Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel IV

[pagina 222]

[pagina 223]

11
Meekrap en garancine

Het meekrapbedrijf vóór 1845
Een vloedgolf aan innovaties
De vette jaren vijftig
De turbulente jaren zestig en zeventig

Vanaf de vijftiende eeuw tot diep in de negentiende eeuw hebben Zeeland en de aangrenzende zeckleigebieden in Zuid-Holland en Noord-Brabant internationaal een vooraanstaande positie ingenomen bij de produktie van meekrap.Ga naar eindnoot1. Andere belangrijke producenten waren enkele Franse en Duitse streken, Italiaanse staatjes, en het gebied rond Smyrna en Cyprus. Meekrap is een overblijvende plant met lange dikke wortels. De wortels bevatten de kleurstof voor het verkrijgen van een breed palet aan kleuren, van zwart en bruin tot rood en roze. In Nederland werden de wortels in zogenaamde meestoven verwerkt tot poeder en in grote houten vaten vervoerd naar de stapelmarkt in Rotterdam, waar de verkoop aan veelal buitenlandse ververijen en katoendrukkerijen plaats vond. Belangrijke afzetmarkten waren Engeland, de Verenigde Staten en Duitsland.

Met de grote bloei van de analytische chemie na 1800 begon men ook de complex samengestelde meekrapwortel met scheikundige middelen te ontleden. Men ontdekte dat de wortel was opgebouwd uit een groot aantal verschillende stoffen: kleurstoffen, suikers en (hout)vezelachtige stoffen. De laatste twee soorten verbindingen waren uiteraard voor het eigenlijke verfproces van geen betekenis. De Parijse apothekers Jean-Pierre Robiquet en Jean-Jacques Colin publiceerden in 1826 de resultaten van een grondig chemisch onderzoek naar de verschillende kleurstoffen die in de wortel van de meekrapplant aanwezig zijn. De belangrijkste hiervan noemden zij alizarine. Op basis van dit onderzoek namen zij op 26 maart 1828 een Frans octrooi voor 10 jaar op de bereiding met behulp van zwavelzuur van een meekrappreparaat waarin de concentratie aan alizarine 3 à 4 maal hoger was dan in het oorspronkelijke meekrappoeder: garancine. Het gehalte aan alizarine was overigens slechts 3%. De kleurkracht van één kilogram alizarine kwam overeen met die van 35 kilo garancine, en die kwam weer overeen met ruim 100 kilo meekrap. Technisch was de bereiding van zuivere alizarine uit meekrap te complex en tijdrovend om rendabel te kunnen zijn. In 1868 werd een geheel andere route gevonden voor de produktie van alizarine: via een synthetisch-chemische methode uit antraceen, een stof die zich bevond in een afvalprodukt van de (licht)gasfabrieken. Deze ontdekking luidde het einde in van de meekrap- en garancineproduktie.

 

Tot de jaren twintig van de negentiende eeuw was Nederland de marktleider op het terrein van meekrap. Maar in het laatste kwart van de achttiende eeuw was in Frankrijk de streek rond Avignon, Vaucluse, al uitgegroeid tot een belangrijk meekrapcentrum. Er werden verscheidene verbeteringen ingevoerd in het produktieproces van meekrap. Na 1816 ging men exporteren. In de twintiger jaren werd dit voor de Nederlandse meekraphandelaren merkbaar op de Engelse markt. Frankrijk werd steeds meer een geduchte concurrent.Ga naar eindnoot2. De Fransen wisten in de jaren dertig hun positie verder te versterken met de produktie van garancine. De vraag die in de eerste paragraaf zal worden beantwoord is waarom de Nederlandse producenten tot 1845 de Franse vernieuwingen in het produktieproces niet overnamen en waarom juist in 1845 een omslag plaats vond. Om dit te begrijpen zal het nodig zijn het Nederlandse produktieproces en de manier waarop het was verankerd in de regelgeving en de handelsstructuur van de stapelmarkt te beschrijven. Ook zullen enkele Nederlandse initiatieven tot innovatie worden besproken en zal worden aangegeven waarom deze niet resulteerden in bredere veranderingen in het Nederlandse produktiesysteem.

Na 1845 kwam echter wel een vernieuwingsproces

[pagina 224]

op gang waardoor in korte tijd het gezicht van het Nederlandse meekrapbedrijf drastisch veranderde. In de tweede paragraaf zal de aard van dit vernieuwingsproces worden geanalyseerd. In hoeverre sloot het vernieuwingsproces aan bij de bestaande produktiewijze? Wat waren de overeenkomsten en verschillen met de Franse produktiewijze? Voor het begrijpen van de aard van het vernieuwingsproces zal het nodig zijn een analyse te maken van de sociale groepen die de dragers waren van de vernieuwingen in het Nederlandse meekrapbedrijf. In de derde paragraaf zal vervolgens een beschrijving worden gegeven van de verdere ontwikkeling van het nieuwe produktiesysteem in de jaren vijftig. Daarin zal veel aandacht worden geschonken aan de expansie van de garancine-industrie en de milieuproblemen die dat met zich mee bracht. In de vierde paragraaf zullen de turbulente jaren zestig en zeventig worden besproken en de neergang van de meekrap en garancine-industrie in de decennia daarna.

Het meekrapbedrijf vóór 1845

De meestoof

Het symbool van het Nederlandse meekrapbedrijf was de meestoof. Dat was de fabriek waar de meekrapwortels werden verwerkt tot meekrappoeder. De meestoof bestond uit een lange schuur, de koude stoof, waarin de wortels bij aankomst werden gestort; een droogtoren waarin ook een woonhuis, de zogenaamde heerlijkheid, was ondergebracht; en een stamphuis. De meestoof was meestal het gemeenschappelijke bezit van een aantal landbouwers, die een coöperatie of vennootschap vormden. De meekrap bleef tijdens het bereiden eigendom van de landbouwer. Iedere partij werd apart verwerkt, zodat de eigenaar zijn eigen partij op de markt kon verkopen.

De meestoof ontbrak in het Franse produktiesysteem. De Franse landbouwers leverden hun meekrapwortels direct aan fabrikanten die ze verwerkten tot relatief grote homogene hoeveelheden van dezelfde kwaliteit. De fabrikanten leverden dit produkt aan de ververijen en katoendrukkerijen.Ga naar eindnoot3. Dit was een cruciaal verschil tussen het Franse en Nederlandse systeem en is de sleutel voor het begrijpen van de verschillen tussen de innovatieprocessen in Nederland en Frankrijk.

De bereiding van meekrap

Al in de veertiende eeuw werd in Nederland meekrap verbouwd.Ga naar eindnoot4. Wanneer de meestoof en de daarmee verbonden typische bereidingswijze tot ontwikkeling is gekomen weten we niet. Maar zeker is dat reeds in de zestiende eeuw de verschillende technieken die hier zullen worden beschreven werden onderscheiden. De bereiding van meekrap in de meestoof viel uiteen in drie hoofdbewerkingen: het drogen, het zuiveren en het stampen. Het drogen viel nog eens uiteen in twee deelbewerkingen: een voor- en een nadroging, waarbij de tweede hoofdbewerking, het zuiveren, tussen beide droogprocessen in viel.

De voordroging vond plaats in de toren. Bij het zuiveren werden de voorgedroogde wortels handmatig met dorsvlegels in kleine stukjes geslagen en vervolgens niet zeven en wanmolens ontdaan van aanklevende aarde. Het nu ontstane produkt, dat bestond uit kleine stukjes gedroogde en gezuiverde wortel, werd racine genoemd. De tijdens het zuiveringsproces afgescheiden aarde en worteldelen werden bij elkaar gevoegd en onder de benaming mul verkocht. Nadat de wortels een nadroging hadden ondergaan, vond de laatste bewerking plaats: het stampen van de worteldelen tot poeder. Tijdens dit stampen werd een speciale procedure gevolgd, zodat er verschillende kwaliteiten meekrappoeder ontstonden. De kwaliteit werd hierbij gemeten naar de mate van zuiverheid. De aanwezigheid van aarde had namelijk desastreuze gevolgen voor het verfproces.

