Levende Talen. Jaargang 1937

[p. 61]

Illustratie bij het literatuur-onderwijs.

Hoe groot de voldoening ook was die wij gesmaakt hebben bij het voorbereiden en installeren van onze stand in Parijs, in éen opzicht heeft deze arbeid ons teleurstelling gegeven.

Ik ging uit van de veronderstelling dat er in ons corps leraren-kunstenaars waren, niet in de eerste plaats lui die aan den weg zouden timmeren, veeleer verscholen genieën, mensen die in alle bescheidenheid hun weg gaan, en, zonder enig bejag naar eer of mensengunst, de volmaaktheid zoeken te bereiken.

Om U de waarheid te zeggen, heb ik dat geloof nog niet verloren. Evenwel is er niet veel van gebleken, toen collega R. en ik, in onze kring en elders, vroegen om zichtbare bewijzen van zulke strevingen, niet ten einde een weg tot bekendmaking te openen, maar alleen om aan Frankrijk zelf een bewijs te kunnen geven van de liefde en toewijding die Nederlandse leraren soms aan den dag leggen om de schone franse taal en de wonderbare franse letterkunde dichter te brengen bij, en ze een plaats te geven in de geest en het gemoed van de opgroeiende nederlandse jeugd.

Aan onze oproep hebben gevolg gegeven acht collega's, als Riemens en ikzelf ons er bij rekenen. Dat resultaat nu was tamelijk teleurstellend.

In wat op onze tentoonstelling te zien is, en in dat wat er ontbreekt, vond collega Riemens een aanleiding, om als sectie-voorzitter, de aangelegenheid van de illustratie bij ons onderwijs in het Frans op deze samenkomst aan de orde te stellen, en ik heb gemeend, aan zijn vererende uitnodiging om het onderwerp bij in te leiden, gevolg te moeten geven.

Ik gevoel wel dat ik geen pretentie hebben mag om als wegwijzer in Uw midden op te treden. Over de resultaten van mijn onderwijs ben ik allerminst tevreden. Op elk eindexamen moet ik verscheiden van mijn leerlingen onvoldoende geven.

Maar het is toch ook niet nodig dat ik een model voor U zou zijn. Een vereniging als de onze is er een die het best zal bloeien wanneer er veel uitwisseling van gedachten is. Aanvaard mij dus als unus inter pares.

Eén ding staat vast voor me, namelijk dat ons onderwijs zo aanschouwelijk mogelijk moet zijn. Bij elke les moet ons bord vol zijn geschreven. Ik herinner mij uit lang vervlogen dagen een zin waarvan ik de betekenis steeds meer leer beamen: Gelijk men de beschaving van een volk kan afmeten naar het gebruik van zeep, zo kan men de stand van het onderwijs bepalen naar het gebruik van krijt. Dit geldt in volle zwaarte voor het onderwijs in taal: de gezichtsindrukken moeten de auditieve onophoudelijk steunen. Accolades, pijltjes, rechten en krommen, cijfers en strepen zijn bij het onderwijs in een taal even hard nodig als bij dat in het rekenen. Het onderscheid tussen retourner en revenir, apporter en emporter, tussen il est triste en c'est triste behandel ik nooit zonder vierkanten, lijnen en pijltjes op het bord te zetten. Bij de vervoeging van het werkwoord maak ik in de tweede klas altijd gebruik van vijf kleuren voor de vijf oorspronkelijke vormen: rood voor de inifinitief, geel voor het participe présent, en zovoort. Het werkwoord barrer haal ik nimmer aan, zonder een bordje te tekenen, waarop ik Rue barrée schrijf, en in de eerste klas veroorzaak ik altijd wat hilariteit als ik een halfcirkeltje teken met het woord OCCUPÉ er op en een pendant met LIBRE. Als ik dan vraag: waar zou dat in Frankrijk te lezen staan, geloof dan maar, dat er niet een is die niet lacht. En zo meer.

Maar ik zou het nu niet hebben over de illustratie als factor bij het onderwijs in het algemeen, maar in 't bizonder bij het letterkunde-onderwijs.

