Levende Talen. Jaargang 1938

[p. 214]

Middelen tot voorbereiding van het examenopstel.

Verschillende omstandigheden zijn er op 't ogenblik, die een bespreking van het opstel vorderen. Daar is 1e de eis, geformuleerd in het tweede Rapport-Bolkestein als volgt: ‘Het eindexamen behoort.... te bestaan uit een schriftelijk werkstuk, een opstel, ten aanzien waarvan bij de onderwerpen het zakelijkwetenschappelijke meer, het lyrische minder op de voorgrond moet komen dan tot dusverre.’ Vervolgens de vraag van verschillende collega's, in hoeverre wij leiding kunnen geven bij het maken van een opstel, m.a.w. of wij onze leerlingen kunnen leren stellen. Op de laatste Mo. G.A.-vergadering werd deze vraag wel niet uitgesproken, maar bleek ze toch te bestaan.

In de eis, gesteld aan de aanstaande studenten, heeft de Aansluitingscommissie m.i. terecht het zakelijk-wetenschappelijke in de onderwerpen de voorkeur gegeven boven het lyrische. De student - maar ook de jonge man of vrouw, die van de H.B.S. het maatschappelijke leven ingaat en een leidende positie zal innemen - zal herhaaldelijk voor het geval komen te staan, dat hij een bouwstuk in taal moet leveren, dat hij zijn woorden te kiezen en zijn zinnen te bouwen heeft, niet naar eigen vrije willekeur of smaak, maar naar dwingende eisen buiten hem.

Terwijl de lyrisch gestemde zich naar zijn ingeving kan uiten en zijn aesthetische taaluiting het doel in zichzelf heeft, zodat het den schrijver onverschillig kan zijn, of de lezer ze ‘verstaat’, heeft hij, die zich in de maatschappelijke of de wetenschappelijke wereld van de taal bedient, steeds rekening te houden met zijn hoorders of lezers, en te streven naar duidelijkheid en logische bouw.

De meeste collega's hebben, meen ik, de eis, door de Commissie gesteld, wel altijd onderschreven. Onder invloed van geruchtmakende aesthetici en door de nawerking der '80ers is het lyrische element op de voorgrond gekomen, en is de opvatting ontstaan, dat men iemand niet een opstel kan leren maken. Het zijn ook de ‘stemmings-opstellen’, die herhaaldelijk aanleiding gaven en geven tot verschil in waardering tussen leerling en docent, en ook tussen docent en gecommitteerde. Misschien kent deze of gene collega nog gevallen als die, welke ondergetekende vóór ± 20 jaren meermalen aantrof onder de gym-

[p. 215]

nasiasten, dat een literair aangelegde jonge man - de meisjes waren bescheidener - aanmerkingen op zijn opstel afwees met de opmerking: ‘Inhoud en vorm zijn één,’ of: ‘De stijl, dat ben ik zelf,’ leuzen, die ik bij mijn weten nooit vernomen heb uit de mond van iemand, die een zakelijk vertoog leverde, of een zgn. verhandeling hield. Want de jongelui van toen maakten, vooral in hun literaire club, scherp verschil tussen een opstel en een verhandeling. De laatste stelde men lang niet zo hoog, ook al was ze nog zo goed gebouwd, als het (lyrische) opstel.

De tegenwoordige jongelui zijn vrij wat ‘zakelijker ingesteld’: hun opstellen hebben overwegend het karakter van verbandelingen. Van deze zijde bezien is de eis der commissie zeer actueel.

In tegenstelling tot hen, die menen dat onze leerlingen zelf maar moeten weten, hoe zij hun opstel moeten maken en dat wij ze daarin hoegenaamd geen leiding kunnen geven, zijn anderen van oordeel, dat de voorbereiding tot het maken van opstellen mogelijk is niet alleen, maar dat daaraan vrij wat tijd moet besteed worden, ook in de beide hoogste klassen. Natuurlijk verbeelden zij zich niet, dat zij stilisten kunnen kweken. Zij weten heel wel, dat enkele begenadigden hun hulp kunnen missen, en dat een enkele, ondanks alle moeite, aan hem besteed, nooit een behoorlijk opstel leert bouwen. Maar de grote middengroep, tot wie wij ons in ons klassesysteem toch voornamelijk richten, is wel degelijk te helpen in het bouwen van een opstel naar de eis der Commissie.

Want wel is de geestelijke voorraadkamer van de leerlingen der 5e en 6e klassen voldoende voorzien van materiaal voor een korte verhandeling, maar de associatieve kracht is vaak nog niet zo groot, dat zij er op het juiste ogenblik de vrije beschikking over hebben. Vraagt men ze, over onderwerpen als Onze buurt, Stadsparken, Verkeersproblemen, De moderne huizenbouw, Monumentenzorg en dergelijke in de trant van de examenopgaven enkele punten op te schrijven, die, uitgewerkt, een behoorlijk opstel beloven, dan komen velen in hun eentje niet verder dan tot een paar opmerkingen.

Bij klassikale behandeling van de eerste drie onderwerpen brengen ze gezamenlijk wel voldoende gegevens bijeen en zien zij al gauw in, dat Onze buurt meer facetten heeft dan ‘de ligging’, dat men over Verkeersproblemen schrijvende, niet kan volstaan met een beschouwing van 't Rokin, dat het onderwerp Stads-

[p. 216]

parken iets anders bedoelt dan een beschrijving van het Vondelpark. Maar onderwerpen als de beide laatste, die een beroep doen op aesthetische, maatschappelijke, cultuurhistorische belangstelling en kennis, vallen slechts binnen 't bereik van een enkele, die in zijn huiselijke omgeving daartoe is gerijpt. De gemiddelde leerling is daartoe slechts bij machte, wanneer in de loop der jaren de algemene kennis en vooral de belangstelling, die zulke onderwerpen vooronderstellen, gekweekt en gewekt zijn door buitenschoolse lectuur van krant of tijdschrift, en ook door leesen literatuurlessen.