De Nederlandse meekrap had zich door haar zuiverheid grote faam weten te verwerven. Om deze faam te waarborgen hadden eerst steden, vervolgens provinciale staten en uiteindelijk de Nederlandse Staat eeuwenlang het meekrapbedrijf omringd met een netwerk van wetten. Deze schreven bijvoorbeeld voor hoeveel procent verontreiniging een bepaalde kwaliteit mocht bevatten. Ook verboden zij nadrukkelijk het vermengen van kwaliteiten of overstampen van de mul. De kleinschalige produktie in stoven was voor haar afzet afhankelijk van de stapelmarkt in Rotterdam. Deze vormde de verbindende schakel tussen vraag en aanbod. Het zou voor de meestoofeigenaren een onmogelijke opgave zijn geweest voor hun kleine partijen meekrap van verschillende kwaliteiten een geschikte koper te vinden. De stapelhandelaren daarentegen vormden grote en gevarieerde voorraden waarmee ze in principe op elk moment aan elke vraag konden voldoen.Ga naar eindnoot5.

Kwaliteit en concurrentiekracht

Waarom schakelde Nederland niet over op het Franse bereidingssysteem in de periode voor 1845? Allereerst kan geconstateerd worden dat de economische noodzaak ontbrak. De opkomst van de Franse concurrentie beïnvloedde de economische positie van de Nederlandse meekrap nauwelijks. De Nederlandse meekrap bleef gewild. Produktie en export groeiden. Na de diepe crisis in 1829 en 1830, die overigens niet verklaard moet worden

[pagina 225]

door Franse concurrentie maar door het mislukken van de oogst, deed zich tot 1837 een ongekende bloeiperiode voor. In 1835 en 1836 werd als uitkomst van deze bloeiperiode en als teken dat men de toekomst zonnig inzag een reeks van nieuwe meestoven opgericht (zie grafiek 11.1).Ga naar eindnoot6.

De belangrijkste verklaring voor het uitblijven moet gezocht worden op een ander vlak. Opvallend is dat het voor de meeste betrokkenen, stapelhandelaren, meestoofeigenaren en hun vertegenwoordigers en de overheid, zelfs geen discussiepunt was of men moest overschakelen op het Franse systeem. Men maakte zich vooral druk over de ontwikkeling en toepassing van regelgeving die de kwaliteit van het Nederlandse meekrap moest waarborgen. Daarover is in de eerste helft van de negentiende eeuw een intensieve en heftige discussie gevoerd.Ga naar eindnoot8. Aanleiding vormden telkens weer vervalsingen en de vele geruchten daarover. Meekrap van lage kwaliteit, bijvoorbeeld de mullen, soms zelfs aangevuld met andere substanties, werd verkocht onder een keurmerk van hogere kwaliteit. Voor de betrokkenen was aanscherping van regelgeving en het terugdringen van vervalsingen het middel om de Franse concurrentie het hoofd te bieden en een plaats voor de Nederlandse meekrap op vooral de Engelse markt te behouden. Die plaats was het leveren van hoge kwaliteit meekrap. Men zocht verbeteringen dus binnen het systeem en wel in verbetering van de regelgeving, die in de visie van zowel de handelaren als de meestoofeigenaren en hun vertegenwoordigers bij de Commissie van Landbouw in Zeeland en Provinciale Staten van Zeeland cruciaal was voor de concurrentiekracht van de Nederlandse meekrap. Het bereidingsproces bleef daardoor volkomen buiten schot.Ga naar eindnoot9.

Nieuwe initiatieven

Het belang dat de deelnemers aan de discussie over regelgeving hechtten aan het behoud van de bestaande bereidingswijze bleek in 1837 toen H. Giljam, een pachtboer uit Ouwerkerk, geen toestemming werd verleend tot het oprichten van een meekrapfabriek te Zierikzee ‘om de Zeeuwse in de stoven bewerkte en gesorteerde meekrappen, door het doen ondergaan eener nieuwe bewerking, zonder verlies van derzelver oorspronkelijke deugdelijkheid aan eigenschappen der Avignonsche gelijk, dadelijk na de bereiding voor het gebruik in de fabriek geschikt te maken’. Hij wilde dus de verschillende meekrapsoorten uit de stoven samenvoegen en opnieuw pulveriseren zodat grotere homogene hoeveelheden die qua fijnheid gelijk waren aan de Avignonsche meekrap konden worden geproduceerd. Hiermee overtrad Giljam twee wetten, zoals bleek uit het advies van de Commissie van Land-

[pagina 226]

bouw te Zeeland, namelijk de wet van 20 oktober 1819, die precies stipuleerde welke soorten meekrap geproduceerd mochten worden en de wet van 28 februari 1834, die bepaalde dat meekrap gereed in stoven geen enkele andere bewerking meer mocht ondergaan. Ook merkte de Commissie nog fijntjes op dat ‘imitatie der Avignonsche misschien van nadeeligen invloed kan zijn op de reputatie buiten 's lands der alom met roem bekende gestampte meesoorten...’.Ga naar eindnoot10. Later merkte ze nog op dat juist vanwege de kwaliteit de prijs van de Avignonsche meekrap altijd minder was geweest dan de Zeeuwse. De oprichting van een Zeeuwse fabriek die Avignonsche meekrap ging maken kon alleen maar tot verwarring leiden en tot prijsval van de echte Zeeuwse meekrap, aldus de Commissie.

Uit de affaire Giljam blijkt dat de Commissie van Landbouw de regelgeving die voorschreef welke kwaliteiten moesten worden bereid van essentieel belang achtte voor de concurrentie met Frankrijk. Bovendien werd de Nederlandse meekrap, juist vanwege haar specifieke bereiding, hoger gewaardeerd dan de Franse. De fabriek van Giljam is er nooit gekomen.

Twee andere meekrapfabrieken hebben vóór 1845 wel met succes geopereerd: de fabriek van Verplancke in Drongen nabij Gent vanaf 1822 en de fabriek van Seydlitz en Van Waesberghen in Hontenisse te Zeeuws Vlaanderen vanaf 1837.Ga naar eindnoot11. De vernieuwingen doorgevoerd in deze fabrieken vonden echter geen navolging. Ook stimulansen via enkele prijsvragen hadden weinig succes. De Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen schreef in 1831 een prijsvraag uit over de verbeterde bereiding van meekrap, ondermeer verwijzend naar initiatieven in België en Frankrijk. Daarop kwam echter geen reactie binnen.Ga naar eindnoot12. Verder had het Zeeuwsch Genootschap in 1834 een prijsvraag uitgeschreven over de toepassing van stoomdroging en stoomkracht in meestoven. Daarop was wel een antwoord binnengekomen, maar dat werd niet bekroond en de vraag werd uiteindelijk in 1842 ingetrokken.Ga naar eindnoot13.

De grote stuwkracht achter de fabriek te Drongen was J.A. Verplancke. Hij was handelaar in textiel en in 1824 onder meer eigenaar van een katoendrukkerij te Gent. In de meekrapfabriek werd al vanaf de oprichting in 1822 van stoomkracht gebruik gemaakt en een machinale vorm van zuivering toegepast. Deze machinale zuivering bestond uit een groot aantal onderling verbonden zeven, grotendeels aangedreven met stoomkracht. In het zeefproces werd eerst de mul van de racine gescheiden waarna de mul nieuwe zevingen onderging en alsnog bij de racine werd gevoegd. Was Verplancke hiermee niet in overtreding? Immers de fabriek van Giljam werd verboden omdat hij mul met andere kwaliteiten meekrap wilde vermengen. Het grote verschil is echter dat bij Verplancke dit vermengen plaats vond binnen zijn fabriek en bij Giljam erbuiten. Volgens de letter van de wet was alleen het laatste verboden.Ga naar eindnoot14.

Verplancke voerde echter niet alleen verbeteringen door in de zuivering, maar ook in het droogproces. Voor zijn fabriek miste hij de aanvoer van wortels omdat in Oost-Vlaanderen te weinig meekrap werd geteeld. Het vervoeren van ongedroogde wortels was door de hoge transportkosten veel te duur.

Transport van racine was echter wel rendabel door het grote gewichtsverlies dat optrad tijdens het drogen. Verplancke richtte daarom in 1824 te Zierikzee de dubbele (d.w.z. twee torens, dorsvloeren en eesten) meekrapdrogerij of racinefabriek ‘De Drij Engelen’ op. Hij ontwikkelde daarvoor een verbeterde droogmethode die aanraking van meekrap door rookgassen voorkwam door de constructie van een regelbare aan- en afvoer van. buiten de droogruimte. Ook maakte hij de warmteafgifte van de oven beter regelbaar. Na de scheiding tussen België en Nederland kwam Verplancke in de problemen. Door het hoge uitvoertarief voor racine was de arbeidsdeling tussen beide fabrieken niet langer mogelijk. Hij liet daarom in Zierikzee een dubbele stampinstallatie aanbrengen en in Drongen een stoomdrooginrichting, zodat hij nu twee volledige bedrijven had. In 1844 verwerkte Verplancke in zijn fabriek voor het laatst meekrap, waarna hij zijn fabriek heeft verkocht (waarover later meer).