Onderwijs geven in een vreemde taal, a fortiori, in de letterkunde

[p. 62]

van een vreemd land, is voor een aanzienlijk deel, onderwijs geven in de dingen van het volk en van het land zelf. Ik heb een grote voorliefde voor romans met veel lokale kleur, en vind om die reden reeds Le petit Chose en Colomba onvervangbaar. Ze geven altijd weer aanleiding om over allerlei essentiëel-franse toestanden te spreken. Les geven in het frans, is voor een kwart zeker les geven in ‘les choses de France’. Daarom is voor leraren in talen reizen in het vreemde land een absolute eis. Zelf ervaar ik bij mijn lessen het geweldig grote voordeel er van dat ik in alle hoeken en gaten van Frankrijk heb gezeten en gezworven. Het persoonlijk nadeel voor mij is, dat ik verbazend en beschamend eenzijdig ontwikkeld ben, maar ik heb toch geen berouw dat mijn leven alzo geweest is. Er is bijna geen boek dat ik met mijn leerlingen lees, of ik ken het landschap, waarin het speelt, en ik weet door persoonlijke ervaring een beschrijving aan te vullen. Ik voel juist als vreemdeling de behoefte om in het kennen van het land aan te vullen het manco dat je altijd hebt in de kennis van de taal. Ik hoop dat het met U allen ook het geval mag zijn.

Tot het bereiken van wat ik beoog; om te verkrijgen dat het aanschouwelijke een integrerend gedeelte wordt van ons onderwijs in ‘les choses de France’, is een vaklokaal een eerste vereiste. Wij moeten les geven in het frans in een omgeving waar iets van de franse sfeer is, waar wij al onze eenvoudige hulpmiddelen tot onze onmiddellijke beschikking hebben, waar het ons slechts een gebaar kost naar een plek aan de wand om een historische herinnering te verlevendigen, om een landschap op te roepen of een persoon over wien wij het op zeker ogenblik hebben, uit de nevelen van zijn abstracte bestaan, te roepen tot het concrete leven. Velen Uwer zijn in het onwaardeerbare bezit van een eigen lokaal. Weest er dankbaar voor en laat het voor U geen talent wezen dat ge in een zweetdoek weglegt. Waar nieuwe scholen worden gebouwd, of oude kasten worden gemoderniseerd, weest daar waakzaam, opdat de gelegenheid U niet voor immer ontga.

U zult in het verloop van mijn inleiding wel merken dat ik niet met grote dingen werk. Ik hoop van harte dat ik aanstonds bij de discussie beschaamd zal worden, en dat dan aan het licht mag komen dat velen Uwer interessanter hulpmiddelen aanwenden bij Uw litteratuur-lessen.

Prent-briefkaarten met portretten, landschappen of gebouwen er op, behoren tot het bescheidenste materiaal, maar dat uitstekende diensten bewijst en iedereen ten dienste staat. Wel is waar dat niet voor iederen schrijver zóveel kaarten beschikbaar zijn als voor Pierre Loti, wiens manie om zich in alle poses en alle costuums te laten fotograferen overbekend is, of als voor Victor Hugo, met betrekking tot wien wij in het Musée-Hugo een werkelijke schatkamer bezitten. Maar een ieder die in het kasteel van Combourg, of te Saint-Pont, of in het Musée-Carnavalet, in het geboortehuis van Calvijn, het landgoed van Mme De Stael, de Charmettes, of op een andere beroemde plaats een bezoek heeft gebracht, is er niet van terug gekeerd met een pak prent-briefkaarten en platen, natuurlijk met de bedoeling om ze te laten zien in de hogere klassen, en er een uitgangspunt van letterkundige bespreking van te maken. Gelukkig hij die in zijn vaklokaal een epi-diascoop tot zijn beschikking heeft, waarmee wonderen gedaan kunnen worden. Hoe van het materiaal gebruik te maken als men zo'n instrument niet bezit? De kaarten te laten circuleren onder zijn leerlingen, terwijl men er over aan het spreken is? Ik geloof dat het vol zitten van onze klassen tegenwoordig, een ieder weerhouden zal daaraan te beginnen. Het beste gebruik lijkt me toe, dat we onze

[p. 63]

kaarten en plaatjes bevestigen op een bord van hout of bordpapier, er een soort van ‘levensgemeenschap’ van maken, en dit voor enkele dagen ophangen in het leslokaal, op de manier die ik aangewend heb bij de groepen die ik voor deze gelegenheid meegenomen heb.

