Henriette Roland Holst

[pagina 3]

[Schrijversprentenboek]

[pagina 4]

Mijn vader was notaris te Noordwijk, een bloeiend dorp tusschen de bollenvelden, op een half uurtje afstand van de zee. Zooals ik hem mij herinner uit mijn kinderjaren was hij van een zeldzame manlijke schoonheid. Hij had een edel gevormden schedel, kleine diepliggende donkere oogen, een arendsneus, fijngevormde zinnelijke lippen en een frissche gelaatskleur.

Mijn moeder voldeed niet aan de klassieke schoonheidsnormen, daarvoor was haar gelaatskleur niet bloeiend genoeg en waren haar trekken te weinig regelmatig. Maar er ging een zeldzame bekoring van haar uit en iedereen werd getroffen door haar lieftalligheid en gratie, meer nog door het zielvolle in haar blik, haar stem en haar gebaren.

[pagina 5]

...zij was een teruggetrokken, droomerig, maar ook een wild en slordig kind, dat zich moeilijk schikken kon, vaak recalcitrant was en uit den band sprong, waarbij vooral de gouvernantes het nog al eens moesten ontgelden. Maar ook haar familie kon zij het lastig genoeg maken en toen op haar twaalfde jaar een oom eens bemiddelend optrad en haar poogde duidelijk te maken dat zij toch met haar familie leven moest, was haar eenige reactie: ‘ik word toch dichteres’.

[pagina 6]

Haar sonnet in die Catalogus is een uiligheid. 't Zit vol fouten. Drukfouten. Bovendien heeft ze 't later veel verbeterd. Maar uitgegeven - onder goeie lui bederft 't 'r reputatie. Grooter ondienst kun je haar niet doen dan haar op de spraak te brengen. Haar - ik bedoel haar talent en haar later - mogelijken goeden naam als auteur.

[pagina 7]

[pagina 8]

[pagina 9]

[pagina 10]

[pagina 11]

De eerste moeilijkheid, die zich voordeed, was die van de titels, zoowel van de enkele verzen als van de afdeelingen, waarin de bundel was gesplitst. Die titels waren veel te kort, luidde der Kinderens verdict, om voor den kunstenaar, die het geheel verzorgde, bruikbaar te zijn. Zij moesten worden vervangen door uitgebreide opschriften. Dan pas kon elke bladzijde en elk onderdeel tot een zorgvuldig overwogen harmonisch geheel worden gemaakt. Ik moet bekennen, dat de schrik mij om het hart sloeg, toen mij gevraagd werd, titels van ‘passende’ lengte te bedenken.

[pagina 12]

Ons huis te 's Graveland had maar één verdieping en een groote zolder, waarin wij een logeerkamertje en een kamer voor het dienstmeisje lieten timmeren. Er behoefde verder niets aan verbouwd te worden, maar het had jaren lang leeg gestaan en alles moest nieuw geverfd en behangen worden. Mijn man koos zuivere lichte kleuren tot ontsteltenis van den ambtenaar, die het huis kwam zien voor het vaststellen der belasting. ‘Ik ril nog, Edelachtbare, als ik er aan denk’, zei hij tegen den burgemeester.

[pagina 13]

[pagina 14]

[pagina 15]

[pagina 16]

[pagina 17]

De wetenschappelijke propaganda, die Mevrouw Holst en Gorter de eerste jaren hebben gevoerd, is voor de ontwikkeling van de arbeidersklasse van groot belang geweest. Nooit zal ik vergeten, hoe op een stralenden voorjaarsdag mevrouw Holst, zoo jong en opgewekt, op mijn bureau aan ‘Het Volk’ bij mij kwam en mij twee door haar geschreven boeken aanbood. Het eene was de dichtbundel ‘De Nieuwe Geboort’, het andere was ‘Kapitaal en Arbeid in Nederland’.

[pagina 18]

[pagina 19]

De russische partij had een groote afvaardiging gestuurd, waarbij zich een aantal politieke ballingen bevonden. Onder hen was Katarina Breschkofskaja, de grootmoeder der revolutie. Een groep hollandsche afgevaardigden verzocht mij om aan de oude vrouw, voor wie alle russische socialisten, tot welke fractie zij ook behoorden, de diepste vereering hadden, namens hen bloemen aan te bieden. Een diepe ontroering maakte zich van mij meester, toen zij met een vriendelijken glimlach tegen mij zei: ‘Merci, mon enfant’.

