Levende Talen. Jaargang 1932

[p. 176]

Galathea, siet den dach comt aen.
(Over de tekst van Hooft's gedichten in bloemlezingen).

Het is bekend dat onze grote minnedichter in de loop der jaren veel veranderde in de oorspronkelijke teksten van zijn verzen en tooneelwerken. De eerste, aan strenge eisen van tekstkritiek voldoende uitgave van Hooft's werken, was die van P. Leendertz Wz. in 1871. Deze was gebaseerd op wat Leendertz hield voor de oudste redactie van de teksten. Hij schrijft ‘Alle verandering is geene verbetering: de dichter moge het meenen, terwijl hij bezig is zijne verzen te herzien; de onpartijdige oordeelt er dikwijls geheel anders over. Hooft vooral heeft, waar hij later veranderde of omzette, veel meer bedorven dan verbeterd. Doorgaans is het duidelijk, wat hem hinderde, welk gebrek hij wilde verhelpen. Dat gebrek wordt ook verholpen; doch meestal treedt er een ander en grooter voor in de plaats, zoodat het beter zou geweest zijn indien hij het maar bij het oude gelaten had.’ (Inl. L. p. LXXIII).

Dr. Stoett bracht bij de heruitgaaf van dit werk juist de laatste redactie, of wat hij daarvoor hield naar voren, daar ‘wij bij de uitgave zijner gedichten niet moeten vragen, wat wij zelf het mooist vinden, maar wel hoe Hooft, overeenkomstig zijnen smaak en zijne begrippen van metrum en rhythmus wilde, dat ze gelezen zouden worden.’ (Inl. L. St. p. LXXI).

Daar deze laatste uitgave thans bijna algemeen als grondslag voor afzonderlike tekstuitgaven en schoolboeken gebruikt wordt, dreigt het gevaar, dat de oudste en mooiste teksten van Hooft in 't vergeetboek raken.

Dit zou zeer te betreuren zijn.

Wie onbevooroordeeld de tekstveranderingen nagaat moet het met Leendertz eens zijn: de veranderingen zijn in de meeste gevallen geen verbetering. Het mag om filologiese redenen van belang zijn, te trachten de laatste door de dichter gewilde tekst als grondslag te nemen, er zijn voor de waardering van de Drost klemmender redenen om zoveel mogelik tot de oudste redacties terug te keren: de grotere versschoonheid van die oudste teksten en de zuiverder kijk op de ontwikkeling van de dichter.

Met de piëteit voor de veranderingen die de oudere dichter in zijn werk aanbracht, begaat men de fout, dat men over het hoofd ziet, dat een dichter na soms meer als dertig jaar niet

[p. 177]

meer in staat is de inspiratie bij zichzelf op te roepen, waaronder hij z'n werk oorspronkelik schreef: het is een bekend verschijnsel dat de meeste oude kunstenaars vreemd staan tegenover hun jeugdwerk. Maar bovendien staat over 't algemeen niet vast of de teksten door Dr. Stoett aangenomen door de dichter als definitief zijn bedoeld. (Zie het art. van Dr. E.T. Kuiper, T. en Let. XI p. 88 e.v.).

Hoe Hooft bij zijn latere veranderingen de teksten kon bederven kan blijken, als men eens vergelijkt de redacties van het prachtige minnelied Galathea.

	In de uitgave-Leendertz:		In de uitgave-Stoett:
1 (M.)	Galathea siet den dach comt aen.	(M.)	Galathea siet den dach comt aen.
(G.)	Neen mijn lief wilt noch wat marren	(G.)	Neen mijn lief wilt noch wat marren
	T sijn de starren,		T sijn de starren,
	Neen mijn lief wilt toch wat marren		Neen mijn lief wilt toch wat marren
	t is de maen.		t is de maen.
5 (M.)	Galathea t' is geen maneschijn.	(M.)	Galathea t' is geen maneschijn.
(G.)	Hoe t' is noch geen een geslagen Wat soud t' dagen?	(G.)	Hoe t' is noch geen een geslagen Wat soud 't dagen?
	Hoe? t' is noch geen een, t'en can den dach niet sijn.		Hoe? t' is noch geen een, t'en can den dach niet sijn.
(M.)	Galathea' aenschout den hemel wel.	(M.)	Galathea' aenschout den hemel wel.
10 (G.)	Laes! ick sie den dagerade T' onser schade,	(G.)	Las! ick sie den dagerade T' onser schade,
	Laes! ick sie den daegeraedt de tijt is snel.		Las! ick sie den daegeraedt de tijt is snel.
(M.)	Waerom duirt de nacht tot t' avont niet.		Waerom duirt de nacht tot t' avont niet.
	Vreest se dat wij met ons beyen		Dat wij bleven met ons beyen
15	Sonder scheyen		Sonder scheyen
	Blijven souden tot dat ons de doot verriet?		Bleven vrolyck tot dat ons de doot verriedt.
(G.)	Nu Adieu mijn troost en blijft gesont,		Nu Adieu mijn troost en blijft gesont.
	Wilt my noch een kusgen geven Och mijn leven!	(M.)	Wilt my noch een kusgen geven Och mijn leven!
20	Jont mij noch een kusgen van u blije mont.		Jont mij noch een kusgen van u blije mont.

