|
| |
De middelbare school en Afrikaanse taal- en letterkunde.
16 December viert Zuidafrika z'n eeuwfeest ter herdenking van Dingaansdag, van de overwinning bij Bloedrivier, van de dag waarop de Afrikaanse volksbewustwording z'n beslag krijgt.
Een pleidooi voor de erkenning van Afrikaans als zelfstandige, creatief-volwaardige tak van de Dietse talen-gemeenschap is in ons tijdschrift nù wel niet meer nodig: de tijd dat de Schartens er op smaalden en verachtelik van kombuistaaltje, van taaltje voor simpelen en idioten spraken ligt, hoe kort ook geleden, voor ons besef al wel een paar eeuwen achter ons. Want fenomenaal kort, (feitelik ongeveer 30 jaar), is de tijd waarin uit de Zuidafrikaanse volksgemeenschap, krachtig wortelend in die gemeenschap, de mannen voortgekomen zijn die scheppenderwijze dat kombuistaaltje tot een fijngeslepen apparaat hebben ontwikkeld, waarin de diepste en edelste ziele-roerselen van de Afrikaners uitdrukking gevonden hebben, even mooi als in welke oude of nieuwe kultuurtaal ook. Men luistere slechts naar Dingaansdag van de oudere Celliers:
Ster-nag omsluit die laer -
Sterk is die stem en skoon,
wat in die strijd vir jou
hier was te breek of bou -
| |
| |
Vader, die taak is swaar,
klein en verlore die laer
driemaal tien-duisendtal,
Klein was die klompie daar:
sterk in die Heer se krag
staan hul die storm te wag -
blits uit die tentwa-muur
kijk, tot die swarte drom
Of men luistere naar 't volgende fragmentje van één van de allerjongsten Uys Krige, uit zijn epiese gedicht: Die Rivier.
Ruisend en spoelend deur die rustige landoue,
stil-vlietend heen deur stede waar die wit geboue
hul teer en duid'lik spieël in sy helder diep,
om langsaam glippend, glyend immer heen te swiep ...
So skuif hy verder, stroom hy op stil dorpies aan;
seën en wasdom bring hy waar sy pad mag gaan,
borne en blomme en goue koring tot die grond;
groen lewe wek hy, vreugde en voorspoed in die rond...
Vreugde tot die jong aarde in sy groen lentedrag
van sag-glooiende heuwels, ver velde van smarag
waar steeds die wind stil veer deur die teer koringsaad
soos 'n soet glimlag speel oor 'n lief vrougelaat;
en waar die druif se vrug skuil tussen sy pril loof,
daar hang in ligte laaie van die son en stoof,
- die koel wit hanepoot en die swart muskadel -
sὸ in die gloed gelouter, ryp, hul rond en swel
tot korrels vol, hel-glansend, glad alsof geskoei
soos koper of brons, waaruit die kosbaar sap sal vloei
om skuimend in die kuipe, oor die kant te stroom
met goud- of kristalkleur waarvan die digter droom,
purper, bloed-donker, pers, waardeur 'n skijnsel dwaal
soos in 'n swart robynehart 'n sonvonk daal....
| |
| |
Vreugde tot die somervelde in goue kleed getooi,
met koringblomme blou, papawerplate rooi,
bont tussen die buiging, die goue branding van die are
wat smeul met son soos in die altaargloed blink kandelare,
sὸ swaar met saad hul loom-swoel halms neig, hul offers bring,
deur wie se weelde en warm rykdom nou die siekel sing
sy lied van blydskap oor die oes wat ingesamel word
opdat die aarde nuwe vrugte uit haar skoot mag stort
- die oes wat ryk, so skoon, van nuwe lewe swanger is,
en oor sy ewige goud-juigende herrysenis!
