKSTKRITIEK: vs. 841 oude uitg.: den; de n is in 't hs. weggemaakt; zie onder; niet opgemerkt door Lelyv., Unger. - 854 oude uitg.: na oost geen komma. - 857 Hoogstr. landd-. - 858 oude uitg.: zoo lang. - 865 oude uitg.: koomt; hs. 1e lez. komt; daarna 'n o bovengeschreven, t weggewist en vervangen door'.

TEKSTKRITIEK: vs. 880 oude uitg.: Zeehaftigh; andere uitg. met -g.

TEKSTKRITIEK: vs. 898 oude uitg.: na steenbergh geen komma. - 919 moeders; 1e lez. 's moeders; zeer wschl. was 't de bedoeling 's te schrappen; oude uitg.: 's moeders.

TEKSTKRITIEK: vs. 931 oude uitg.: na hant puntkomma. - 932 oude uitg.: uw leden; Lat. cur vincla geras.

TEKSTKRITIEK: vs. 950 oude uitg.: ontstelt. - 951-52 oude uitg.: En droevigh by hun pant, en huwbre, wien het gelt, Met reden meer bedroeft. Wat vs. 952 betreft, was dit ook de oorspr. lez. die dichter bij 't Latijn staat (sed iustius illa). Bij de druk is dan daartoe teruggekeerd, maar tevens de bouw van het overige onhelder, hoewel syntakties gladder, gemaakt. - 962 grimmigh; oude uitg.: vreeslijk. - 969 oude uitgave na eede geen komma. - 973 oude uitg. rotsigh.

TEKSTKRITIEK: vs. 981 oude uitg. 't ledige. - 985 oude uitg. komt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1007 Ho.: Dreef het. - 1020 Als; oude uitg. al; de lez. van het hs. is tot dusver niet opgemerkt. - 1027 kantschrift ontbr. in de oude uitg.

TEKSTKRITIEK: vs. 1039 hs. na gebodt missch. een komma. - 1053 oude uitgave gekreegen. - 1057 hs. zynen stamboom.

TEKSTKRITIEK: r. 1072 kantschrift ontbr. in de oude uitg.