Levende Talen. Jaargang 1937

Een merkwaardig exemplaar 1779a van ‘Nathan der Weise’.

Zooals bekend verscheen Nathan der Weise in 1779 drie maal achtereen. De uitgaven duidt men aan met 1779a, 1779b en 1779c.

Bovendien bestaat er nog een ‘onechte’ uitgave, die het tot een derden druk bracht en die in titelblad, zelfs in de meeste

[p. 120]

drukfouten overeenstemt met 1779a. De paginatuur is echter anders; ze telt 255 bladzijden.

De eerste oplage verscheen op inschrijving. Ze was voor Lessings vrienden bestemd. Men denke o.a. aan den brief van Herder aan Lessing (25 Dec. 1778): ‘Auf Ihren Nathan haben sich hier 18 und aus Gotha 6 Subscribenten gemeldet.... Ich bitte mir die Exemplare aus und stehe für die Zahlung....’ En aan dien van 1 Juni 1779: ‘Verzeihen Sie, dasz ich beikommende 18 thl. für 24 Exemplare des Nathan (2 Frei-ex. ausgenommen, für die ich bestens danke) so spät übermache; da einige Ex. auch nach Gotha gehörten, so hat sich die Collektion verspätet....’ Aan zijn broer Karl schrijft Lessing 15 Jan. '79: ‘Aber nun möchte ich gern wissen, wie viel Du und Vosz eigentlich Subscribenten habt? Ich für mein Theil musz wenigstens 1000 Ex. haben, denn so viel haben sich bey mir unmittelbar gemeldet.’ - In April 1779 herhaalt hij het getal 1000, terwijl bovendien Vosz voor de verzending van nog 200 Ex. moet zorg dragen.

De verschijning van 1779a valt in Mei 1779.

De exemplaren van dezen druk onderscheiden zich door de volgende kenmerken:

Zonder den omslag omvatten ze 2 witte bladen en 276 bladzijden. Beneden de streep onder den naam van den auteur staat het jaartal 1779.

Die van de uitgave 1779b hebben behalve de 2 witte bladen 240 bladzijden. En onder op de titelpagina leest men:

Mit Churfürstl. Sächsischem Privilegio.
Berlin, bey Christian Friedr. Vosz und Sohn.
1779.

De uitgave 1779c stemt wat titelblad en omvang betreft overeen met 1779b. Er staan evenwel meer drukfouten in. Men vermoedt, dat Lessing (of zijn broer) de correctie niet zelf ter hand heeft genomen.

Van den eersten druk 1779a is een geheel in leer gebonden exemplaar in mijn bezit gekomen. Een exemplaar, dat nog interessanter werd door de aanteekeningen, welke de achtereenvolgende bezitters op de blanco pagina's hebben geschreven. Aangezien ook de omslagbinnenkant beschrijfbaar is, zijn er 6 witte pagina's. Bladzijde 6 bevat niets. Op de bladz. 1 tot 5 leest men het volgende:

[p. 121]

Blz. 1.

Ein groszes Glück begehr ich nie,
Die Weisheit sey nur mein!
Erhab'ne Vorsicht gib mir sie;
So werd'ich glücklich seyn.

(Niet onderteekend.)

Der Aberglaub', in dem wir aufgewachsen
Verliert, auch wenn wir ihn erkennen, darum
Doch seine Macht nicht über uns - Es sind
Nicht Alle frei, die ihrer Ketten spotten.

(Niet onderteekend.)

Blz. 2.

Ein groszes Glük bege(h)r ich nie
die Weyszheit sei nur mein
erhabne vorsicht gib mir Sie
so werd ich glüklich sein.

Danzig den 5ten July 1779.

Jacob Gottfried Mühlheim.

Jam possidet

Joh. Wilh. Stetius

Emi in auctione Librorum

Def. Gelletini 1781.

Blz. 3. Mein Nathan hat mit unsern jetzigen Schwarzröcken nichts zu thun; und ich will ihm den Weg nicht selbst verhauen, endlich einmal aufs Theater zu kommen, wenn es auch erst nach hundert Jahren wäre. Die Theologen aller geoffenbarten Religionen werden freilich innerlich darauf schimpf en; doch dawider öffentlich sich zu erklären, werden sie wohl bleiben laszen.

***

Es kann wohl seyn, dasz mein Nathan im Ganzen wenig Wirkung thun würde, wenn er auf das Theater käme, welches wohl nie geschehen wird. Genug wenn er sich mit Interesse nur lieset, und unter tausend Lesern nur einer daraus an der Evidenz und Allgemeinheit seiner Religion zweifeln lernt.

***

Es sollte, nach meinem ersten Anschlage, noch ein Nachspiel dazu kommen, genannt der Derwisch, welches auf eine neue Art den Faden einer Episode des Stücks selbst wieder aufnähme, und zu Ende brächte. Aber auch das musz wegbleiben, und du siehst wohl, dasz ich sonach bei einer zweiten Auflage mein Stück noch um die Hülfte stärker machen kann.

1778.

Lessing. Bruchstücke aus Briefen.

[p. 122]

Blz. 4. Fontenelle sagt von Kopernikus: er machte seyn neues System bekannt, und starb. Der Biograph Lessings wird mit eben dem Anstande sagen können: er schrieb Nathan den Weisen, und starb. Von einem Werke des Geistes, das eben so sehr über Nathan hervorragte, als dieses Stück in meinen Augen über alles, was er bis dahin geschrieben, kann ich mir kein Begriff machen. Er konnte nicht höher steigen, ohne in eine Region zu kommen, die sich unsem sinnlichen Augen völlig entzieht; und dies that er. Nun stehen wir da, wie die Jünger des Propheten, und staunen den Ort an, wo er in die Höhe fuhr und verschwand. Noch einige Wochen vor seinem Hintritt hatte ich Gelegenheit ihm zu schreiben: er solle sich nicht wundern, dasz der grosze Haufe seiner Zeitgenoszen das Verdienst dieses Werks verkenne: eine bessere Nachwelt werde noch fünfzig Jahre nach seinem Tode daran lange Zeit zu kauen und zu verdauen finden. Er ist in der That mehr als Ein Menschenalter seinem Jahrhundert zuvorgeeilt.

MOSES MENDELSON.

Blz. 5.

Silber und Gold erspäht der Mensch
bringt Erz aus der Erden und die Nacht ans Licht,
aber wo findet er Weisheit?
wo ist Verstandes Ort?
Im Lande der Lebenden ist sie nicht;
der Abgrund spricht: sie ist nicht in mir!
und das Meer schallt wieder: ist nicht in mir! -
Woher kommt Weisheit dann?
wo wohnt der Verstand?
verholen den Augen der Lebenden
verborgen den Vögeln des Himmels!
Hölle und der Tod antworten:
wir hörten von fern ihr Gerücht.
Gott weist den Weg ihr und weisz wo sie wohnt.
Er schaut die Enden der Erden
Er schaut, was unter dem Himmel -
Und als er den Wind wog
und als er das Meer masz
und gab Gesetze dem Regen
und Donner und Blitzen den Weg:
da sah er sie und zählte sie
und forschte sie tief und bestimmte sie,
und sprach zum Menschen: dir ist die

Furcht des Herrn Weisheit

und meiden das Böse, das ist Verstand.

Januar 1830.

(Niet onderteekend.)

[p. 123]

De vragen, welke zich voordoen, zijn:

1.	Wie schreef op blz. 1 het zingedicht?
2.	Wie schreef het citaat over Aberglaube, de brieffragmenten en de nagedachtenis, die alle drie kennelijk van dezelfde hand zijn?

De vraag, wie in Jan. 1830 de 5de bladzijde vulde is van minder belang, en vermoedelijk ook niet te beantwoorden (vgl. Job 28).

Ad 1.

Zeer waarschijnlijk schreef Lessing dit zelf. De inhoud past in zijn gedachtenwereld. Voorts: de eerste eigenaar moet Jacob Gottfried Mühlheim zijn geweest, die den 5en Juli 1779 (dus ruim een maand na de verschijning) te Danzig het boekje bezat, en nu als het ware in stille vereering het gedicht op de tweede bladzijde overschreef. Vermoedelijk was het een koopman, geen geleerde. De h in ‘begehr’ is later bijgeschreven, ‘Vorsicht’ schrijft hij met kleine v en ‘sie’ met S, ‘Glück’ en ‘glücklich’ zonder c; de spelling ‘Weyszheit’ valt op; de interpunctie ontbreekt.

Nauwkeurig heb ik het handschrift vergeleken met oorspronkelijke manuscripten van Lessing (aanwezig in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam), alsmede met te mijner beschikking staande facsimilé's; echter zonder tot algeheele zekerheid te kunnen komen. Enkele lettervormen zooals de h in ‘ich’ en ‘glücklich’, ook de antiqua-S in ‘So’ zouden iemand kunnen weerhouden, onvoorwaardelijk aan te nemen, dat Lessing het zingedicht eigenhandig heeft geschreven.

A. 2.

Wat de 2e kwestie betreft duikt al dadelijk de vraag op: Is degene, die onderteekende met Moses Mendelson de Philisoof Mendelssohn, de vriend van Lessing, wiens persoonlijkheid Lessing bij het uitbeelden van den Jood Nathan inspireerde?

De enkele manuscripten en de facsimilé's, die ik te zien kreeg, vertoonen de onderteekening in fractuur, met dubbele s en met h. Uitgesloten is het niet, dat de philosoof Mendelssohn ook in antiqua onderteekende en dan in bovenstaande spelling.

Overigens verschillen de lettervormen met die in de handschriften, welke, eveneens in de Universiteitsbibl. te Amsterdam, mij ter beschikking stonden weer zoodanig, dat ik direct aarzelde, tot een definitieve conclusie te komen.

[p. 124]

Maar hier zoowel als bij Lessing valt op te merken, dat de authentieke handschriften uit onderscheiden jaren onderling zeer belangrijk verschillen. Voorts, dat in het boekje schoonschrift ‘bedreven’ wordt, hetgeen van het soms slordige loopende schrift der manuscripten uiteraard sterk afwijkt.

In het Joodsche Lexicon van Eduard Duchesz (Hamburg 1908) vindt men Moses Frankfurter, alias Moses ben Mendel, die zich ook Moses Mendelson noemde en te Hamburg woonachtig was. Deze leefde evenwel te laat, om persoonlijk aan Lessing geschreven te kunnen hebben.

Trouwens, het staat vast, dat al hetgeen op bladz. 4 te lezen is, en begint met ‘Fontenelle sagt von Kopernikus etc.’, eveneens een fragment is en wel van een brief, dien de philosoof Mendelssohn, kort na Lessings overlijden aan Karl Lessing schreef en dien deze in 1793 publiceerde.

En zoo ligt het dan voor de hand, dat ‘een zeker iemand’ uit deze publicatie een gedeelte heeft overgeschreven in mijn boekje. Daarbij heeft hij ‘Der Biograph Ihres Bruders’ veranderd in ‘Der Biograph Lessings’, terwijl hij even verder abusievelijk ‘kein Begriff’ in plaats van ‘keinen Begriff’ schreef. Het zou wel heel toevallig zijn, indien die ‘zekere iemand’ nu juist Moses Frankfurter uit Hamburg was geweest, die met recht met Mendelson kon onderteekenen. Het behoeft ook niet, want op blz. 3 teekende de overschrijver eveneens met ‘Lessing’. Geheel nauwkeurig was de overschijver ook in zooverre niet, dat hij onder blz. 3 het jaartal 1778 plaatste, hoewel het derde fragment, dat begint met: ‘Es sollte, nach meinem ersten Anschlage’, thuis behoort in een brief, dien Lessing aan zijn broer Karl schreef op 15 Januari 1779 (niet 1778), waar het heet: ‘Auch sollte, nach meinem ersten Anschlage etc.’

De brief, waarop gedoeld wordt met de woorden: ‘Noch einige Wochen vor seinem Hintritt hatte ich Gelegenheit ihm zu schreiben.... etc.’, is verloren geraakt en was wel een antwoord op Lessings brief van 19 Xbr 1780. (Uitgave K. Lachmann Bd. XVIII no. 703.)

Resumeerend blijft alleen de eerste vraag onbeantwoord: ‘Schreef Lessing zelf het zingedichtje op bladzijde 1?’

Ter verkrijging van meerdere zekerheid laten we hieronder van blz. 1 en blz. 2 een (eenigszins verkleind) facsimilé volgen.

Terloops zij nog opgemerkt, dat het exemplaar naar Amsterdam

[p. 125]

is verhuisd. De heer A.K. Castelein, in leven Leeraar aan een Openbare H.B.S. aldaar, vischte het omstreeks 1915 op uit een boekenstalletje in de Oudemanhuispoort. Uit diens nalatenschap kwam het in mijn bezit.

A. KUYPERS.