uit winterslaap gewek deur die ou magiese verbond
van wassend saad met vogtigheid en ryk gistend grond;
ὸp uit die kluitland wat die winterreëns drenk,
ὸp uit die stil bevrugting wat die saaier skenk;
ὸp uit die donker selle waar nuwe kragte broei,
waar in die baarmoeders rein lewenssappe vloei,
om dààr te kiem, te bot, op deur die slyk te stoot,
as nog die aarde naak lê in haar barensnood,
uiteindelik na lang lang wagte, groen-volgroei,
deurtril met fris jong lewe, wonderbaar te bloei;
ὸp uit sy stilte en sy sluimerende krag
geruk soos klaar klaroengesketter tot die dag;
ὸp uit die rooibruin aardekors soos uit 'n bron
lawende waters spuit, omhoog gehewe tot die son;
plots'ling na wordingspyn en -stryd en star gesug,
heerlik omhul deur al die luister van die lug!
Met geestdrift en kreatief vermogen is daar een kultuurtaal gevormd, rechtstreeks opgebrond uit de spreektaal van 't volk in z'n geheel, als bij ons in de dagen van Bredero. Wat een fier zelf- en volksbewustzijn spreekt er uit de woorden van professor Smith als hij zegt: ‘Laat die Afrikaner maar eers eenmaal besef dat sy eie Afrikaans ewe goed en ewe bruikbare Diets is as die hoogste Nederlands van Europa - ja, dat dit vir hom 'n baie dienliker en geskikter werktuig is -, en hy sal ook gou genoeg by magte wees om op kunsvolle wyse te boek te stel alles wat in en om hom plaasvind. Wie kan bewys dat die Afrikaanse taal onmagtiger of minder verhewe is as enige ander Germaanse taal? Dit is die taal wat deur 'n hele volk - ja, in die hoogste en aansienlikste kringe van die volk - gepraat word, en wat hom ook reeds by magte getoon het om die diepste digterlike ideë in sierlike woorde te vertolk. Afrikaans is so “plat” dat selfs Dommee dit in sy preke op die preekstoel gebruik, en dat selfs die hooggeleerdste Afrikaner in sy natuurlike oomblikke hom in sy huislike omgeving daarvan bedien. Afrikaans is een van die suiwerste Germaanse tale wat
| |
| |
daar vandag bestaan - oneindig suiwerder as Nederlands. Nee, die taal self is seker goed genoeg -.’ Wat een prachtig vertrouwen in de kracht van de eigen moedertaal! 't Is of we Bredero weer horen: ‘Het is mijn al goet als 't hier-landsche onvervalschte onvermenghde munte is, als ick weet dat het bij de ghemeene man in de dagelijksche handeling en ommegangh gewraackt noch geweygert, maar bij haer lieden voor goet gekent en ontfangen wort. Het is mijn alleens, of ick van een machtich Coning of van een arm Bedelaar leer de kennisse van mijn moeders tale, en of de woorden uyt het vuylnis-vat of uyt de cierlijckste en grootste schat-kamers van de werelt komen: doch moet mij elck na haar waarde goude, silveren en koperen gelde verstrecken.’
Is het nu van belang of noodzakelik voor de leerlingen van onze Middelbare Scholen (Gym, H.B.S., Kweek), met deze Afrikaanse tak van de Dietse talen kennis te maken?