[pagina 20]

[pagina 21]

[pagina 22]

Het grootste deel der partijgenoten, die in Deventer bijeen waren, zou de Tribune-redakteuren geen traan naweenen, maar zij wisten, dat met hen vijf à zeshonderd leden de partij zouden verlaten; het meerendeel daarvan waren stoere werkers. Niemand dacht er aan, den algemeen beminden Gorter uit te sluiten, maar hij had nu eenmaal zijn lot aan dat der Tribunisten verbonden en was niet van plan hen in den steek te laten. Na afloop van het kongres zat Wibaut in een hoekje van de zaal te schreien. Hij hield veel van Gorter en voorzag, dat deze op den duur niet met de Tribune-redakteuren zou kunnen samenwerken.

[pagina 23]

‘DE OPSTANDELINGEN’.

(Slot van het laatste bedrijf).

De opvoering van het lyrisch drama van onze partijgenoote H. Roland Holst is een groote gebeurtenis geweest in tweeërlei opzicht.

Het was een gebeurtenis in letterkundig opzicht, wijl de bloeiende pracht en de eindelooze beeldenrijkdom dezer verzen thans, van de planken gesproken, gelijk hun bestemming is, een overweldigenden indruk maakten, waardoor het tot het besef der hoorders doordrong, dat hier het schoonste woord gesproken werd, dat sinds twee eeuwen in onze taal geschreven werd.

Een gebeurtenis echter was het ook niet minder groot voor onze socialistische arbeidersbeweging. De kunst en de revolutionaire gedachte reikten elkaar de hand tot een verbond, waarvan het vruchtdragend vermogen voor beide, dit was het inzicht dat zich den aanwezigen onweerstaanbaar opdrong, zegenrijk moet zijn.

De afbeeldingen die wij geven, zijn tevens te beschouwen als een hulde aan het talent dat aan de opvoering besteed is. De drie hoofdpersonen, wier portretten wij opnemen in het wezen waarin zij optraden, hebben de voorstelling gedragen door hun volkomen toewijding, door hun dramatische kracht en hun gevoel voor de schoonheid van den klank. Er waren ongenoemden, uit het koor te voorschijn tredend, die bij hen nauwelijks achterstonden. Wanneer wij hun beeltenis niet plaatsen, is het slechts omdat wij de door hen gewenschte naamloosheid eerbiedigen.

De groep, waarvan wij een foto reproduceeren, stelt een tooneel op het eind van het laatste bedrijf voor: het afscheid van de ter dood veroordeelden in de gevangenis, terwijl het op den grond gelegerd koor hun woorden van troost en moed met echo's van gevoel beantwoordt.

Laat ons hopen dat nog velen in allerlei oorden des lands in staat gesteld mogen worden om aan deze openbaring van Kunst en Socialisme deel te nemen.

En zij die daartoe niet in de gelegenheid zullen komen, kunnen, het drama lezend, hun fantasie aanvullen met de beelden die wij hierbij geven.

[pagina 24]

[pagina 25]

[pagina 26]

De bijeenkomst van Zimmerwald was voor millioenen in de loopgraven - zooals sommigen hunner mij later persoonlijk verzekerden - de eerste lichtstraal in den donkeren nacht. Het bericht, dat socialisten van alle oorlogvoerende landen bij elkaar waren geweest en niets onbeproefd zouden laten om zoo spoedig mogelijk een vrede ‘zonder annexaties en oorlogsschattingen’ tot stand te brengen, deed hun harten opspringen van hoop en vreugde.

[pagina 27]

[pagina 28]

Je vous ai connue à Moscou, en 1921, lors du magnifique discours que vous avez prononcé en défense du K.A.P.D. et des éléments libertairs au sein du mouvement communiste. Vous étiez alors l'incarnation de cette folle espérance: un developpement libertaire des soviets.

[pagina 29]

[pagina 30]

[pagina 31]

De geestelijke domperij, het ontbreken van wrijving en toetsing der denkbeelden, zal ieder ontwikkelingsproces in de communistische partijen verhinderen.