[pagina 227]

Een andere vernieuwingspoging in deze periode is ondernomen door Charles Louis Seydlitz en August Pieter van Waesberghen, handelaren uit Hulst in Vlaanderen. Zij richtten in 1836 te Hontenisse een meestoof op, waarin al snel allerlei verbeteringen werden ingevoerd. Daardoor groeide de meestoof uit tot een meekrapfabriek. De totale investeringskosten bedroegen in 1840 ƒ 91.000. In 1837 werkte de fabriek met drie torens, zestien stampers en een stoomdrooginrichting. Ook de stampers werden aangedreven door stoomkracht en de zuivering gebeurde machinaal. Een andere nieuwtje was het machinaal wassen van de wortels voor het droogproces. Dit had echter als groot nadeel dat het droogproces bijzonder veel tijd in beslag nam.Ga naar eindnoot15.

Nog in 1842 probeerde de meekraphandelaar H.J. Gudde een variant van dit Vlaamse systeem met machinale zuivering en stoomdroging te verkopen aan meestoofeigenaren, nadat hij zelf een octrooi had aangevraagd. De stoofeigenaren bleken geen belangstelling te hebben.Ga naar eindnoot16.

Hoe kunnen we deze initiatieven verklaren? Dat is niet zo gemakkelijk, omdat te weinig bekend is over de geschiedenis van vernieuwingen in Frankrijk. Maar de initiatieven moeten wellicht deels herleid worden tot individuele factoren: de ondernemingsgeest van betrokkenen. Toch kunnen ook wel een paar algemene factoren worden aangewezen die in zekere zin het spiegelbeeld vormen van de factoren die verklaren waarom de betrokkenen die een centrale positie innamen in het meckrapsysteem de bereiding niet problematiseerden. Verplancke, Seydlitz en Van Waesberghen waren buitenstaanders. In Zeeuws-Vlaanderen en de toenmalige Zuidelijke Nederlanden was geen lange meekraptraditie. Er was niet veel geïnvesteerd in een bepaalde bereidingswijze. Ook stonden zij cognitief verder af van de Zeeuwse definitie van wat kwalitatief goede meekrap was.

Maar dat er zulke initiatieven zijn geweest is wellicht niet van zo grote betekenis. Van grotere betekenis is dat ze geen vervolg kregen. Daarmee bevestigen deze initiatieven het algemene beeld, namelijk dat de bereiding niet werd geproblematiseerd. Dat veranderde na 1843. Waarom vond die omslag toen plaats?

De afschaffing van regelgeving

In 1843 kwam de bereiding zelf, en daarmee de regelgeving, voor het eerst ter discussie te staan, zowel bij de overheid als in landbouwkringen, vertegenwoordigd door de Commissies van Landbouw in Zeeland en Zuid-Holland. De ommezwaai van de Commissie van Landbouw blijkt uit een antwoord van 9 februari 1843 op de vraag van de Provinciale Staten van Zeeland of ‘het doelmatig en nodig is

om meekrapteelt en bereiding, tegen de algemeen aangenomen beginselen van vrijheid in de uitoefening van nijverheid aan bepaalde voorschriften en formaliteiten te onderwerpen; en of niet juist die voorschriften aanleiding geven dat door deze industrie geene vorderingen zijn gemaakt’. De Commissie bevestigde nu dit standpunt. Regelgeving was altijd de hoeder geweest van de kwaliteit van de Zeeuwse meekrap, maar daardoor bleef de prijs te hoog, waardoor de Franse meekrap, die van mindere kwaliteit was, met een lagere prijs de markt kon veroveren. Juist die lage prijs had ook alle vervalsingen uitgelokt. Daardoor kon regelgeving nu inderdaad als belemmerend worden gezien, aldus de Commissie. Bovendien bevestigde de Commissie de stelling dat ‘alle bemoeijing der regering met particuliere industrie voor dezelve op den duur nadeelig is’, terwijl zij in 1840 nog voorstellen voor strengere controle had ingediend, nadat uit onderzoek was gebleken dat op Zuid-Beveland alle voorschriften met voeten werden getreden.Ga naar eindnoot17.

De cruciale vraag is natuurlijk waarom de bereiding na 1842 wel werd geproblematiseerd, en waarom de zo heilig geachte regelgeving uiteindelijk, in januari 1845, in zijn geheel werd afgeschaft. De belangrijkste reden is dat de verwachtingen over toepassing

[pagina 228]

van strakke regelgeving niet waren uitgekomen. De problemen werden niet opgelost en vervalsingen bleven voorkomen. In de discussie na 1837 over verdere aanscherping van de regelgeving is duidelijk een gevoel van vermoeidheid te bespeuren. Men wilde geen nieuwe wetten, alleen beter toezicht op de bestaande. De Franse concurrentie werd ook sterker. Voor de timing is vooral de bredere acceptatie van garancine op de markt na 1839 van groot belang. Hoewel meekrap en garancine beide de alizarine als belangrijkste kleurstof bevatten, waren door de aanwezigheid van kleine sporen van andere kleurstoffen de effecten in de ververij niet precies identiek. Meekrap was meer gevraagd voor de rode en bruine kleuren, terwijl de markt voor garancine aanvankelijk meer in de roze en violette nuances lag. Vandaar ook dat beide kleurstoffen gedurende tientallen jaren naast elkaar op de markt bleven bestaan. In 1829 kwam de garancine voor het eerst op de markt. De afnemers reageerden echter zeer terughoudend. De prijs was hoog en de receptuur voor de ververij en drukkerij moest nog ontwikkeld worden. Pas in 1838, toen het patent was afgelopen, begon de op dat moment alleen in Frankrijk geproduceerde garancine aan haar opmars. Een andere factor die de timing kan verklaren is de economische crisis die de meekrap trof na 1837. Deze crisis werd veroorzaakt door een combinatie van slechte oogsten met lage prijzen. De prijzen waren al eerder gedaald, maar dat kon worden verklaard uit een forse vergroting van het Nederlandse aanbod van meekrap. Dat was na 1837 niet langer het geval.Ga naar eindnoot18. Tot slot kan opgemerkt worden dat het liberalisme steeds meer terrein won, waardoor regelgeving sowieso in een negatiever daglicht kwam te staan. De invloed van het liberale denken is ook duidelijk herkenbaar in bovenstaande argumentatie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de Commissie van Landbouw om de regelgeving af te schaffen.

Een vloedgolf aan innovaties

Na 1845, toen de regelgeving was afgeschaft, spoelden de vernieuwingen als een vloedgolf over de Nederlandse meekrapnijverheid. Er werd een groot aantal initiatieven genomen, vanuit verschillende achtergronden en motieven. In een aantal jaren veranderde het gezicht van het Nederlandse produktiesysteem ingrijpend. In 1852 waren de contouren van het nieuwe systeem zichtbaar. Het werd gekenmerkt door een grote variatie aan produktiewijzen. Voordat we een verklaring geven voor het naast elkaar bestaan van deze verschillende produktiewijzen en conclusies trekken over de continuïteit en discontinuïteit in het meekrapproduktiesysteem voor 1845 en na 1852, zullen we eerst de ontwikkelingen binnen de verschillende trajecten bespreken. Daarbij zal veel aandacht worden besteed aan de vraag welke groepen bereid waren te investeren in vernieuwingen en wat hun drijfveren waren. We beginnen met de oprichting van meekrapfabrieken en garancinefabrieken. Daarna worden de vernieuwingen in de stoven en de oprichting van drogerijen besproken. De paragraaf wordt afgesloten met een analyse van het vernieuwingsproces.

De oprichting van nieuwe meekrapfabrieken

Op de jaarvergadering van de Zeeuwse Landbouwmaatschappij (zlm) in 1845 naar aanleiding van de afschaffing van alle meekrapwetten werd op verzoek van de Commissie van Landbouw te Zeeland (clz) een commissie ingesteld die een antwoord moest formuleren op de vraag: ‘Welke de middelen zoude kunnen zijn, die...tot aanmoediging der cultuur, zoowel als tot bevordering eener verbeterde wijze van bereiding zouden kunnen worden aangewend, teneinde de roem van dit belangrijke fabrikaat van Zeelands nijverheid tegen vreemde mededinging te waarborgen’.Ga naar eindnoot19. Deze commissie besloot contact op te nemen met Verplancke om zijn meekrapfabriek te Drongen en de daarin doorgevoerde verbeteringen te introduceren in Zeeland. De commissie deed op de jaarvergadering van 1846 verslag van zijn werkzaamheden en stelde voor een vennootschap op te richten die een fabriek zou gaan beheren.