[p. 178]

(M.)	Galathea coom ik t' avont weer?	(G.)	Och mijn leven comdy t' avont weer?
(G.)	Och mijn moeder mocht het hooren	(M.)	Las u moeder mocht het hooren
	En haer stooren,		En haar stooren,
	Och sy mocht het hooren maer comt even seer.		Maer al sou s' haer stooren ick coom even seer.
25 (M.)	Galathea hoe raeck ick van u hals?	(G.)	Och mijn hart hoe raeck ick van u hals?
	Laes den dach en wil niet lijen T' langer vrijen	(M.)	Las den dach en wil niet lijen T' langer vrijen,
	Danck hebt van u sachte kuskens en van als.		Danck hebt van u sachte kuskens en van als.

De oudere tekst is gaaf en harmonies: behalve 't slot, is aan de minnaar steeds één regel toebedeeld terwijl het meisje er drie of vier krijgt¹⁾. In de latere ‘verbetering’ laat de dichter Galathea bij vs. 10 opeens een woordenvloed van 8 regels zeggen. Daarmee wordt de fijne samenspraak geheel verstoord. Ook wordt de aardige personificatie van de nacht, die bevreesd is voor het samenblijven der gelieven, weggewerkt. Het speels verlangen van Galathea, naar nog ‘een kusgen’ (geheel in overeenstemming met vs. 2-4 en 6-8) wordt de minnaar in de mond gelegd. Het ergst heeft Hooft het m.i. gemaakt in vs. 21. In de redactie-Stoett vraagt zij of hij weerkomt en de minnaar oppert het bezwaar van het eventueel hooren door de moeder, iets wat zijn karakter niet ten goede komt. Minnaars zijn niet zoo vreesachtig! Dichtte Hooft zelf niet in die dagen:

‘Dan houden deure noch venster-slot.’ (Uitg. Stoett, p. 47).

Hoeveel mooier is vs. 24 in de oudste redactie met die herhaling: ‘Och sij mocht het hooren’ waarop het onverwachte, verliefde ‘maer comt even seer.’ Bovendien is de vrees voor de moeder uit de mond van Galathea veel beter op zijn plaats.

Hier volgt nog een voorbeeld waar m.i. de oudste redactie verre te verkiezen is boven de latere, n.l. het mooie vers: ‘Amaryl de deken sacht.’

In vs. 4 heeft de oude tekst

‘Maeckt de starren sluimerblint’

en later

‘Maeckt de werelt sluimerblint’.

1) Er is nog een tekst die Leendertz voor de oudste houdt, waar het aantal regels van M. en G. zich steeds verhoudt als 1 tot 3. Deze tekst koos V. Slooten in zijn bloeml. (Leend. I, p. 382).

[p. 179]

Niet alleen is de alliteratie verdwenen, maar ook is de tekst onjuister, onwerkeliker geworden. Dat de ‘blaeuwe wolken buijen’ de starren bedekken en ‘sluimerblint’ maken is reëel, de ‘sluimerblinde’ wereld is een vaag begrip. En dan: het woord starren klinkt op deze plaats veel fijner.

In vs. 12 werkt de latere purist het woord ‘presenteert’ weg en vervangt het door het tamme: ‘biedt haer dienst’. De oorspronkelike lezing is wel zo fraai:

‘En de maen

Presenteert mij t' huis te leyen.’

In de vs. 16-18 wordt later geschrapt het aardige beeld van de maan, die dreigt een slaapje te gaan nemen in de rozenstruiken. Hiervoor komen in de plaats de drie eerste regels van het volgende couplet, veranderd en verslechterd. De dichter houdt dan drie regels over, die hij wegwerkt en alzoo zijn gedicht met een couplet bekort. Maar tegelijk heeft hij daarmee overboord geworpen het fraaie couplet met de kernachtige beschrijving van de kracht van de Mingod:

‘Weest te vreen en onvervaert

Want bewaert

Sydy door mijn felle schichten.
Die mijn fakels claerheit proeft

En behoeft

Noch begeert geen ander lichten.’

