Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 457]

[Nummer 4]

Paul Claes
Gérard de Nerval

Een genealogie van de moderne poëzie zou onvolledig zijn zonder de naam van de dichter die zelf zijn leven lang stambomen opstelde, op zoek wellicht naar een moeder die hij nooit, en een vader die hij pas laat leerde kennen. Gérard Labrunie (1808-1855) verwierp de naam van zijn vader en noemde zich Gérard de Nerval, naar een stuk land dat zijn familie aan moederszijde toebehoorde. Hij schreef als journalist onder pseudoniemen als Louis Gérard, Fritz en Gerval en hij dichtte zich in grootheidswaan titels toe als Keizer Nerva en G. Napoleone della Torre Brunya.

Ongetwijfeld leidde dit onvermogen om zich een vaste naam, een identiteit toe te eigenen tot zijn zinsverbijstering en zijn uiteindelijke zelfmoord. Het bepaalt ook het karakter van zijn dichtkunst. Les Chimères is een cyclus van twaalf sonnetten in aansluiting op de verhalenbundel Les filles du feu, die één jaar voor zijn dood verscheen. Daarin identificeert de ik zich met zo uiteenlopende figuren als een Aquitaanse vorst, Lusignan en Biron; Amor, Phoebus, Orpheus, Horus, Anteros, Icarus, Phaethon en Atys; Abel, Kaïn en Christus. De Nerval zelf verklaarde over deze gedichten dat zij ‘van hun charme zouden verliezen als zij verklaard werden, in de veronderstelling dat dit mogelijk was’.

Toch zit er een systeem in deze waanzin. De Aquitaanse vorst herinnert aan de familiestreek van Gérards vader; de legendarische namen Lusignan en Biron verwijzen naar de streek Valois, waar zijn moeder vandaan kwam; Horus, Phaethon, Amor, Anteros, Icarus en Atys zijn stuk voor stuk mythologische zoonfiguren, evenals trouwens de Bijbelse Abel, Kaïn en Christus. Moeder-vader-zoon: een mysterieuze drieëenheid die niet ongelijk is aan de Chimaera, het fabelwezen met zijn leeuwekop, geitelijf en drakestaart, dat aan de bundel zijn naam gaf. Maar ‘chimères’ betekent in het Frans ook ‘hersenschimmen’, en misschien is een

[p. 458]

triade waarin twee personen onbekenden zijn, inderdaad alleen maar een waanbeeld.

Nervals poëzie lijkt zoals zijn leven een poging om de twee lege hoeken te vullen in de Oedipale driehoek die de zijne was. In het sonnet ‘Artemis’ herleeft de geliefde moeder in de gedaante van de moederlijke geliefde. In zijn verbeelding was de aanbeden actrice Jenny Colon een reïncarnatie van zijn moeder Marie-Antoinette Laurent. Beiden sterven. Als een tweede Orpheus daalt de dichter in de onderwereld af, in de aarde die zelf een beeld van de moeder is, zoals de Egyptische Isis, de Kleinaziatische Cybele, de Griekse Gaea (moeder van de reus Antaeus, die uit haar zijn kracht putte) en de Artemis van Ephese, de moederlijk-maagdelijke voorloopster van de Maagd Maria. De geliefde is het meisje Psyche, op wie Amor verliefd werd, de nimf Daphne, die aan Phoebus Apollo's achtervolging ontsnapte; zij is de heilige Rosalia van Napels, waar Gérard een Engelse vrouw ontmoette die haar evenbeeld was, en de heilige Goedele van Brussel, waar hij Jenny Colon voor het laatst zag. Voor deze koene gelijkstellingen vond de Nerval steun in het antieke syncretisme en in esoterische geschriften die heidendom en Christendom over elkaar heen projecteerden in een paranoïde identificatiedrang waarin hij zonder twijfel de zijne herkende.

De afwezigheid van de vader viel moeilijker op te heffen. De lijdensnacht van Jezus in de deelcyclus ‘Christus in de Olijfhof’ is des te onverdraaglijker, omdat de Zoon zich offert voor een Vader die niet bestaat, maar van zijn dood gebruik maakt om weer op te rijzen in het Christendom. Een dergelijke vader krijgt de satanische gedaante van de Bijbelse afgoden Dagon en Belus (Baäl); zijn zoon kan slechts uit een vervloekt geslacht als dat van de Amalekieten stammen, hij is verdoemd zoals Kaïn, die het oog van God overal blijft achtervolgen.

[p. 459]

In de wereldliteratuur betekenden deze sonnetten met hun heterogene allusies en structurele correspondenties iets totaal nieuws. Merkwaardig modern is bijvoorbeeld de wijze waarop de Nerval letterlijke citaten uit Goethes ‘Mignon’ opneemt in ‘Daphne’ en uit Jean Pauls Siebenkäs in ‘Christus in de Olijfhof’. Een paar jaar later zou Baudelaire dit symbolisme, satanisme en mauditisme in Les fleurs du mal (1857) opnieuw formuleren in een gedaante die misschien fundamenteler, maar toch veel minder evocatief is.