Landbouwers zouden het benodigde kapitaal moeten leveren door aandelen te kopen. Alras bleek dat de landbouwers niet bereid waren zich als deelnemer in te schrijven. Zij zagen de fabriek als een te grote concurrent van de stoven. De fabriek van Verplancke werd in 1848 uiteindelijk gekocht door K. Baan, timmerman, en A. Heesterman, aannemer, beiden uit Zevenbergen, die het systeem in een bestaande meestoof installeerden. Daarmee was de oprichting van de eerste meekrapfabriek na 1845 een feit.

De clz in Zeeland legde zich niet neer bij het mislukken van het initiatief van de zlm. Zij benoemde in 1846 een nieuwe commissie, die zich moest beraden op de te ondernemen stappen. Deze commissie bracht in het voorjaar van 1847 verslag uit en stelde voor een studiereis naar Frankrijk te ondernemen. Na enig geharrewar werd tenslotte in 1849 I.G.J. van den Bosch, directeur van de Wilhelminapolder en grondgrondbezitter, aangesteld om de reis te maken. Nog in hetzelfde jaar bracht hij verslag uit. Dat bevatte een uitgebreide vergelijking tussen het Franse en het Nederlandse produktiesysteem. Daaruit vloeide de aanbeveling voort fabrieken op te richten die goedkoper en beter zouden werken dan de stoven. Maar dit zou niet betekenen dat de stoven zouden moeten verdwijnen. In de visie van Van den Bosch moest er een arbeidsdeling tussen

[pagina 229]

[pagina 230]

stoven en fabrieken ontstaan, waarbij de eersten uitsluitend racine zouden produceren. Hij gaf zelf het goede voorbeeld met de bouw van een fabriek in de Wilhelminapolder, die in 1852 startte met produceren. De fabriek was het eigendom van de op 18 januari 1851 opgerichte nv Zeeuwse Maatschappij voor Meekrapbereiding. Voor de nv was een kapitaal voorzien van 300.000 gulden, waarvan bij de




oprichting al 230.000 was gestort door 135 aandeelhouders. De investeerders waren voornamelijk Zeeuwse grootgrondbezitters en notabelen uit vooral Middelburg en Goes. Daarnaast was een flink deel van Rotterdamse meekraphandelaren vertegenwoordigd.Ga naar eindnoot20.

Van den Bosch was niet de enige die naar Frankrijk was vertrokken om het Franse systeem te bestuderen. Een der firmanten van de in januari 1848 opgerichte Beverwijkse firma Prince, Zocher en Comp.Ga naar eindnoot21. had ook een bezoek afgelegd aan Avignon, waarop was besloten een hele fabriek te kopen en te laten overkomen.Ga naar eindnoot22. De genoemde firma werd in 1849 ontbonden en in 1850 voortgezet onder de benaming Koopmans, Zocher en Comp. met een oprichtingskapitaal van 100.000 gulden.Ga naar eindnoot23. Deze oprichting was opmerkelijk omdat het de eerste fabriek buiten het kerngebied van de meekrap was. De oprichting was het gevolg van de plannen om in de Haarlemmermeer ook meekrap te gaan verbouwen. De eerste bunders daarvoor werden rond 1848 geplant. Jan Jacob de Bruijn Prince was bovendien eigenaar van een roodververij.Ga naar eindnoot24. Hij verplichtte zich in het eerste contract tot het afnemen van het meekrappoeder. Onze veronderstelling is dat de betrokkenheid van de andere firmanten, Jan Adriaan Koopmans (fabrikant te Beverwijk), Johan David Zocher (architekt te Haarlem), en Klaas Koopmans (zonder beroep, te Amsterdam), behalve vanuit traditionele beleggersmotieven, ook verklaard kan worden door hun bezit van grond in de Haarlemmermeerpolder of elders in Noord-Holland waar plannen bestonden om meekrap te verbouwen. Een vierde meekrapfabriek, die in 1852 werd opgericht, stond in Goes. Deze fabriek was het eigendom van de op 10 mei van dat jaar opgerichte Maatschappij van Verbeterde Meekrapbereiding in Zeeland. Grote gangmakers waren Otto Verhagen, zoutzieder, en Salomon Bleekrode, hoogleraar in de

[pagina 231]

wis- en natuurkundige wetenschappen te Delft. Zij hadden samen op een in 1847 door de Nederlandse Maatschappij ter bevordering van Nijverheid uitgeschreven prijsvraag over verbeteringen in de meekrapbereiding een antwoord ingezonden dat werd bekroond. Verhagen werd hoofddirecteur van de fabriek. Hij bezat samen met twee familieleden ook een derde van alle aandelen. Bleekrode werd adviseur en bezat geen aandelen. Het oprichtingskapitaal van de fabriek bedroeg 300.000 gulden. Het overige aandelenkapitaal werd geleverd door notabelen uit. Goes en Middelburg, waaronder enkele kooplieden. Het aandeel van de grondeigenaren was veel minder duidelijk vertegenwoordigd dan bij de nv te Wilhelminapolder.Ga naar eindnoot25.

Meekrapfabrieken en meestoven

Tussen meekrapfabrieken en meestoven bestond een aantal verschillen. Een belangrijk verschil zat in de structuur van de eigendomsverhoudingen. Anders dan de meestoven werden de meekrapfabrieken niet opgericht door een coöperatie van boeren om zo de mogelijkheid te creëren zelf meekrap te kunnen reden. In de meestoofconstructie bleef de meekrap eigendom van de boeren. De fabrieken daarentegen stonden los van de landbouw en werden beheerd door firma's of naamloze vennootschappen met een eigen kapitaal. De oprichtingskapitalen van die vennootschappen lagen beduidend hoger dan de kapitalen die nodig waren voor de bouw van een meestoof. Voor een meestoof werd door de betrokken boeren gezamenlijk ongeveer 20.000 gulden neergelegd. De twee genoemde nv's hadden daarentegen een oprichtingskapitaal van 300.000 gulden, terwijl de Noord-Hollandse firma 100.000 gulden vergde. Zulke grote kapitalen waren mede nodig voor de aankoop van grondstoffen. Bij de oprichting van de fabriek te Goes werd hiervoor 200.000 gulden gereserveerd.

Andere belangrijke kenmerken van meekrapfabrieken waren de grotere produktie en het technische systeem. Een meestoof bedroeg de jaarlijkse produktie ongeveer 70.000 kilo, al werd bijvoorbeeld in het topjaar 1835/36 door sommige meestoven 110 tot 120.000 duizend kilo geproduceerd.Ga naar eindnoot26. De produktie van de fabriek te Goes bedroeg in het jaar 1855/56 bijna 649.500 kilo meekrap en 28.000 kilo racine, terwijl het bedrijf nog niet eens in volle werking was.Ga naar eindnoot27. Voor de fabriek te Wilhelminapolder werd een produktie begroot van 1.000.000 kilo.Ga naar eindnoot28. De fabriek te Haarlem haalde in 1859 581.856 kilo en in het jaar daarop een topproduktie van 1.207.897 kilo.Ga naar eindnoot29.

Er waren ook verschillen in het technische systeem. De meekrapfabrieken werkten met stoomdroging, machinale met stoom aangedreven dorsing en zuivering

en maling op stoomkracht, waarbij bovendien vaak diverse produktielijnen naast elkaar opereerden. Zo bezat de fabriek te Wilhelminapolder zes maalstenen. Ook werd de meekrap via transportbanden van de ene naar de andere procesgangmachine geloodst waardoor een meer continue produktiewijze ontstond. Volgens deze criteria kunnen de eerder besproken stoven te Hontenisse en te Drongen en de stoof te Zevenbergen ook als meekrapfabrieken worden aangemerkt. Ze hadden een nieuw technisch systeem met meerdere produktielijnen, de eigenaren waren geen boeren die hun eigen meekrap lieten reden en van Hontenisse en Drongen weten we dat de produktie beduidend hoger lag dan in de normale meestoof, maar waarschijnlijk wel lager dan in de genoemde fabrieken.Ga naar eindnoot30.