[pagina 32]

[pagina 33]

[pagina 34]

[pagina 35]

[pagina 36]

[pagina 37]

[pagina 38]

Den dag van mijn verjaardag werd hij ziek. Eerst leek het een gewone griepaanval, zooals hij wel meer had, toen kwam er bronchitis bij en op het eind kreeg hij pijn door een beginnende longontsteking. Maar het voornaamste was de degeneratie van het hart. Dat op zichzelf zou hem den dood hebben aangedaan.
Op Oudejaarsdag 1938 stierf hij, even rustig, onvervaard en nobel als hij geleefd had. Zijn laatste woorden waren: ‘Ik heb mijn taak volbracht’.

[pagina 39]

Het was een merkwaardig feodaal geheel, het landgoed de Buissche Hei (bewesten Zundert tegen de Belgische grens aan gelegen) waar ik in September-October 1943 een paar weken onderdak vond. Een vrije heerlijkheid midden in een bezet land, beheerst door een vorstelijke figuur, Henriëtte Roland Holst, en door ongeschreven wetten welke aan haar hoogheid hun rechtskracht ontleenden.

[pagina 40]

[pagina 41]

[pagina 42]

Uw Kapitaal en Arbeid uit 1902 is een meesterwerk, in opzet en van uitvoering. Ik ben mij van overdrijving niet bewust als ik het een geniale greep noem en deze aula zou vijf en veertig jaren eerder van deze plechtigheid getuige zijn geweest, als de Universiteit vijf en veertig jaar geleden haar sociale roeping zou hebben verstaan, zoals zij haar nu hoopt te leren verstaan.

[pagina 43]

[pagina 44]

[pagina 45]

[pagina 46]

[pagina 47]

Maandag 24 November 1952
Henriëtte Roland Holst
In memoriam

De poëzie van Henriëtte Roland Holst heeft niet het karakter van een reeks afzonderlijke, in zichzelf besloten kunstwerken, maar is één ononderbroken belijdenis van wat haar hart bewoog. In nauwgezet zelfonderzoek heeft zij sedert haar jeugd zich rekenschap gegeven van haar gevoelens en gedachten en gedragingen; de hartstochtelijke spanning, die met dit voortdurend zelfbesef gepaard ging, is de voornaamste inspiratiekracht geweest van haar lyriek.

Zij voelde zich verantwoordelijk voor het lot van haar medemensen; zij kende haar gaven en krachten, en zij begreep hoe rijk die waren, gemeten aan de gemene maat. Zij wist ook, dat haar rijke jeugd en de aristocratische opvoeding, die zij genoten had, haar aanleg hadden doen ontplooien en uitgroeien, en zij erkende dit als een voorrecht, in wezen onverdiend. Reeds als kind voelde zij de diepe bewondering, die het kenmerk is van de groten van hart, en levenslang behield zij de ootmoed die haar deed ópzien naar wat hoog was van zielskracht en zedelijk vermogen. In dit opzicht golden bij haar geen klein-menselijke beperkingen: haar eerbied omvatte Victor Hugo en Kosciuszko, Lenin en Tolstoi, Gorter en Gezelle, Rosa Luxemburg en Gandhi. Zij wist dat het hart hoor velerlei drang bewogen wordt, en zij had vooral hén lief die, onvoorwaardelijk hun hartstocht volgend, vrij bleken van berekening of compromis. In hen herkende zij zichzelf.

Aanvankelijk zocht zij de zegepraal van het zedelijke langs individuële weg. Bij Dante, bij Spinoza en Plato leerde zij de waarden van de wijsbegeerte en de goede mystiek kennen, en op gezag van hun woord wilde zij in haar gedichten voor de mensen een pad maken naar het ware geluk. Nog jaren later - in haar drama ‘Thomas More’ - formuleert zij het in duidelijke zinnen:

Zo is het dus de zelfverloochening waarin, voor haar besef, de wezenlijke zelfvoltooiïng bestaat. In de liefde zag zij niet maar een menselijke gevoelsverhouding of een evangelisch gebod, maar de grondwet van al het bestaande, speciaal al het levende. Trouw te zijn aan deze liefde, was dus de voorwaarde van alle zedelijk handelen en het kenmerk van de zedelijk volwassen mens. En zonder déze liefde geen inneriijke vrede, en dus geen geluk.