Geïllustreerde werken over de letterkunde, zoals de grote Lanson of het boek van Bédier en Hazard, kunnen slechts diensten bewijzen in kleine klassen. De meeste bezitters van zulke werken zullen hun mooie litteratuurgeschiedenis liever niet wagen aan een experiment met de epi-diascoop.

Van de geïllustreerde tijdschriften komt de Illustration het meest in aanmerking om op onze lessen gebruikt te worden. Van tijd tot tijd verschijnt er een artikel in, voorzien van zeldzame en prachtige platen, meestal van een formaat om in een niet al te grote klas vertoond te kunnen worden. Ik denk bijvoorbeeld, aan enkele pracht-afleveringen, gewijd aan Port-Royal, en dan meer in het bijzonder aan Pascal, of aan de mooie Loti-nummers. De Illustration bewijst ook ongemeen goede diensten voor ‘les choses de France’ in 't algemeen. Als Frankrijk zijn grote doden eert, is de Illustration onovertrefbaar. Rouw-nummers over Clemenceau, Joffre, Foch, Charcot en zoveel anderen zijn uniek en verdienen ten volle, aan onze leerlingen te worden vertoond. Men heeft er nooit spijt van, als men de gewone werkzaamheden onderbreekt en, desnoods voor één keer de les niet overhoort, ter wille van een of andere belangrijke gebeurtenis in Frankrijk. De nummers gewijd aan de automobielsport bevatten altijd prachtige platen van Franse landschappen, die ook gerede aanleiding geven tot het spreken over het land waarvan we de taal onderwijzen. In dit verband mag ik nog wel opmerken dat de reclameplaten van de franse Spoorwegen ook weleens op een gelukkige manier een of ander schilderachtig hoekje van Frankrijk reproduceren.

In de laatste plaats noem ik U als illustratie-materiaal wat misschien wel het allerbelangrijkste is en dat ik ‘l'imprévu’ zou willen noemen.

Het is de corsicaanse gourde, gemaakt van de kalebas en waarvan herhaaldelijk sprake is in Colomba. Het is een verzameling facsimilés van affiches révolutionnaires die een heel stuk franse geschiedenis doen herleven. Het is een of ander document dat men uit archieven opdiept, zoals ik in handen heb gekregen de ‘trouw-acte’ van Judith Renaudin, of het signalement van Rimbaud zoals het mij van het Departement van Oorlog uit Bandoeng werd toegezonden; het is het facsimilé van het edict tot herroeping van het édit de Nantes, zoals ik dat in le Musée du Désert voor tien francs heb gekocht.

Het is, last not least, de gave van de tekenkunst bij den leraar, en derzelver beoefening op zwerftochten en bedevaarten in Frankrijk. Zo kunt U bij onze stand vinden een aquarel van de Charmettes en een sepia-tekening van la Chapelle des Naufragés die aan Loti enkele zijner schoonste bladzijden van Pêcheur d'Islande heeft ingegeven. Ik heb de tekening van les Charmettes voorzien van een onderschrift uit Les Confessions, de bekende woorden: ‘C'est là que j'ai passé les quelques années qui me permettent de dire: J'ai été heureux, j'ai vécu.’ Het geheel, het eenvoudige landhuis, van bergen omgeven, met het pessimistische onderschrift, resumeert het karakter van Rousseau op een wijze die de leerlingen waarschijnlijk wel bijblijven zal.

Tot hiertoe heb ik het slechts gehad over aanschouwelijk materiaal waarbij onze leerlingen slechts lijdelijk betrokken zijn. Onze tentoonstelling geeft echter ook staaltjes van de manier waarop ze zelf de materie die met hen behandeld wordt, van illustraties voorzien, met of zonder leiding van onzentwege. Het werk dat Mej. Retera, de H.H. Benjert, Schilperoort

[p. 64]

en anderen hebben ingezonden legt er een welsprekend getuigenis voor af.