De vliegende start van de garancine-industrie

Nog voor de komst van de eerste meekrapfabriek in Zevenbergen werden in 1846 de eerste twee Nederlandse garancinefabrieken opgericht. Deze initiatieven kwamen echter niet voort uit de kringen van meestoofeigenaren en landbouwcommissies. De eerste fabriek, die gevestigd was te Rotterdam, werd

[pagina 232]

door de firma P. Ouwerkerk en Comp. opgericht in een bestaande ververij. Er werd nooit een vergunning aangevraagd voor de fabriek zelf, alleen voor de stoommachine van 10 pk.Ga naar eindnoot31. De firma Ouwerkerk en Comp. was in de 18e en 19e eeuw actief geweest in de meekraphandel. Sinds 1789, na de dood van P. Ouwerkerk, werd de firma geleid door leden van de familie Overgaauw, die ook een ververij bezaten, en stille vennoten waren in de firma Berkel, Lehr en Comp. die zich bezig hield met de fabricage en handel in verfwaren, blauwsel, harde zeep, etc.Ga naar eindnoot32. De tweede fabriek werd opgericht te Zierikzee. Johan Hendrik Ochtman was de drijvende kracht achter de oprichting. Al op twintigjarige leeftijd, in 1837, nam hij een apotheek over in Zierikzee. Zijn chemische kennis kwam goed van pas bij de dagelijkse leiding van de fabriek, die in zijn handen was. De commerciële zaken werden behartigd door Dingeman van der Vliet, een meekraphandelaar en grootgrondbezitter met aandelen in verschillende meestoven.Ga naar eindnoot33.

De eerste jaren verliepen niet voorspoedig voor beide fabrieken. De fabriek van Ouwerkerk en Comp. stond in 1849 stil. Ook de fabriek in Zierikzee kwam de eerste twee jaren van zijn bestaan het experimentele stadium nauwelijks te boven. De totale Nederlandse garancine-export bedroeg in 1847 en 1848 slechts een paar duizend gulden (zie grafiek 11.2).

Na 1849 ontwikkelde de garancinenijverheid zich echter krachtig. Er werd een groot aantal nieuwe fabrieken opgericht: in de periode tot en met 1852 zes en in 1853 en 1854 nog twee (zie tabel 11.1). Hierdoor steeg de Nederlandse garancineproduktie spectaculair. Dit is terug te vinden in de stijging van de uitvoer: in 1849 werd voor 68.000 gulden uitgevoerd, in 1850 voor 188.000, in 1851 voor 339.000, in 1852 voor 1.168.000 en in 1853 voor 1.528.000 gulden.

Het gemeenteverslag van Rotterdam meldde dat de fabriek van Ouwerkerk en Comp. over de jaren 1851-1853 redelijk goed had gedraaid. Nog in 1853 kreeg de fabriek uitbreiding met een droogkast voor garancine.Ga naar eindnoot35. In december 1853 stierf echter Pieter Overgaauw. In 1854 werd de garancinefabriek door de nieuwe eigenaren omgezet in een ‘inrigting voor vlasbereiding en zuivering’. De fabriek in Zierikzee bereikte al in 1852 de top van de toenmalige produktiecapaciteit: ongeveer 100.000 kilo garancine per jaar, waarvoor de produktie van vier tot vijf meestoven nodig was.

De garancinefabrieken kenden net als de meekrapfabrieken geen directe band meer met de landbouw. Ook was de gemiddelde bedrijfsomvang beduidend groter dan de meestoven. Die lag na enkele jaren reeds boven de 20 arbeiders per fabriek. De grotere bedrijfsomvang blijkt ook uit de vereiste startkapita-

[pagina 233]

len, die tussen de 75.000 en 150.000 gulden lagen.Ga naar eindnoot36.

De garancinefabrieken leken dus sterk op de meekrapfabrieken wat betreft de relatie met de landbouw, de omvang van de produktie en het benodigde kapitaal. Maar de garancinefabrieken verschilden op één punt duidelijk met de meekrapfabrieken. De garancineproductie maakte de inbreng van chemische kennis noodzakelijk. Daarom vormen bij de garancinefabrieken, anders dan bij de meekrapfabrieken, technici (chemici, apothekers of ingenieurs) een opvallende apart identificeerbare groep van initiatiefnemers. Voorbeelden zijn de apotheker Ochtman bij de Zierikzeese fabriek, de civiel ingenieur Bour bij de Amsterdamse firma Mendel, Bour en Comp., de apotheker Willem van Lookeren Campagne bij de Tielse fabriek, F.A. Holleman die van 1845-1847 chemie studeerde in Hannover bij de firma Holleman te Oisterwijk en Johannis Baptista Boudier die als chemist werd aangeduid bij de firma Vermeulen, Boudier en Comp.Ga naar eindnoot37.

Waar bij fabrieken niet duidelijk een technicus als oprichter of aandeelhouder van de fabriek kan worden aangewezen, weten we dat er een technicus als bedrijfsleider is dienst was. Dat gold bijvoorbeeld voor de Rotterdamse garancinefabriek waar Albertus Tresfon als ingenieur werkzaam wasGa naar eindnoot38. en de Middelburgse fabriek waar C.J. Dirkse werkte, die net als Ochtman aan de geneeskundige school te Middelburg was opgeleid.Ga naar eindnoot39. Voor technici was de participatie in de van hun expertise afhankelijke garancine-industrie een uitstekende route om hun maatschappelijke positie en aanzien te vergroten.

Wie waren nog meer betrokken bij de oprichting van de garancine-fabrieken?Ga naar eindnoot40. De meest in het oog springende groep van de kapitaalverschaffers werd gevormd door handelaren in meekrap. Bekend met de eisen van de internationale markt, zetten zij een proces van achterwaartse integratie vanuit de meekraphandel in, om zo een halt toe te roepen aan de door de Franse concurrentie afkalvende markten. Bij zeven van de tien fabrieken kan deze achterwaartse integratie worden getraceerd. Zoals we gezien hebben waren ook voor twee van de drie meekrapfabrieken (Goes en Wilhelminapolder) handelaren belangrijk als financiers. Meekraphandelaren waren bovendien niet alleen passieve financiers maar in veel gevallen ook actief als directeur. Een andere belangrijke groep financiers werd gevormd door leden van de kapitaalkrachtige elite. Zij waren bereid om een kapitaal te leveren aan een opkomende industrie, waarbij de risico's die zij liepen overigens gering waren. Familierelaties hebben in sommige gevallen bijgedragen tot de bereidheid om kapitaal te leveren. Het voorbeeld van de garancineindustrie toont aan dat Nederlandse kapitaalbezitters, anders dan vaak beweerd, wel degelijk bereid waren in nieuwe industriële ontwikkelingen te investeren.

Een opvallend afwezige groep was die van de grootgrondbezitters. Voor grootgrondbezitters die wel investeerden kan het grondbezit primair als een component van hun totale vermogen worden gezien en niet als teken van inhoudelijke betrokkenheid bij de meekrapteelt.

Tabel 11.1: Lijst van de Nederlandse garancinefabrikanten in de periode 1846-1878.Ga naar eindnoot41.
Naam en plaats	Fabricage
	Start	Einde
Ouwerkerk & Comp. (Rotterdam)	1846	1853
Ochtman, Van der Vliet & Comp. (Zierikzee)	1847	1880
Middelburgse garancinefabriek	1850	1865
Gebr. Van Weel & Comp. (Dirksland)	1851	1855
Rotterdamse Garancinefabriek	1851	1875
Mendel, Bour & Co. (Amsterdam)	1851	1875
A. & W. Holleman (Oisterwijk)	1852	1875
C.A. van Renterghem & Co. (Goes)	1852	1861
Tielsche Garancine en Meekrapfabriek	1853	1878
Vermeulen, Boudier & Co. (Steenbergen)	1853	1873
Zeeuwse Maatschappij voor Meekrapbereiding (Wilhelminapolder)	1855	1866
Kerdijk & Pincoffs (Puttershoek)	1855	1856
A. van der Werk c.s. (Zevenbergen, vanaf 1863 in Vlaardingen)	1858	1877
Salomonson & Co. (Kapelle aan de IJssel)	1859	1876
Verhagen & Co. (Goes)	1859	1871
Fransen van de Putte & Co. (Goes)	1861	1877
Robert Twiss en Zonen (Rotterdam)	1861	1873

[pagina 234]

Innovaties in meestoven

Na 1845 was de weg ook vrij voor vernieuwingen in de meestoven. Die kwamen echter pas na 1851 op gang, nadat duidelijk was geworden dat meekrapfabrieken en garancinefabrieken onderdeel van het landschap zouden worden. Verder is opvallend dat veel meestoven op de traditionele manier bleven produceren en niet met zichtbaar minder succes dan die meestoven waarin allerlei verbeteringen werden ingevoerd. De verbeteringen die in sommige meestoven na 1851 werden aangebracht, betroffen zowel het drogen en stampen als de aandrijving.Ga naar eindnoot42.