Naar mijn mening zeer zeker. Juist omdat 't een Dietse taal is, die nog zo dicht bij de onze staat, kan vergelijking met ons Noordnederlands zo buitengewoon er toe bijdragen om 't taalinzicht van onze leerlingen te verhelderen en te verdiepen. Men kieze daartoe een stuk Afrikaanse tekst van goede kwaliteit, zowel naar inhoud als naar taalhantering. Ik kan uit ervaring spreken hoe prettig en hoe leerzaam zo'n tekst-onderzoek is! En men zette de leerlingen (èn zichzelf!) ook 's aan 't vertalen daarvan: wat een prachtige oefening tot scherping van het taalbewustzijn, tot dóór-dringing in de honderden fijne verschillen tussen Afrikaans en Nederlands, tot bijbrenging van 't besef hoe 'n biezonder subtiel en fijnluisterend apparaat een taal eigenlik wel is. Het eenvoudiger vormensysteem, het beperktere aantal tijden van het werkwoord, de andere zinsbouw, de andere betekenis van veel woorden, de andere woordenschat, leveren mooi materiaal om de samenhang tussen ekonomiese struktuur, sociale gemeenschap, kultuur, klimaat en bodemgesteldheid enerzijds en taal anderzijds te zien. En mijn ervaring wijst uit dat men er gerust al in de twede helft van 't eerste leerjaar mee kan beginnen. En als men zo in ieder jaar een paar stukjes proza en poëzie leest en bespreekt, zal er belangstelling komen bij onze leerlingen voor 't taal- en letterkundig wonder dat zich in de fenomenaal-korte tijd van dertig jaar in Zuidafrika heeft voltrokken! Een steviger kontakt tussen beide Dietse kulturen:
| |
| |
de Nederlands-Vlaamse en de Afrikaanse, zal er door worden bevorderd, tot beider heil: Ons het mekaar nodig!
In Afrika klaagt men over de lauwheid van de Nederlanders ten opzichte van de kultuur en de taal van hun Afrikaans-Dietse broeders. Zijn wij leraren in Nederlandse (Dietse) Taal- en Letterkunde daar ook niet mee schuld aan? In Afrika voelt men hoe men 't verband met Noord- en Zuidnederland nodig heeft in z'n strijd vὸὸr een zelfstandige Afrikaans-Dietse kultuur en tègen de verengelsing van taal en volk. Professor Smith schrijft daar over: Afrikaans sal in sy wordingstyd veel te leer hê van die meer ontwikkelde Nederlands, en sal ook sy woordvoorraad vir abstrakte en tegniese begrippe uit die ou Nederlandse taalskuur moet aanvul. Daarby mag ook nooit vergeet word dat die omvangryke letterkunde van Nederland en Vlaandere die gemeenskaplike besit van die Dietse volkere is, en dit ook altyd sal bly solank as die verskillende Dietse taalvorme onderling nog min of meer verstaanbaar is. Ons wil nie die Afrikaanse geskrifte in die plek van die Nederlandse letterkunde stel nie. Nee, ons wil dit daaraan toevoeg; want ons is voorwaar nie so dwaas om met ons eie verlede en met die kultuur van ons stamland te breek nie.’ - Laten wij dan ook niet zo onverstandig zijn de Afrikaanse te veronachtzamen!
In een brief die professor Malherbe uit Stellenbosch mij dezer dagen schreef, spreekt hij van Dood Nederland (i.p.v. Groot-Nederland waarschijnlik!), en klaagt hij: ‘Men leest in Holland nog steeds niets van ons, koopt nooit een boek van ons, praat alles na uit bloemlezingen, en laat 't verder maar bij simpathie voor de Boeren met hun lange baarden; uit de dagen van Oom Paul. Ja.... dan toch nog Sarie Marais, Steweltjies, A.D. Keet, en die jongen die lood at bij Leipoldt.’ - Mag ik daarom de kollega's die op de hoogte willen blijven van wat in Afrika verschijnt met aandrang een abonnement op ‘Ons Eie Boek’ aanbevelen? Het staat onder de zeer deskundige leiding van professor Malherbe, verschijnt vier keer per jaar in ongeveer 60 bladzijden druk, en bevat besprekingen, uitvoerige en beknopte, van al 't belangrijke dat er in en over Zuidafrika op literair en kultureel gebied uitkomt, en verder ook nog belangwekkende analyzes van Afrikaanse èn Nederlandse literaire werken: en 't kost maar vijf shilling per jaar.
