De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

Staetwecker.aant.^*

DISCITE JVSTITIAM MONITI.

Wat baeten magazijnen, zwanger¹

Van al verslindend nootgeweer?²

Wat magh het baeten dat men langer

Met vlaggen van den leeu braveer',⁴

Zoo 't leeuwenhart begint te flaeuwen,

* Van 1658. Volgens de tekst van de afzonderlike uitgave in plano (Unger no. 578). Het motto, ontleend aan Aeneis VI, 620, betekent: Leert uit de verkregen les rechtvaardigheid betrachten.
Deze Staetwecker is uitgelokt door de Morgen- Wekker van Jan Zoet (Digtkunstige Werken, 1714, blz. 80), met de aanhef: ‘Van Vondel, leeft gy nog, en laat gy u niet hooren?’ en het slot: ‘'t Za lustig, ty aan 't werk, ik open u de poort, En scheider dan meê af. Van Vondel maak gy 't voort.’ (Vgl. Knuttel: Catal. van Pamfletten II¹, nr. 8095 en G. Kalff: Van Zeevarende Luyden en Zee-Poëten, blz. 139, en zie voor een overeenkomende titel dl. 5, 574. Zie over de Duitse vert. van dit gedicht 14de Verslag Vondel-Mus. '31, blz. 41.
Zweden had steun gekregen van Engeland, dat naijverig was op de rol, door de Hollanders in het Noorden gespeeld. Holland, dat oorlog met Engeland wilde vermijden, weigerde Polen en Brandenburg te steunen bij een landing op Funen. Vondel wekt nu, in December 1658, de Staten op, om Zweden verder te bestrijden.

1 zwanger van: overvuld met.

2 nootgeweer: oorlogsmateriaal voor geval van nood.

4 braveer': pronkt.

[p. 650]

 

En voor 't geloey van stieren zwicht?⁶

 

Wat baeten hem gebit, en klaeuwen,

 

Indien hy slaept in zijnen plicht?

 

Athene, sloop uw houte veste,⁹

10

Geboort met maght van grofgeschut:¹⁰

 

Geef Xerxes al uw recht ten beste:¹¹

 

Gereede voorraet is onnut,

 

Ten zy men 't zeerecht pass' te paeien.¹³

 

Het donderkruit eischt vonck en vier.

15

De roode haen moet rustigh kraeien:¹⁵

 

Op 't zwaeien van de bloetbanier,

 

Het roode paert met sporen noopen,¹⁷

 

Den kam opsteecken in dat perck.¹⁸

 

Zoo sluit men 't heiloos zeeslot open:

20

Zoo valt geen beer den leeu te sterck.²⁰

 

Aen wijs beleit zal 't niet ontbreecken,

 

Noch voorgang van 's landts amirael,

 

Dat 's klaer aen WASSENAER gebleecken,

 

Die, als een zeerots van metael,

25

Zich schrap zette in de barreningen²⁵

 

En 't buldren van den noortorkaen,²⁶

 

Die gansch Europe wou bespringen,²⁷

 

De zeevaert in zijn boeien slaen.

 

Hoe queet zich Floriszoon, en Witte,²⁹

30

In 't onweêr van dat krijghsgevaer!³⁰

 

Hoe offerden zich in die hitte

 

Ons Decien op 't hoogh altaer³²

 

Van Mars, hun vaderlant ten goede,³³

 

Ten dienst van Hollants bontgenoot!

35

Hun vier verslont de waterroede.³⁵

 

Men eerze in beelden na hun doot.

 

Laet weiflaers en verraeders beven³⁷

6 stieren en beer (vs. 20), minachtend voor dieren van minder edele aard dan de leeuw.

9 In de derde Perziese oorlog werd Athene in brand gestoken. De bevolking redde zich op schepen en versloeg Xerxes in de zeeslag bij Salamis.

10 Geboort: omringd.

11 Geef ten beste: geef prijs.

13 pass' te paeien: zorg draagt te bevredigen.

15 De roode haen: het ontstoken buskruit; rustigh: flink.

17 Het roode paert: het geschut (vgl. Zeemagazijn, vs. 145-47).

18 perck: strijdperk.

20 beer: als spotnaam voor de Zweden ook in politieke liedjes van die tijd (zie D.F. Scheurleer: Onze mannen ter zee, 1913, II, blz. 23-25).

25 barreningen: branding.

26 noortorkaen: in het Noorden opgestoken orkaan.

27 bespringen: overvallen.

29 Pieter Florisz. Bloem en Witte de With, de dappere vice-admiralen, die in de zeeslag aan de Sont sneuvelden.

30 onweêr: noodweer, storm.

32 Ons Decien: Decius Mus, de Romeinse consul, verzekerde door een vrijwillige dood de overwinning in de slag bij de Vesuvius (340).

33 ten goede: tot het welzijn van.