Het zuiveringsproces werd niet gewijzigd: dat bleef handmatig, met zeven, plaats vinden. Het droogproces werd verbeterd door in de toren en eest een buizenstelsel aan te leggen waardoor stoom werd geleid. De warmte die hiervan af kwam werd in een hete kamer verzameld en vervolgens vrijgelaten om de wortels te drogen. J.H. Ochtman, de directeur van de in Zierikzee opgerichte garancinefabriek, heeft in 1850 op verzoek van de meestoofeigenaren van vier stoven de voor fabrieken ontwikkelde stoomdroging geperfectioneerd voor toepassing in meestoven. In 1852 zouden 12 meestoven op deze methode zijn overgegaan. Andere stoven gingen over van stampen op malen met maalstenen. Ook werd langzamerhand in de meeste stoven de rosmolen vervangen door een stoommachine. Maar opvallend is dat ook een fors aantal meestoven zonder stoomkracht bleef opereren. Eerdere berekeningen hebben aangetoond dat de introductie van stoom niet tot grote kostenvoordelen leidde. Wel werd de meestoof zo onafhankelijk van boeren die hun paarden tegen betaling ter beschikking stelden. In het geval dat ook stoomdroging werd toegepast kon daarop een kostenvoordeel worden gehaald.Ga naar eindnoot43.

De opkomst van de racinedrogerijen

Naast de trajecten van meekrap- en garancinefabrieken en meestoven ontstond er nog een vierde traject: dat van racinedrogerijen. Daar onderging de meekrap een voordroging in de toren waardoor de wortels aanmerkelijk lichter en daardoor goedkoper transporteerbaar werden. De racinedrogerijen leverden waarschijnlijk vooral aan de garancinefabrieken. De eerste racinedrogerij was natuurlijk de reeds besproken ‘De Drij Engelen’ te Zierikzee van Verplancke, maar die is eind jaren dertig afgebroken. In 1851 werd echter door Van Vessum te Bruinisse de eerste nieuwe racinefabriek opgericht. Daarna volgden er snel meer (zie bijlage).

Conclusie

Begin jaren vijftig was duidelijk hoe de Nederlandse meekrapsector de komende jaren zou gaan functioneren. Meestoven bleven bestaan. Dat wil zeggen dat boeren zelf meekrap bleven produceren. In sommige meestoven, maar lang niet in alle, werd de produktietechniek vernieuwd. Die vernieuwingen betroffen de introductie van stoom voor droging en het aandrijven van de stampinstallatie en de introductie van nieuwe maalinstallaties. Daarnaast richtten landbouwers racinedrogerijen op die deels gingen toeleveren aan meekrap- en garancinefabrieken. De eerste stoot tot vernieuwing kwam echter niet van de meekrapproducenten, maar van de handelaren en de technici. Voor de eerste groep was dit primair een antwoord op de economische crisis na 1837 en de doorbraak van garancine van Franse makelij op de markt na 1839. Bekend met de eisen en ontwikkelingen op de markt zetten zij een proces van achterwaartse integratie in. Uit het voorbeeld van de opkomst van de garancine-industrie blijkt dat een handelskapitalistische mentaliteit, anders dan soms wordt verondersteld in de historiografie, wel degelijk kan samengaan met industriële investeringen. Voor de tweede groep, de technici, betekende de garancine-industrie de mogelijkheid om hun chemische kennis in de industriële praktijk te brengen en zo hun maatschappelijke positie uit te bouwen.

Hoe verhouden zich deze vernieuwingen tot de voorafgaande periode? Was er sprake van een breuk

[pagina 235]

en zo ja, in welk opzicht? Het is duidelijk dat er forse veranderingen zijn opgetreden. De hele sector en de produktietechniek werden vernieuwd. Tegelijkertijd kan niet van een simpel imitatieproces worden gesproken. Het symbool van het aloude Nederlandse meekrapbedrijf, de meestoof, bleef bestaan, vernieuwde zich deels en zou in de vijftiger en zestiger jaren een verdere opmars maken. Ook op het terrein van de techniek werden de Fransen niet simpelweg geïmiteerd. Dat kon alleen al niet doordat in Nederland het zuiveringsprobleem veel groter was. De Franse meekrap werd niet op zware zeeklei maar op een lichte grondsoort, palusaarde, verbouwd. Het schoonmaken van de wortels was daardoor veel gemakkelijker. Van den Bosch schreef hierover: ‘Intusschen valt niet te ontkennen dat onze Zeeuwsche meekrap veel moeilijker te bewerken is als eenige andere soort, en dat daarbij grote zwarigheden moeten overwonnen worden. Ik had dus een hoogst moeilijke taak te verrichten als belast met de oprigting der nieuwe fabriek, en heb het niet durven laten aankomen op eene navolging der Fransche fabriek’. Van den Bosch doelde hiermee op de ontwikkeling van machinale zuiveringsmachines en een eigen maalsysteem.Ga naar eindnoot44. Het is ook niet toevallig dat eerder Verplancke en Gudde juist op deze punten verbeteringen hadden aangebracht in het Nederlandse systeem. Vanwege deze continuïteit kan gesteld worden dat het Nederlandse meekrapbedrijf haar eigen herkenbare stijl behield, het meest herkenbaar in de meestoof.Ga naar eindnoot45.

De vette jaren vijftig

De jaren vijftig waren vette jaren voor de meekrapen garancinenijverheid. De meekrapproduktie steeg met name door verdere uitbreiding van de teelt en een gestage groei van het aantal meestoven en racinefabrieken (zie grafiek 11.1). Veel stoven gingen over tot het gebruik van stoom, al waren er op dat vlak grote verschillen tussen de verschillende eilanden in Zeeland en Zuid-Holland en Brabant. De poging om in Noord-Holland, buiten het aloude kerngebied, meekrap te produceren bleek zeer succesvol te zijn. Vooral eindjaren vijftig breidde de teelt zich snel uit. In 1853 werden er 28 bunders geteeld en in 1854 29. In 1855 werden slechts 15 bunders geteelt waarna in 1856 echter weer 45 bunders werden aangeplant. Daarna volgt een snelle uitbreiding, mede doordat meekrap ook in de Haarlemmermeerpolder werd geplant. In 1857 zijn 53, in 1858 77, in 1859 171 en in 1860 355 bunders meekrap aanwezig. Ter vergelijking, in datzelfde jaar worden in Zeeland 2490 bunders geteelt, in Noord-Brabant 970 en in Zuid-Holland 940.Ga naar eindnoot46. Om de meekrap te kunnen verwerken werd in verschillende polders in rap tempo een groot aantal racinedrogerijen opgericht: de eerste in 1856 te Winkel in de Waardpolder. In 1861 stonden er 9 drogerijen in Noord-Holland waarna in 1862 een tweede meekrapfabriek werd gebouwd te Kolhorn. De meekrap die werd verbouwd in Noord-Holland, werd verwerkt in de fabriek te Haarlem (later ook in de fabriek te Kolhom) en was bestemd voor de Amsterdamse garancinefabriek van Mendel, Bour & Comp. Toen in 1859 de firma Koopmans, Zocher en Comp. werd voortgezet als de Noordhollandsche Maatschappij tot de Cultuur en Bereiding van Meekrap werd Mendel commissaris van deze nv. Mendel en Bour en de stille vennoot Luden van de firma namen bovendien 23 van de 86 aandelen.Ga naar eindnoot47.

De aanplant van meekrap rond Tiel was duidelijk minder succesvol en de Tielse fabriek zal voor de aanvoer van racine grotendeels aangewezen zijn geweest op de racinefabrieken in de oude meekrapgebieden. Opvallend is dat ook verschillende meestoven in deze periode grote hoeveelheden racine produceerden. Hieruit blijkt dat de samenwerking tussen meestoven, racinefabrieken en meekrap- en garancinefabrieken zich verder verdiepte.