In onze Schoolbibliotheken, hebben we daar een behoorlik
| |
| |
aantal Afrikaanse werken? Ik vrees van niet. In overleg met professor Malherbe vestig ik daarvoor uw aandacht op de volgende werken.
Proza:
|
| Van Bruggen: Ampie, I en II (realisme van arme blanken, geestelike groei van de hoofdpersoon, vooral door de liefde voor een geestelikrijper meisje; prachtige dialoog). |
| Sangiro: Uit Oerwoud en Vlakte - Op Safari (fijngeschreven doordringende studies van Grootwild in Midden-Afrika). |
| Malherbe: Hans die Skipper (romantiek van vissersleven). |
| Preller: Piet Retief (Voortrekkersheroïek en -lijden). |
| Jonker: Bande - Najaar (gebrokenheid van stadsmentaliteit in simpathiek realisme). |
| Mikro: Toiings - Pelgrims (gemoedelik realisme van kleurlingen). |
| Van den Heever: Droogte (boereworsteling tegen klimaat), Somer (tegen achtergrond van oogst en jaargetijden). |
| Louis Trichardt: Dagboek over die Groot Trek (editie-Preller). |
| Marais: Die Siel van die Mier (fijnbeschreven waarnemingen van miereleven). |
| Gebr. Hobson: Buks - Kees van die Kalahari (diereleven in de jungle). |
| Langenhoven: Ons weg deur die wêreld (Afr. volk). |
| Du Toit: Die Koningin van Skeba (romanties verhaal geïnspireerd op de mysterieuze ruïnes van Simbabwe; spannend!). |
Poëzie:
|
Ouderen: Celliers: Vlakte-bundel.
| Die Rivier. |
| Unie-kantate. |
| Martjie. |
| Totius: Bij die Monument. |
| Verse van Potgieters trek. |
| Psalmberijming. |
| Leipoldt: Oom Gert vertel. |
| Dingaansdag. |
| Uit drie wêreld-dele. |
|
Jongeren: Haarhoff: Tria Corda - Die liefde van Catullus.
| F. van den Heever: Gedigte. |
| I.D. du Plessis: Die lied van Ali. |
| Ballades. |
| C.M. van den Heever: Die nuwe boord. |
| Deining. |
| Aardse vlam. |
| Van Wijk Louw: Alleenspraak. |
| Die halwe Kring. |
| Die diepe Reg (gedig oor die Voortrek). |
| W.E.G. Louw: Die rijke dwaas. |
| Elisabeth Eybers: Belijdenis van die Skemering. |
|
| |
| |
Toneel:
|
| Fagan: Die ouderling. |
| Grosskopf: Drie Eenbedrijwe. |
Studiewerken en Bloemlezingen:
|
| Boshoff: Volk en Taal van Suidafrika. |
| Lydia van Niekerk: De eerste Afr. Taalbeweging en Lett. voortbrengselen. |
| Von Wieligh: Eerste Skrijwers. |
| Pienaar: Taal en poesie van die Twede Afr. Taalbeweging. |
| Pienaar: Digters van Suidafrika. |
| Uys Krige: Afrikaanse Versameling (nieuwe poëzie). |
| Schoonees: Die Prosa van die Twede Afr. Taalbeweging. |
| Schoonees: Afrikaanse Prosabundel. |
| Malherbe: Humor in die Algemeen en sy uiting in die Afr. Letterkunde. |
| Malherbe: Afrikaanse kort verhale. |
| Jonker: Uit dorp en veld (Kortverhale). |
| Bouman: Kuns in Suidafrika. |
| Kritzinger: Plate-atlas. |
| Leroux: Handleiding voor 't Afrikaans voor Nederlanders (Alg. Ned. Verbond). |
| Bouman en Pienaar: Nuwe Afr. Spraakkuns. |
| Bosman en Van de Merwe: Tweetalige Skoolwoordenboek (Afr. Eng.). |
|
H. GODTHELP.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd