Levende Talen. Jaargang 1932

De mogelikheid van syntheties taalonderwijs.

Het Bestuur uwer vereniging verzocht mij, een antwoord te willen geven op de vraag: Is syntheties taalonderwijs mogelik?

In abstracto beschouwd is die vraag met een eenvoudig ja te beantwoorden. Neemt men de kwestie evenwel in concreto, dan moet men met zoveel feitelikheden en mogelikheden rekening houden, dat het antwoord kan schommelen tussen een beslist ja aan de ene kant, en een niet minder beslist neen aan de andere zijde.

Alvorens op een en ander in te gaan, zij het mij veroorloofd enkele punten voorop te stellen.

Het Bestuur vroeg me in deze praktiese, ik zou haast zeggen urgente kwestie mijn persoonlike mening te geven. Wanneer ik derhalve mijn eigen zienswijze ten dezen aan uw belangstelling voorleg, wil ik daarmee allerminst het bestaansrecht van afwijkende opvattingen ontkennen. Verschillende doelstelling immers van het taalonderwijs als zodanig, vereist noodzakelik verschillende wegen om tot die onderscheiden doeleinden te geraken.

Dan, om het vraagstuk der synthese grondig en afdoend te kunnen behandelen, moest men uitvoerig en gedokumenteerd

[p. 33]

kunnen spreken over het onderwijs, zoals dat feitelik door anderen gegeven wordt, niet alleen in de moderne talen maar ook in Latijn en Grieks. Het spreekt intussen vanzelf, dat ik over dat alles heel slecht ben ingelicht.

Het zou geen pas geven uit de school te klappen, waaraan ik zelf verbonden ben. En uit andere onderwijsinrichtingen staan geen konkrete voorbeelden te mijner beschikking. Ik moet dus teren op vage geruchten en vluchtige indrukken. Al wordt de waarde van mijn betoog daardoor niet verhoogd, er is ten minste dit voordeel aan verbonden, dat niemand der aanwezigen in staat van beschuldiging wordt gesteld, als ik het volgende vermoed: Frans wordt veelal nog op dezelfde wijze onderwezen, als de schoolmeester dat deed ten tijde van Voltaire. Met het Duits is het niet veel beter gesteld. Alleen het Engels verkeert in aanmerkelik gunstiger omstandigheden. Bij Latijn en Grieks is de achterstand slechts met eeuwen te meten, als men het onderwijs daarin tenminste taalwetenschappelik bedoelt.

Toch is er één persoon in deze zaal, tegen wie ik een rechtstreekse, motiveerbare aanklacht moet indienen, en wel: tegen de persoon die tans voor U het woord voert.

Er heeft aan de voorbereiding van deze voordracht zoveel ontbroken, dat ik het recht mis om over de praktiese uitvoerbaarheid van syntheties taalonderwijs een gedecideerd oordeel uit te spreken. Immers ik was niet in de gelegenheid, om de meest-gebruikte spraakkunsten ernstig door te nemen, en zo vast te stellen, of en in hoeverre die grammatika's volgens enige taalwetenschappelike methode zijn samengesteld. Wat het Nederlands betreft, geven de herdrukken van bepaalde spraakkunsten mij de overtuiging, dat de taalopvatting uit de dagen van Brill en konsorten nog niet met ere begraven is.

Wij leven trouwens in een land, waar nog niet zo heel lang geleden de Minister van O., K. en W., naar verluidt op advies van een afdeling Onderwijsraad, aan de Inspekteurs van het lager onderwijs het volgende mededeelde:

Een leerplan waarin bij de omschrijving van de leerstof voor het vak nederlandse taal de toevoeging ‘zonder buigingsuitgangen’ voorkomt, biedt geen genoegzame waarborg, dat in dit vak voldoend onderwijs wordt verkregen. De Minister stelt zich daarom met de Onderwijsraad, afdeling voor het algemeen vormend lager onderwijs en het bewaarschoolonderwijs, op het

[p. 34]

standpunt, dat onder de gegeven omstandigheden in het algemeen enig onderwijs in de buigingsuitgangen, zij het alleen in het zesde en de hogere leerjaren, niet mag ontbreken, zal het onderwijs in het vak nederlandse taal ten volle aan zijn doel beantwoorden. (Men hoort aan de stijl dat het gegeven authentiek is.) Wanneer biezondere scholen bij de niet-verbuiging onzer taal verder willen gaan dan in de desbetreffende ministeriële aanschrijving van 12 Sept. 1930 is toegestaan, dan zal zo nodig tegen deze inrichtingen art. 90, tweede lid, der wet worden toegepast. - En welk schoolbestuur zal aarzelen, wanneer het te kiezen heeft tussen Terpstra's seksuele -n en het derven van onmisbare subsidie? - Geldt het openbare scholen, dan zal, wanneer Burgemeester en Wethouders mochten blijk geven van enig taalkundig inzicht, de Inspekteur zich daartegen verzetten, en overeenkomstig art. 25, derde lid, der wet de beslissing van de Minister hebben in te roepen (School en Wet, Jg. XI, 15 Dec. 1931, blz. 88 v.).

Misschien vraagt iemand zich af: Wat heeft nu zo'n ministeriële broodroof-oekaze, en aanval op de vrijheid van het biezonder onderwijs, met syntheties taalonderwijs te maken? Dan zou men het besluit, dat 10 April 1931 door de Vereniging van Direkteuren van Hogere Burgerscholen met vijfjarige kursus genomen werd in zake de ministeriële sekse-n, ook in de vraag van het syntheties taalonderwijs kunnen betrekken.

Welnu, ik ben de allerlaatste om zulks te ontkennen. M. i. toch heeft het weinig zin zich over syntheties taalonderwijs warm te lopen, zolang de overheid erop aanstuurt om wetenschappelik onderwijs in de moedertaal onmogelik te maken.

Ik behoef in deze vergadering niet uiteen te zetten, waarom men het moedertaalonderwijs niet op wetenschappelik peil kan brengen, wanneer men het ministeriëel voorschrift recht laat wedervaren. Dat het aangehaald advies van de Onderwijsraad zowel pedagogies als linguisties kant noch wal raakt, moge al in deze bewoording minder officiëel zijn uitgedrukt, waarheden als koeien plegen ook elders niet in burokratiese formuleringen op te treden.

Zou in Engeland en de skandinaviese landen, zou in Frankrijk, Spanje, Italië het moedertaalonderwijs per sé onvoldoende zijn, omdat de Ministers aldaar bij de naamwoorden geen seksuele akkusatieven oktrooieerden? Kan ten onzent het onderwijs in

[p. 35]

de landstaal dan alleen ten volle aan zijn doel beantwoorden, als men op het gebied der fleksie een taalkundige paskwil als leidraad neemt? Zolang het moedertaalonderwijs in klassicisties vaarwater dobberen moet, is het prematuur van syntheties taalonderwijs te spreken: synthese is alleen mogelik, heeft altans alleen vormende waarde, wanneer ze berust op een volkomen wetenschappelike basis.

Maar we zijn reeds te ver met dit besluit. Wij vergaten de vraag te stellen: wat is het doel van ons taalonderwijs? Reikt mogelik het doel van het onderwijs in de moedertaal verder, dan hetgeen men beoogt bij het aanleren van uitheemse talen? Is het voldoende, wanneer men zijn leerlingen de nodige vaardigheid bezorgt in het mondeling en schriftelik hanteren van een taal? Of wil men iets meer?

Verlangt men ook, dat de leerlingen enig inzicht krijgen in het wezen der taal, dat ze enigszins wegwijs worden in de bonte wereld der taalverschijnselen?

Wanneer men zich tevreden stelt met praktiese vaardigheid in het taalgebruik, dan kan het spraakkunstig onderwijs tot een minimum worden teruggebracht; is het zelfs gewenst aan de traditionele spraakkunsterij van het Nederlands zo min mogelik tijd te spenderen. Wat de vreemde talen aangaat, moeten de grammatikale eisen vanzelf iets hoger gesteld worden; ofschoon iedereen begrijpt, dat men ook een uitheemse taal prakties kan aanleren zonder veel spraakkunstige beschouwingen.

In deze onderstelling is syntheties taalonderwijs natuurlik uitgesloten: voor hem die alleen op de buitenkant let der taalfeiten, heeft talenvergelijking geen wetenschappelike zin. Syntheties taalonderwijs - ik herhaal het - is alleen denkbaar, wanneer men het wetenschappelik oriënteert.

Leraren van vreemde talen, met name van Latijn en Grieks, maar ook van het Duits, klagen vaak dat de tegenwoordige leerlingen geen besef hebben van naamvallen, zinsontleding en wat dies meer zij. In de dagen van olim was dat volgens de klagers anders, was dat beter. In onze tijd - zo luidt de gangbare formule - waren wij van dat alles voldoende op de hoogte, maar tegenwoordig ... U kent allen deze jeremiade in variaties.

Ontleding en naamvaldressuur naar oud recept is volgens velen het panacee. Met een kleine wijziging van het klassieke Vare,

[p. 36]

Vare, redde mihi legiones, wordt de verzuchting uitgeboezemd: Neerlandicus, geef toch de oude spraakkunst weer! Die gaf houvast en ruggegraat; die was een fundament waarop men verder bouwen kon.

Intussen hoe syntheties en ineenpassend dat vroegere klassicistiese spraakonderwijs ook moge lijken, elk deskundige begrijpt dat in waarheid hier geen sprake was van hechte synthese, maar enkel van losse dressuur, die elk gefundeerd taalinzicht onmogelik maakte, daar men de elementairste linguistiese waarheden bespottelik verfomfaaide.