In deze periode nam de produktie van de gefabriceerde garancine sterk toe. Omdat de garancine grotendeels werd geëxporteerd naar het buitenland valt de groei af te lezen uit de exportcijfers (grafiek 11.2). Een belangrijke markt voor garancine waren de Engelse ververijen en katoendrukkerijen.Ga naar eindnoot48. Nederland wist in de loop van de jaren vijftig deze markt op de Fransen te veroveren. In 1854 importeerde Engeland voor het eerst meer garancine uit Nederland dan uit Frankrijk. Na een korte opleving van de Franse export in 1856/1857 nam Nederland deze markt in 1858 definitief over van Frankrijk terwijl Engeland voor Frankrijk toch de belangrijkste afnemer bleef. Het succes blijkt ook uit de prijzen op wereldtentoonstellingen. Op de wereldtentoonstelling in 1855 kreeg geen enkele Nederlandse onderneming een medaille voor een garancine-produkt. De Fransen streken alle medailles op. Op de Londense tentoonstelling in 1862 waren de rollen omgedraaid. Toen werden met name inzendingen van Nederlandse fabrikanten bekroond.Ga naar eindnoot49. Een andere indicator voor het succes zijn natuurlijk de winstcijfers. Van de firma Mendel, Bour en Comp. is de boekhouding bewaard gebleven. Daaruit blijkt dat men in de jaren 1850-1861 zeer grote winsten behaalde: ƒ 181.000 in 1853, ƒ 206.000 in 1857, ƒ 112.000 in 1859 en ƒ 139.000 in 1860. De vette jaren vijftig resulteerden uiteindelijk in een nieuwe maar duidelijk kleinere oprichtingsgolf van garancinefabrieken (zie tabel 11.1).

De opkomst van de garancine-industrie lijkt op een succesverhaal. Vanuit economisch perspectief is dit zeker het geval, maar voor de omwonenden van sommige fabrieken lag dit anders. De lozing van het

[pagina 236]

zwavelzuur, dat werd gebruikt voor de produktie van garancine, resulteerde in grote overlast. Voordat we die overlast bespreken, zullen- we eerst het produktieproces van garancine onder de loep nemen.

Het produktieproces van garancine

Op basis van een gedetailleerde inventaris van de fabriek van Ochtman, Van der Vliet & Comp. uit mei 1857, gesteund door de technische literatuur uit die tijd, is het mogelijk een vrij goed beeld te krijgen van het produktieproces van garancine.Ga naar eindnoot50. De grondstof voor de garancinebereiding, het meekrappoeder, belandde eerst in de zogenaamde meekrapkamer. Hierin bevond zich een breekmachine om het uit grote vaten afkomstige en vastgekoekte meekrappoeder weer zo fijn mogelijk te verdelen. De gebroken meekrap werd vervolgens naar het stoomlokaal vervoerd. In dit lokaal bevonden zich houten stoomkuipen waarin het poeder met water tot een dunne pasta werd vermengd. Daarna werd per 100 kilo meekrap 20 tot 50 kilo behoorlijk geconcentreerd zwavelzuur toegevoegd.

Door de kuipen liepen koperen leidingen waardoor stoom geleid werd. Met behulp hiervan werd het meekrap/water/zwavelzuurmengsel geleidelijk aan de kook gebracht en gedurende ongeveer drie uur op een temperatuur van 100 ^oC gehouden. In die tijd losten de te verwijderen bestanddelen in de zure vloeistof op en ontstond de garancine. Na het kookproces werd de zure substantie via goten naar het waslokaal gevoerd waarin was- of filtreerbakken stonden opgesteld. De bodem van deze houten bakken was voorzien van een groot aantal gaten of spleten. Daarop lagen wollen filterkleden. Het garancine bevattende residu werd door filtratie over deze wollen doeken gescheiden van de zure vloeistof. Vervolgens werd dit residu 3 à 6 maal met water gewassen om alle zwavelzuurresten en alle door het zwavelzuur verkoolde delen van de meekrapwortel te verwijderen. Het gebruikte zwavelzuur werd niet teruggewonnen maar rechtstreeks op het oppervlaktewater geloosd. Daarbij ging het om aanzienlijke hoeveelheden. De firma Ochtman, Van der Vliet & Comp. verbruikte in de jaren '50 ongeveer 120.000 kilo onverdund zwavelzuur per jaar. Dat was toen ongeveer een kwart tot een achtste van de jaarproduktie van de gemiddelde Nederlandse zwavelzuurfabriek. Soms voegde men krijt toe ter neutralisatie van het afvloeiende zure proceswater.

De gewassen garancine moest vervolgens worden gedroogd. Dit gebeurde eerst in perszakken tussen grote hydraulische persen. De garancinekoeken die uit de persmachine kwamen werden daarna voor verdere droging naar de eest vervoerd, waar ze in houten bakjes in droogtoestellen bij een hoge temperatuur werden gedroogd. Ook hiervoor werd stoom uit de stoomketels gebruikt. Het laatste onderdeel van het produktieproces vormde het malen van de koeken, gevolgd door het zuiveren en mengen van het resulterende poeder. Dit gebeurde in de maalkamer, waar in het geval van de fabriek van Ochtman, Van der Vliet en Comp. twee paar horizontale molenstenen en vier stampers stonden opgesteld. Het poeder werd gezuiverd met behulp van een buil. Jacobsladders, ventilatoren en een mengtoestel completeerden de apparatuur in de maalkamer. In garancinefabrieken

[pagina 237]

leverden stoomketels niet alleen stoom voor de aandrijving van de verschillende (maal)machines maar ook de benodigde processtoom voor het verwarmen van de kuipen en de eest.

Overlast en oproer

Eind augustus 1851 dreigde er een oproer in Zierikzee. Niet minder dan 85 ingezetenen dienden een request in bij het gemeentebestuur waarin zij vroegen om een ‘dadelijke staking van de fabriek...ten einde de bewoners dezer stad te behoeden voor eene totale ondergang en den alverslindenden geesel der pest die er ongetwijfeld uit staat geboren te worden’.Ga naar eindnoot51. De bedoelde fabriek was die van Ochtman en de zijnen. Wat was er aan de hand? Tijdens het produktieproces werd het zwavelzuur vermengd met water in het riool gestort. Dit riool kwam uit in de stadsgracht, met stilstaand water, dat bovendien in de zomer regelmatig droog viel. In de gracht ging het met zwavelzuur bezwangerde water gisten en ontwikkelde zich zwavelwaterstof. Hierdoor ontstond er een ondraaglijke stank, beter bekend als rotte eierenlucht. In het request werd de overlast als volgt beschreven. De bewoners van nabij gelegen straten moesten 's morgens met een doek voor de mond hun woning verlaten, konden 's nachts niet slapen, hun meubilair werd aangetast en regentonnen waren niet langer bruikbaar. Bakkers, molenaars en kruideniers konden hun vak niet meer uitoefenen en een aantal bewoners had keel- en oogziekten opgelopen. Het oproer werd snel de kop in gedrukt. De burgemeester was ter plekke de bewoners tot kalmte gaan manen met de belofte dat er op korte termijn een oplossing zou komen. De eigenaren van de fabriek wilden niet zelf met een oplossing komen. Er werd na veel touwtrekken voor gekozen de gracht uit te diepen. Dit hielp niet. Het probleem werd enigszins verholpen door maatregelen die het mogelijk maakten het water in de gracht te verversen, maar in 1868 kwam het thema stankoverlast ten gevolge van garancineproduktie in Zierikzee opnieuw op de publieke agenda. Ook toen wisten de fabrikanten met succes elk verbod op lozing in het riool te bestrijden.

In andere gemeenten waar garancinefabrieken werden opgericht zien we vergelijkbare problemen.Ga naar eindnoot52. Nergens werd hard opgetreden, behalve in Goes. In 1856 verbood het gemeentebestuur aldaar elke ‘uitloozing (van) met zwavelzuur bezwangerd water’ in de haven. De firma C.A. van Renterghem & Co. kon het probleem niet oplossen en moest de fabriek daarop stilleggen. Het gemeentebestuur zou geëist hebben de fabriek te slopen, als niet de plaatselijke meekrapfabrikant O. Verhagen, die zelf van plan was een garancinefabriek op te richten, het gemeentebestuur aan het lijntje had gehouden met de belofte zijn scheikundige naar Frankrijk te sturen om de technische oplossingen van de Franse bedrijven te onderzoeken. De oplossing van deze scheikundige gaf echter niet de gewenste uitkomst, waarna de onder voorwaarden aan Van Renterghem verleende vergunning in 1858 werd ingetrokken. De uiteindelijk gevonden oplossing was het met zwavelzuur bezwangerd water met schuiten te vervoeren en uit te storten buiten de haven.Ga naar eindnoot53.