De Neerlandicus moet zich niet te hoog achten om ook in de hogere klassen ‘zaakonderwijs’ te geven, al herinnert die term aan de lagere school. In elk geval zij hij er bij zijn onderwijs in de lagere klassen reeds op bedacht, de belangstelling te wekken en levendig te houden voor culturele gebieden, welke geacht worden te behoren tot het terrein van een beschaafd ontwikkeld mens. In de hogere klassen zullen dan de leerlingen beter in staat zijn tot het overzien en ordenen van de gegevens, die zij zelf omtrent verschillende onderwerpen in zich hebben. Ook aan hun taalvermogen zal dat ten goede komen.

Natuurlijk zijn voor het activeren van de taalinhoud de voordracht en het opstel de beste oefeningen, maar beide vragen veel tijd: de voordracht veel tijd van de les; het opstel belast den docent zwaar, vooral nu onze klassen zo groot zijn. En de klassikale behandeling der opstellen door ze voor te lezen beantwoordt niet aan het doel, dat men er mee beoogt, n.l. het profiteren van elkaars werk. Het beste zou zijn, als we de opstellen, die voor een klassikale behandeling in aanmerking komen, aan de hele klasse konden voorleggen. Dat is wel te doen, als de school beschikt over een multiplicator, gelijk de onze. Door het doen vermenigvuldigen van zulke opstellen of stukken er uit verwerft de docent zich een onderwijsmateriaal van hoge waarde. Als ik uit mijn voorraad, bijeengebracht in de laatste 25 jaar, de leerlingen een paar bladen voorleg, dan ben ik zeker van aller belangstelling: dat is geest van hun geest. En doordat ik taal- en stijlbloemen uit het werk van de eerste tot de zesde klasse heb verzameld, kan ik ze ook laten zien, welke fouten overwonnen worden en welke zich herhalen, zij het ook op een ander plan.

De collega's, die menen dat het taalonderwijs met het einde van de derde klasse als voltooid kan worden beschouwd, zullen zich

[p. 217]

zelf van hun waan genezen als zij zo'n bloemlezing aanleggen. De jongelui der hogere klassen mogen in uiterlijk en gedragingen op volwassenen gaan lijken, in hun taaluitingen zijn velen nog onbeholpen. Zij bevestigen de opmerking der Commissie aangaande het tekort in de kennis en het beheersen der moedertaal (want de klachten zijn internationaal). Als oorzaken daarvan ziet zij ‘een gemis van algemeen geldend stijl- en vormgevoel, een gemis van gehechtheid aan distinctie en traditie, die hun invloed op de beschaving in haar geheel en op de verschillende uitingen daarvan vroeger deden gelden’ (pag. 17 en 18 van het Rapport.)

Tot mijn genoegen zie ik, dat verschillende collega's (blijkens hun stijlboekjes) evenmin als ik, bang zijn voor schadelijke invloed, die uit zou gaan van zgn. ‘verkeerde’ voorbeelden. Als de leerling het verkeerde moet aanwijzen niet alleen, maar ook verbeteren, beschouw ik de critiek op elkaars werk als een uitstekende oefening.

Hier volgt een opstel van een vijfde-klasser over Paard en auto, waaruit blijkt, dat hij over voldoende stof beschikte voor een goed opstel, maar tekort schoot in compositievermogen ('t Opstel dateert van vóór 1934).

Bestaat er wel een grootere tegenstelling, dan die tusschen paard en auto; de eerste niet in staat tot de snelheden waarmee de auto ons brengt waarheen we willen, niet beschikkende over het uithoudingsvermogen, waardoor de auto, geen vermoeienis kennend, dag en nacht, aan een stuk door, de arbeid, die men er van vraagt, kan verrichten.
Het is een niet te overbruggen verschil, dit verschil tusschen het paard eenerzijds en de auto anderzijds, maar dat ook bestaat tusschen een oliepitje en een electrische lamp, een trekpaard en een tractor; een zeilschip en een stoomboot, kortom tusschen de ouderwetsche gebrekkige - van onzen tijd uit bezien - hulpmiddelen en de tegenwoordige, tot in het uiterst gemoderniseerde machines - die misschien voor onze nakomelingen ook weer gebrekkig zullen toeschijnen - met andere woorden, tusschen een tijd van, laten we zeggen, vijftig jaar geleden en nu.
We zien dus, dat de mensch in een betrekkelijk korte spanne tijds er in geslaagd is, zijn omgeving veel doelmatiger in te richten.

Enkelen der klassegenoten hadden een vergoelijkend woord: ‘Je begrijpt toch wel, wat hij bedoelt.’ Dezulken toonden daarmee, hoe zwak ze zelf nog stonden in het volgen van een gedachtengang.

Maar ook zulke besprekingen nemen tijd, en.... we beschikken slechts over twee uren per week. Of vermeerdering met één uur per week op 't gymnasium weelde zou zijn? Er zijn

[p. 218]

gymnasiumdocenten, die dat menen, zelfs nu nog, nu 't examen zal uitgebreid worden met een mondeling gedeelte.

A. ZIJDERVELD.