35 Hun vier: hun vurige moed; de waterroede: de gesel ter zee?

37 verraeders: Vondel zinspeelt op de kapiteins die Wassenaar en Witte de With schandelik in de steek lieten, en kiest partij voor Wassenaar, aan wie door de regenten van Amsterdam de schuld gegeven werd.

[p. 651]

 

Voor d'oorloghstucht, die kent geen bloet,³⁸

 

Ziet bloetverwanten aen, noch neven.³⁹

40

Out Rome stont op dezen voet.⁴⁰

 

Wat baet het Brutus uit te houwen,

 

In klaeren marmersteen zoo prat^41-42

 

Zijn streng gerecht en tucht t'ontvouwen?⁴³

 

Dat voorbeelt natreên sticht een stadt.⁴⁴

45

Zoo brult de zeeleeuw van Venedigh:⁴⁵

 

Daer lijdt het oogh des staets geen' schimp.⁴⁶

 

Men ga in burgerzaecken zedigh:⁴⁷

 

Hier gelt verbloemen, gunst, noch glimp.⁴⁸

 

Genadigh zijn, is ongenade⁴⁹

50

In staets belang. hy spaert geen bloet,

 

Die schelmen spaert. men recht te spade,⁵¹

 

Daer staetrecht voortgang eischt, en spoet.⁵²

 

Men prest hier niet: hier valt geen klaegen.⁵³

 

Wie 't lijf op prijs zet, moet het waegen.⁵⁴

38 die kent geen bloet: die zelfs geen naaste familie ontziet.

39 neven: afstammelingen (kleinzoons).

40 stont op dezen voet: handhaafde deze niemand ontziende tucht. Dat bleek uit het streng gerecht van Brutus (vs. 43), die zijn beide zonen wegens landverraad liet ter dood brengen.

41-42 Zie ‘Inwydinge van 't Stadthuis’, deel 5, blz. 895-96; prat: trots (nl. op zijn gedrag).

43 t'ontvouwen: in woorden te verheerliken.

44 Laat men liever, door dat voorbeeld na te volgen (natreên), de stad (of de staat) stevig grondvesten.

45 In Venetië werd plicht-verzuim van bevelhebbers streng gestraft.

46 lijdt geen' schimp: ondergaat geen hoon.

47 Men ga zedigh: men moge gematigd optreden.

48 Hier: nl. waar het hoge staatsbelangen geldt; glimp: vergoeliking.

49 Genade toepassen is een averechtse genade.

51 schelmen: als de bedoelde kapiteins; men recht: men past het strafrecht toe.

52 staetrecht: het recht van de staat, nl. op veiligheid en voortbestaan; voortgang: voortvarendheid.

53 De dienst op de zeeschepen werd vervuld door vrijwilligers.

54 't lijf op prijs zet: zijn leven op prijs stelt.

Op d'afbeeldinge van den doorluchtighsten zeehelt, H. Jakob van Wassenaer, Vryheere van Wassenaer &c. Amirael van Hollant en Westvrieslant.aant.^*

INVIDIAE CAPAX.

De goude balck in 't blaeuwe velt,

De zilvre maen in 't roode melt²

De Burghgraefschap, en Wassenaeren:³
Maer in de blaeuwe en roode baren,⁴

* OP D'AFBEELDINGE vormt de 2e helft van dezelfde plano. Het motto, ontleend aan Seneca Troad. vs. 479, betekent: de afgunst opwekkend.

2 melt: verkondigt, herinnert aan.

3 De Burghgraafschap: nl. van Leiden; Wassenaeren: de zilveren maan in het wapen is wassende.

4 roode: door het vergoten bloed. De beide kleuren in het wapen krijgen voor Vondel symboliese betekenis.

[p. 652]

5

Voor 't vaderlant en 't algemeen,

 

Recht door twee zeekasteelen heen,⁶

 

Beschoten van twee gloênde stranden,⁷

 

De lant-en-zeepest uit te branden,⁸

 

En met 's lants sleutel, kruit, en lont⁹

10

En zeekortou den Orezont¹⁰

 

Ontsluiten, adelt hem rechtschapen.¹¹

 

Zoo kroont helt WASSENAER zijn wapen.¹²

 

 

 

J. v. Vondel.

't Amsterdam, voor de Weduwe van Abraham de Wees, op den middeldam. 1658.

6 Twee zeekasteelen: nl. het schip van de Vice-Admiraal Gerdlon en de Morgenster.

7 Vgl. Vrije Zeevaert, vs. 4.

8 De lant-en-zeepest: de Zweedse macht, verderfelik te land en ter zee.

9 's lants sleutel: om de Sont (Oresont) te openen.

10 zeekortou: scheepsgeschut.

11 adelt hem rechtschapen: geeft hem de ware adel, als een rechtgeaard zeeheld.

12 Door die heldendaad verklaart hij de zinnebeeldige betekenis van zijn wapen.