[pagina 238]

De turbulente jaren zestig en zeventig

Aan de vette jaren vijftig kwam begin jaren zestig met name voor de garancine-industrie een abrupt einde. Door het uitbreken van de Amerikaanse burgeroorlog stokte in 1861 de katoenaanvoer naar Europa, waardoor vele ververijen en katoendrukkerijen stil stonden. De vraag naar garancine daalde dramatisch. De Zierikzeese garancinefabriek staakte vanwege gebrek aan afzet vanaf begin 1863 gedurende twee jaar de produktie. De meeste andere garancinefabrieken trof hetzelfde lot. De firma Mendel, Bour en Comp. leed in 1863 en 1864 een verlies van totaal ƒ 157.000. In de jaren 1865 en 1866 kwam de produktie echter weer op gang. De internationale handel trok weer aan en het incidentele karakter van de Amerikaanse burgeroorlog deed vermoeden dat de bloeitijden van de jaren vijftig weer terug zouden komen. De omzetten stegen dan ook weer snel. Het jaar 1868 was een absoluut topjaar voor de Nederlandse garancine-industrie. Voor meer dan 6 miljoen gulden aan garancine werd uitgevoerd, een bedrag dat niet eerder was gehaald (zie grafiek 11.2). Ook de winstcijfers van Mendel, Bour en Comp. laten zien dat het vette jaren waren voor de Nederlandse garancinenijverheid. In de boekjaren 1866/67, 1867/68, 1868/69 werden grote winsten gehaald, resp. ƒ 71.700, ƒ 72.300, en een record van ƒ 207.000 in het laatst genoemde boekjaar. In december 1868 werd echter door twee Duitse chemici, Carl Graebe en Carl Liebermann, ontdekt hoe de belangrijkste in meekrap aanwezige kleurstof, alizarine, synthetisch uit antraceen kon worden bereid. Antraceen kon gewonnen worden uit de zogenaamde ‘zware koolteerolie’. Tot 1868 werd de zware teerolie soms als smeerolie gebruikt, maar meestal werd ze als afval beschouwd. Toen de ontdekking van Graebe en Liebermann na ongeveer een jaar in brede kring bekend geworden was, veranderde deze waardering radicaal. Verschillende fabrieken probeerden via destillatie het antraceen uit de zware koolteerolie te winnen. Nederland kende slechts één zo'n fabriek (in Amsterdam). De eigenlijk chemische bereidingswijze vond vervolgens plaats in gespecialiseerde chemische kleurstoffabrieken. Antraceen werd eerst behandeld met kaliumbichromaat en het resulterende tussenprodukt daarna met geconcentreerd zwavelzuur. Dit zwavelzuur was sterker geconcentreerd dan het zuur dat in de garancinebereiding werd gebruikt. Binnen vijfjaar ontstonden er in Europa ongeveer 20 fabrieken die zich op deze produktiewijze gingen toeleggen, waarvan alleen al 12 in Duitsland. Nederland heeft geen alizarine-industrie gekend. De oorzaak hiervan ligt in het eigen specialisatiepatroon. Nederland had zich geconcentreerd op de verwerking van de in het eigen land aanwezige grondstof, die vervolgens via de handel werd afgezet. Het ontbrak ook aan een gespecialiseerd commercieel apparaat voor het bewerken en ontwikkelen van nieuwe markten. In Duitsland, Engeland en Frankrijk was eindjaren vijftig al een nieuwe industrietak ontstaan die een reeks van nieuwe anilinekleurstoffen produceerde op basis van koolteer. Deze nieuwe kleurstoffen werden aanvankelijk alleen gebruikt voor luxe-goederen. De natuurlijke kleurstoffen hadden hiervan weinig concurrentie te duchten. Dit veranderde met de ontwikkeling van synthetische alizarine. Maar op dat moment was de opgelopen achterstand reeds zo groot dat de drempels (kennis en concurrentie) veel te hoog waren om in Nederland nog met succes een eigen synthetische kleurstofindustrie op te kunnen zetten.Ga naar eindnoot54.

In de fabricage van synthetische alizarine moesten aanvankelijk grote moeilijkheden overwonnen worden. Zowel kaliumbichromaat als sterk geconcentreerd zwavelzuur werden voor 1868 nog nauwelijks op industriële schaal toegepast. Ook de zuivering van het gewonnen alizarine verliep moeizaam. De prijs van het nieuwe produkt bleef de eerste jaren dan ook hoog. Bovendien diende voor de alizarine de receptuur in de ververij en drukkerij te worden uitgewerkt. Meekrap en garancine konden daardoor nog een tijd lang concurreren. Verschillende garancinefabrieken investeerden beginjaren zeventig nog in vernieuwingen. Tussen 1872 en 1877 daalde de prijs van alizarine echter zo dramatisch dat vele garancinefabrieken niet meer rendabel konden draaien. In een hoog tempo sloten de meeste fabrieken (zie tabel 11.1). Twee fabrieken wer-

[pagina 239]

den na hun faillietverklaring en boedelscheiding echter opnieuw gestart. De fabriek te Tiel werd in 1874 stopgezet wegens liquidatie van de vennootschap. Nieuwe eigenaren zetten de fabriek weer in gang, maar reeds in 1877 gaven ook zij het op. In dat jaar besloten ook de aandeelhouders van de Zierikzeesche garancinefabriek tot liquidatie van de vennootschap. Er werd een verlies geleden van ƒ 157.000. Maar het Zierikzeese avontuur was nog niet ten einde. Formeel werd in 1878 een nieuwe Zierikzeesche Garancinefabriek opgericht. Het is een intrigerend probleem waarom dit initiatief werd genomen.

Allereerst dient geconstateerd te worden dat de grondslag voor de onderneming een geheel andere was dan die van de daaraan voorafgaande. De fabriek werd een loonbedrijf dat geen eigen grondstoffen meer kocht. Het aandelenkapitaal was dan ook zeer laag: ƒ 24.000. Bovendien waren er op afzetgebied nog enige lichtpuntjes aanwezig. De vraag uit Amerika was in 1877 nog 300.000 kilo Nederlandse garancine geweest en er bleef vanwege bepaalde kleurnuances een vraag vanuit de Turksroodververij. Een laatste factor was dat ook de concurrenten problemen hadden. De lage prijs van alizarine, waarmee de Duitse fabrikanten bewust probeerden de meekrap- en garancinenijverheid de nekslag te geven, had ook de rentabiliteit van de eigen fabrieken in gevaar gebracht. Een aantal alizarinefabrieken had in 1876 en in 1877 moeten sluiten.

De prijs van alizarine steeg in 1878 dan ook weer, wat ook voor de overlevingskansen van een sterk ingekrompen garancine-industrie een gunstig teken leek. Al snel bleek echter dat het waagstuk niet slaagde. In 1878 waren er nog 10 arbeiders werkzaam, maar aan het einde van dat jaar of begin 1880 heeft de fabriek haar produktie definitief gestaakt.

De Zierikzeese garancinefabriek werd in 1882 gesloopt. Uit de exportstatistieken blijkt dat tot 1892 nog garancine is uitgevoerd. Blijkbaar was er toch nog een fabriek die op kleine schaal produceerde.

Ook de meekrap kreeg forse klappen. De late jaren zestig waren mede door de hoge prijzen voorspoedige jaren geweest. Deze voorspoed verklaart waarom nog in de jaren 1868-1872 een reeks van meestoven werd opgericht. In 1873 trad echter een plotselinge prijsval op, die samenhing met een scherpe daling van de prijs van alizarine in datzelfde jaar. In 1872 had meekrap nog ƒ 27 per 50 kilo opgebracht, in 1873 daalde de prijs tot ƒ 17 waardoor de marktprijs onder de kostprijs zakte.Ga naar eindnoot55.. De prijs bleef tot 1885 erg laag, waarna zich weer een herstel voordeed. De periode 1877 tot circa 1885 laten dan ook een sterke daling van het aantal beteelde bunders zien. In 1874 werden nog 2695 ha meekrap gedolven, maar die waren geplant voor de prijsdaling van 1873. In 1875 was dit 1651, in 1876 960, in 1877 497 ha en in 1878 124 ha. Dit was het voorlopig dieptepunt. Daarna steeg het aantal gedolven bunders weer licht: 193 in 1890. Uit een gedrukt overzicht van de geproduceerde meekrap uit 1897 bleek dat er tenminste nog 29 meestoven actief waren. Dit overzicht werd geproduceerd door de firma Maris en Schippers die nog tot in 1921 meekrap bleef verhandelen, ondermeer van en naar Frankrijk.Ga naar eindnoot56. Meekrap bleef gewild voor het verven van wol. Toch zette na 1897 de definitieve neergang in, waardoor in 1912 waarschijnlijk nog slechts enkele stoven in werking waren. De precieze geschiedenis van de neergang van het eens voor Nederland zo belangrijke en roemruchte eindprodukt moet nog geschreven worden.

 

j.w. schot en e. homburg