Syntheties taalonderwijs moet noodzakelik uitgaan van de tastbare werkelikheden in elke taal. Elke taal heeft zijn fonetiese, of wil men liever fonologiese, zijn grammatiese, zijn syntaktiese eigenaardigheden. Synthese is niet: alles vangen onder één rekbaar hoedje, maar is: in het verscheidene het gelijksoortige opsporen. Synthese is het vergelijken van de vaak uiteenlopende taalnormen, volgens welke de menselike psyche zich vroeger uitte, zich tegenwoordig uit; bij ons weer anders dan in de aangrenzende landen. Syntheties taalonderwijs moet uitgaan van het heden, maar bij zijn beschouwingen steeds steunen op het verleden. Synchronisties taalonderwijs stelt eerst en vooral de feiten vast; de verklaring van die feiten is onmogelik zonder kennis van het verleden.

Wil men bijv. defleksie enigszins begrijpen, dan moet men ze tegenover fleksie stellen. Het meer analytiese karakter van de moderne talen in West-Europa krijgt in onze voorstelling dan pas zijn volle betekenis, wanneer men analytiese met synthetiese taalperioden kan vergelijken.

Maar wat theoreties prachtig lijkt, is soms prakties onuitvoerbaar? Zijn jongens en meisjes op de middelbare scholen werkelik rijp voor dit soort onderwijs? Mijn mening is ja en neen. Op de lagere klassen gaan zelfs vrij elementaire uiteenzettingen van algemener taalkundige aard boven hun bevattingsvermogen. Trouwens dan ontbreekt nog zo goed als alle vergelijkingsmateriaal. Maar op de hogere klassen, als de leerlingen reeds enige bedrevenheid hebben gekregen in de talen, kan taalvergelijking met vrucht beoefend worden - mits de leraar zich wete te beperken. Uit eigen ondervinding kan ik verzekeren, dat taalsyntheties onderwijs dan niet slechts mogelik is, maar dat het ook de belangstelling heeft van de leerlingen. Syntheties

[p. 37]

taalonderwijs kan geen uitgangspunt zijn, maar wel de bekroning.

Toch moet van het eerste begin reeds worden aangestuurd op hetgeen later ex professo zal behandeld worden. Al op de eerste klassen moet ieder leraar uitgaan van de ideeën, die later in de synthese een uitvoeriger beurt zullen krijgen. Immers wanneer het syntheties onderwijs enkel zou worden: een opruiming van wanbegrippen, door de leraren der onderscheiden talen in de voorafgaande schooljaren aangekweekt, - dan is het een hopeloos werk. Polemies onderwijs moge al pikant zijn voor een keer, men komt toch tot betere resultaten wanneer van meet af aan het onderwijs der onderscheiden talen eendrachtig samenwerkt.

Ik mag het terrein niet betreden, waarop de andere sprekers ons zullen rondleiden, maar ik moet toch een enkel woord zeggen van de leraren, gelijk ik al met een enkel woord van de leerlingen gewaagde. Welnu, zolang de opleiding van de leraren, altans zolang hun onderwijs op school hèt heil verwacht van de grammaire raisonnée, zal syntheties onderwijs weinig effekt sorteren. Zolang de leraren vreemde talen geen of weinig besef hebben van wetenschappelik onderwijs in de moedertaal, zal het talenonderwijs een wirwar blijven van tegenstrijdige methoden en elkaar weersprekende opvattingen, met als gevolg bij de leerlingen: een wereld vol begripsverwarring.

Syntheties taalonderwijs vereist niet alleen grondige kennis bij de leraar, die met dit onderwijs belast wordt - en dat zal meestal de leraar Nederlands moeten zijn - maar ook universeler taalkennis bij de kollega's, aan wie het onderwijs in de andere talen is opgedragen, de klassieke niet uitgezonderd. Theoreties is dat alweer goed mogelik, maar prakties vrees ik, zeker voorlopig, voor het ergste.

Samenvattend meen ik het volgende aan uw aller oordeel te moeten onderwerpen:

Syntheties onderwijs vereist niet alleen grondige linguistiese kennis bij de docent, die de zorg daarvoor op zich neemt, maar ook een breder oriëntatie op taalgebied bij de taalleraren in het algemeen. Het verlangt dat alle taalleraren werken volgens een te zamen vastgesteld programma, dat ze zich houden aan een zelfde grammatiese terminologie, daarbij uitgaande van het werkelike Nederlands. Reeds op de lagere klassen moet aan alle taalleraren de latere synthese voor ogen staan: dan moeten ze de

[p. 38]

bouwstenen aanbrengen, waaruit later - wanneer de leerlingen enige kijk op de onderscheiden talen gekregen hebben - het syntheties gebouw kan worden opgetrokken.

p. gerlach royen o.f.m.