Toen zij had ingezien dat zelfverloochening onmogelijk verwacht kon worden van hen, die in deze maatschappij nauwelijks tot zelfbewustzijn konden komen, heeft Henriëtte Roland Holst daaruit de onvermijdelijke consequenties met de haar eigen onvoorwaardelijkheid aanvaard. In dienst van het socialisme is haar tijd, haar werkkracht, haar talent gebruikt, tot boven het mogelijke. Zij heeft aan die periode van politieke strijd de vriendschap met grote leidende figuren en het geluk van menige hoopgevende ervaring te danken. Maar reeds in 1903 stond zij voor de tragische taak de verloren spoorwegstaking als groot en glorieus te blijven zien, ondanks het vreselijke lot van de ontslagen arbeiders en hun gezinnen. Haar vrouwelijk gemoed heeft zich altijd verzet tegen de overheersing van het massale over het menselijke. Anders dan Gorter, die zich liet leiden door een toekomstvisioen dat hem in staat stelde ook de mens-vannu uitsluitend te zien in dat komende licht, was Henriëtte Roland Holst zich ervan bewust, dat het leed van de levenden haar geweten raakte. De gang der historie heeft haar telkens weer doen ervaren, dat het individuële nauwelijks belang heeft in de grote conflicten, of dit nu stakingen, oorlogen of revoluties zijn. Maar zij heeft die ervaringen nooit als beslissend aanvaard: integendeel, bij voortduring was zij, vooral in latere jaren, zoekende naar de weg die leidt naar het geluk van állen.

Hoe diep zij verbonden was met een partij, een groep, een kring: toch bleef die voor haar een middel dat slechts bruikbaar was voorzover het doel erdoor gediend werd. Wie meent dat zij gemakkelijk omstreeks 1910 de S.D.A.P. en vijftien jaar later de communistische partij verlaten heeft, vergist zich. Maar wie het haar kwalijk neemt dát zij ging, vergist zich evenzeer. Buiten haar wil kwam er een ogenblik, dat zij de besluiten en gedragingen van haar partijgenoten onaanvaardbaar moest achten, omdat de spanning in haarzelf tussen uiterlijk optreden en zedelijke gehoorzaamheid tot een crisis dreigde te leiden. Kon de massa niet anders, zij zelf kon ook niet anders: in zulk een schuldeloze schuld ligt de diepste tragiek. Maar welke kritiek men ook mag hebben op de vormen van haar politieke werkzaamheid, niemand is tot een oordeel in staat als hij niet uitgaat van die lichtende spreuk die zij Thomas More laat zeggen:

‘Ik erken geen trouw die bindt in het slechte’.

Als een jarenlange dialoog tussen hart en tijd, tussen ik en wereld, is de poëzie van Henriëtte Roland Holst geschreven. Deze poëzie is niet alleen een uiting van haar wezen, het is de uitdrukking van geheel haar bestaan. Haar proza verschilt niet van haar gedichten, en haar brieven verschillen niet van haar proza. Wie haar vertrouwelijk sprak, wist dat er een zeldzame eenheid was in deze zo veelzijdige vrouw, een eenheid dieper dan de tegenstellingen van hart en verstand. Haar eenvoud, die soms op het armelijke af scheen, haar deemoed die haar uiterst voorzichtig maakte in haar oordeel, haar blijdschap om de kleine genietingen van het leven - eigenschappen die in haar laatste jaren overheersten - waren van geen andere orde dan de offervaardigheid uit haar strijdbaarder periode, haar liefde voor de armen, voor de vrouwen, voor de kinderen, en haar verrukking om de hoogste uitingen van het menselijk scheppingsvermogen in poëzie en in muziek.

Nu is de hand verstild, die meer dan een halve eeuw in karakteristieke letters getuigd heeft van wat dit grote vrouwelijke, menselijke hart bewoog. Ons volk verloor een kunstenares wier werk zal blijven leven; haar vele vrienden verliezen meer dan dat: een moederlijke vriendin, die zij dankbaar en bedroefd gedenken in duurzame genegenheid.

GARMT STUIVELING.