Zo wij tot hiertoe de aangelegenheid van de illustratie bij ons onderwijs hebben behandeld van uit het oogpunt der wenselijkheid, neig ik er nochtans sterk toe over, te beweren dat het een noodzakelijk element van ons taalonderwijs moet zijn.

Wij staan voor het feit dat onze jeugd, vergeleken bij vroeger sterk veranderd is. Het wordt van alle kanten beweerd, en daarom staan sommigen onder ons er wellicht sceptisch tegenover. De verandering, verwording zeggen velen, onder onze jonge mensen, is een geliefd thema, bij degenen die zich incongruent voelen met de tegenwoordige toestanden, en ze gebruiken de term om de jeugd in staat van beschuldiging te stellen. Maar al erkennen wij iets zeer tendentieus soms in dat beweren, het valt toch niet te loochenen dat de jeugd veranderd is. De ouderen onder ons hebbende evolutie zich zien voltrekken. Persoonlijk zoek ik nog steeds naar het essentiële van deze onloochenbare verandering. Ik vraag me dagelijks haast af, hoe het komt dat de jongelui niet meer vatbaar zijn voor redenen en redeneringen waarvoor ze vroeger in meerderheid wel toegankelijk waren, dat ze tegenwoordig voor sommige concepten geen orgaan meer schijnen te bezitten. Ik vind geen afdoende verklaring. Maar éen ding is me toch wel duidelijk, n.l. dat hun receptiviteit zich sterk van het auditieve naar het visuele heeft verplaatst, en naar het motorische. Ik maak me sterk dat, indien wij, leraren, van woordsoorten en rede-delen pedalen, handels, dynamo's en lichtsignalen vermochten te maken, de ganse grammatica er zonder bezwaar ín zou gaan. Van harte hoop ik dat de jongeren onder ons de ziel van de opgroeiende jeugd en van de komende geslachten zal weten te benaderen, en er in zullen slagen een werkmethode te vinden die geadapteerd zij aan de moderne mentaliteit. Maar, voordat zover is, kunnen wij bij ons onderwijs rekening houden met de onweersprekelijke trek van het opgroeiende geslacht naar het visuele. In zover zie ik in het aanschouwelijke element een essentiële factor van toekomstig succes.

Talrijk zijn op het ogenblik de vijanden die het onderwijs in de moderne talen, en inzonderheid, het onderwijs in het frans tegenstaan en met ondergang bedreigen. Wij kennen ze wel, als daar zijn: verstoffelijking der opvattingen, verlaging van het peil der leerlingen, onbevattelijkheid voor het abstracte, materiële verzwaring van onze taak, en niet te vergeten het verkeerd begrepen nationalisme bij onze jongeren zowel als bij de ouderen in de huidige maatschappij. Ik spreek niet eens van de gevaren die elk leraar van binnen uit bedreigen, zoals de jacht op onmiddellijk succes in de vorm van mooie cijfers op het eind-examen, en de examen-dressuur.

De tegenwoordige regeling van het eind-examen, benevens de vrijheid waarin de meeste scholen de leraar gelaten wordt ten aanzien van de leerstof, zouden menigeen onder ons, aan wien de moed en de energie ontzinken, er toe kunnen brengen, het onderwijs in de letterkunde misschien ‘voorlopig alleen maar’ te laten schieten.

Maar laat het ons elkaar telkens weer voorhouden, dat dit tot een onherstelbaar verlies zou leiden. Goed onderwijs, ik zeg niet veel of volledig, maar bescheiden en degelijk onderwijs in de letterkunden der moderne talen, is een kostbaar goed, zonder hetwelk op den duur, het beoefenen der talen-zelf op den ondergang is aangewezen. Laat ons dan alle middelen ter hand nemen die dit onderwijs zo doeltreffend, aangenaam en vruchtbaar mogelijk kunnen maken. Ook van dit grote en edele goed, geldt het woord uit de Apocalyps: Houd wat gij hebt opdat niemand uw kroon neme!

MARMELSTEIN.