Verderop wordt de eenheid van de drie aardige regels:

‘Maer ick wandel even seer

Heen en weer

Lijdsaem in 't verdrietig wachten.’

later verstoord door de verandering:

‘Maer ick wandel even seer

Heen en weer

Hoe verdrietich valt het wachten.’

Het gehele gedicht is door de veranderingen vervlakt, ook door de slotregels, die ik nu maar achterwege laten zal.

Zo vindt men telkens kleine wijzigingen die over 't algemeen Hooft's verzen niet ten goede zijn gekomen. Vooral in de

[p. 180]

verzen uit de eerste jaren treft dit, maar ook in de latere, vooral op ‘Arbele’ heeft Hooft wijzigingen aangebracht¹⁾.

Het bovenstaande is geenszins onbekend. Leendertz vestigde er de aandacht op. Later o.a. Dr. E.T. Kuiper in bovenaangehaald artiekel, en C.C. van Slooten in de inleiding tot de ‘Erotische Gedichten’ (1e dr. 1902; 2e dr. 1928). Toch vindt men in vele bloemlezingen tegenwoordig de redactie naar de uitgave van Stoett opgenomen. Zoo b.v. Leopold, Nederl. Schrijvers en Schrijfsters, Mozaiek (Lyriek II), P.C. Hooft door Dr. W.L. van den Brink, P.C. Hooft, door Dr. G. Engels en v. Schothorst, Gesch. der Nederl. Letterkunde. Daartegenover vond ik de oudste redactie in bovengenoemde bloemlezing van v. Slooten, in Dichters van den Ouden Tijd, in Een Nieuwe Bundel III, Gouden Aren IV, Bloeiende Bongerd II en Letterkundig Leesboek I. Het leek mij daarom niet overbodig nogeens de aandacht te vestigen op de zoveel mooiere oudere redactie van Hooft's gedichten.

Ook bij de uitgaven der toneelwerken wordt nu eens de ene, dan weer de andere tekst als bron gebruikt. De ene maal dient de oudste druk als basis, een andere maal een latere druk, soms werkt men naar verschillende uitgaven en kiest wat men zelf het beste vindt.

Sommigen trachten de tekst te moderniseeren. Bleef dit alleen beperkt tot de spelling, dan kon men er vrede mee hebben, hoewel het m.i. voor ons onderwijs niet overnoodzakelik is. Maar wanneer men daarbij ook de klanken durft aantasten, zoals Dr. van den Brink in zijn Bloemlezing, dan vind ik dit van weinig eerbied getuigen voor de taalartiest die Hooft was. Zo veranderde hij in ‘Galathea’ de fraaie klanken ‘met ons beyen, Sonder scheyen’ in het stijver ‘met ons beiden, Sonder scheiden’. De buigings-n in de nominatief wordt behoedzaam weggewerkt, en waar hij in de accusatief bij Hooft ontbreekt ingelast. En zo zijn er talloze eigendunkelike veranderingen in de tekst van - men bedenke het goed - een onzer grootste

1) Enkele van die teksten, nogal eens voorkomende in bloemlezingen zijn: Vluchtige nimph waer heen soo snel?; Ick loos de suchten die mijn bange borst verstoppen; Hoewel 't verstant Geenszins de Minne vliet; Weet yemant beter saus als honger tot de spysen; Schoon Nymphelyn; Sal nemmermeer gebeuren; Wanneer, door 's werelts licht de blintgeboren jongen; O. Venus; Leonoor mijn lieve licht, e.a.

[p. 181]

woordkunstenaars, veranderingen die kwalik te rijmen zijn met het doel van dit boekje n.l. ‘liefde en bewondering te wekken voor Hooft's veelzijdig genie’.

Het komt mij dan ook niet onbelangrijk voor, dat men zich bij herdrukken eens bezint op deze kwesties en de teksten zoveel mogelik kiest naar de oudste redactie van Hooft's werken. Bij dit alles gevoelt men de behoefte naar een nieuwe standaarduitgave, met platen en facsimile's van de gehele Hooft. Nu er van Vondel twee bezig zijn te verschijnen en we er reeds een rijk zijn van Bredero, mag eigenlik zoo'n eerezuil aan de derde grote gouden-eeuwer niet achterblijven. Zulk een werk zou m.i. doordrongen moeten zijn van het beginsel, dat men de oudste uitgaven de grootste artistieke en historiese waarde toekende. Voor taal- en drukfouten en interpunctie zou men dan de handschriften kunnen benutten, terwijl de druk van 1636 slechts als aanvulling diende geraadpleegd te worden.

Zoolang een dergelijk werk er niet is kan men voor de oude teksten terecht in de varianten van de uitgave van Dr. Stoett of in de oorspronkelike editie van Leendertz.

Arnhem, Maart 1932.

f.g.a. stemvers.