Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 878]

Luk De Vos
Kommer en Kwel. Hofmannsthal en het onvoelbare verdriet

Toen het Arca-net-theater mij begin dit jaar vroeg Hugo von Hofmannsthals Der Tor und der Tod te bewerken, wachtte mij een verrassing. De tekst bleek nog nooit vertaald te zijn geweest in het Nederlands. Dat maakte mijn aandeel in het projekt en de specifieke aanpak van Pol Dehert en Herman Gilis heelwat problematischer dan ik mij oorspronkelijk had voorgesteld. Wij waren in het najaar van 1982 begonnen met de uitbouw van een werkgroep (waartoe ook Marc Holthof en Ivo Kuyl behoren), die de gebaande paden van het klassieke én van het geëngageerde theater wilde verlaten om de tekst op de voorgrond te halen en de taalfilosofie, zoals die zich uit - naast in de werkelijkheidsopvatting - in de ritmiek, de kleur, de poëtische draagkracht en de artificialiteit (retoriek, beeldvorming, taalspel e.a.). Met Clavigo van Goethe was ons dit aardig gelukt, al hadden we de omstandigheden mee. Er bestond een schitterende, zij het naamloze vertaling uit 1798, bewaard in de Antwerpse Stadsbibliotheek, en die wij naar best vermogen konden plunderen, plagiëren en uitziften telkens waar ons het vervreemdende effekt taalkundig noodzakelijk leek.

Omdat de eerbied voor de grondtekst en zijn eigenlijke draagwijdte vooraan staan bij onze benadering, kon Hofmannsthals zwoel en overladen Jugendstildrama makkelijk verzanden in een pretentieus, overgeakteerd en vooral vaag melodrama. De bereidwilligheid van het Museum voor Hedendaagse Kunst te Gent, en met name van konservator Jan Hoet, heeft toen de poort geopend voor een evenwichtige voorstelling. Hij stelde een zaal ter beschikking, die in zijn monumentale leegte het onmiddellijke kontrast kon vormen voor een vooral emotioneel geëlaboreerde tekst, te meer daar als decor het wandskulptuur in zijn egale kleur maar monsterachtige afmetingen de mens neerdrukt en de radeloosheid van de auteur en zijn maatschappij profileert.

[p. 879]

Het bas-reliëf is immers een replica van Jef Lambeaux' De Menselijke Driften. De kracht van de ruimte liet meer kneedbaarheid van de tekst toe. En waar de nood aan uiterlijke dramatiek tot een minimum mocht gereduceerd worden, kon het publiek meer ter verduidelijking geboden worden.

In die zin werden enkele fragmenten uit andere stukken of teksten van Hofmannsthal naar ik dacht organisch ingebouwd. Ik heb toen meer bepaald enkele strofen uit zijn Vroege Verzen in een vertaling van Jan Coljé ingeschoven (vnl. uit ‘Over Vergankelijkheid’), en een vrij wezenlijke passage uit zijn eerste essay over d'Annunzio toegevoegd, waarin het duidelijkst de filosofie van de verstorven jeugd beleden wordt. Dat desondanks een criticus als Fred Six in de eerste plaats door de aanschouwelijkheid van de opvoering was getroffen toen zij op 9 april 1983 in première ging, stemde mij tot vreugde. Het bleek dus mogelijk een harmonisch geheel van uiteenlopende en meerduidige leesnivo's zichtbaar te maken. Die ervaring leek me zinvoller én geëngageerder dan de belering van een boodschapperige aanpak. Het kultuurpessimisme wat uit het stuk spreekt werd er meteen tastbaar en eigentijds door.

Op de meest direkte manier gelezen is het jeugdwerk van Hugo von Hofmannsthal (1874-1929), De Idioot en de Dood, een morele fabel in de vorm van een mysteriespel. De verleiding is dan ook groot de twee duidelijke delen van het stuk als een symmetrisch geheel te zien. De openingsmonoloog ademt dan de sfeer van een melancholische zelfbespiegeling uit, waarin het niet kunnen kiezen centraal staat en tot zinnebeeld wordt van het ondergangsklimaat. Het gevoelen in de Europese kultuur zichzelf overleefd te hebben, het stadium van wat Spengler later de ‘beschaving’ zou noemen, overschreden te hebben, was uiteraard het sterkst in een Rijk in volledige staat van ontbinding, zoals de Habsburgse monarchie. Overdreven verfijning, zelfvernietigende verveling, en de blik gericht op zelfanalyse schragen de onstuitbare dekadentie.

[p. 880]

Het tweede gedeelte, waarin achtereenvolgens de liefde (de vriend, de vrouw, de moeder) en de dood de verlepte narcist een spiegel voorhouden, bevestigt het faljiet van de persoonlijkheid. Slechts in het besef van volkomen nutteloosheid en overbodigheid kan Claudio dan zijn eerste en enige daad stellen: zich ‘in vrijheid overleveren aan de Dood’.

Bij een tweede, meer indringende lektuur krijgt het stuk echter rijkere dimensies. Waar de moralistische symboliek als vanzelf vooropgeschoven wordt, kan men zijn aandacht op even geldige wijze verleggen naar de vaak opgeschroefde en melodramatisch gekleurde stijl. De Idioot en de Dood vormt vanuit dit gezichtspunt een lappendeken van platitudes en stoplappen. In de hymne aan de kitsj is de ondergangsstemming konkreet gestalte gegeven. Hofmannsthal heeft voor de lust in droefgeestigheid meer dan oog gehad: het ‘hoe mooi en treurig’ beantwoordt volkomen aan het populaire verlangen zich te baden in neerslachtig slachtoffer-zijn.

In het masochisme komt inderdaad de centrale vraagstelling naar voren: heb ik het recht te leven zoals ik leef? En wanneer de verantwoordelijkheid afgeschoven wordt, volgt automatisch de vraag: heb ik het recht te leven? De vraag stellen in 1893 betekende overtuigd zijn van het negatieve antwoord. Het ik is reddeloos verloren. De Idioot en de Dood wordt dan het testament van een nooit bereikte jeugd, een ultieme vraagstelling omtrent de onmogelijke verwerving van identiteit.

In zijn essay over d'Annunzio heeft Hofmannstahl het best dit bestaan als levende dode, als zombie uitgeschreven: ‘Wij dragen de doden van drieduizend jaar in ons mee. Uit onze mond klinkt slechts de weergalm van hun snerpend koor. Zij drinken uit onze schedels!’ Omringd door vampieren, gevangen in de taal van anderen, kan de mens slechts stamelen en nabauwen. Zijn enige zelfbescherming is de opheffing van ruimte en tijd. De Idioot en de Dood is zo'n eloge van de paradoksen van Zenoon. Tijd is een

[p. 881]

keten van stilstand, ‘wij liggen bevroren in dit leven, vleugellam uit zelfverloochening’. In deze optiek veranderen alle personages van het stuk van kwaliteit. Zij worden één voor één tot afsplitsingen van Claudio, zij zijn de ziekelijke produkten van onze ‘akelige gave van zelfverdubbeling’. Dan blijft de mens slechts één redmiddel: de Freudiaanse drang naar de moederschoot, het ongedaan maken van een leven dat niet kon bewegen.

Is deze redding haalbaar? De rationele mens, erfgenaam van de Verlichting, kan niet doen alsof: hij kan niet niet-weten wat hij weet. Hij komt in een levensgrote paradoks terecht, in een onoverzienbaar moeras. De aflijningen tussen de dingen blijken illusoir. Zij verliezen eveneens hun identiteit, en wat baat het dan te laboreren aan de ingetoomde opwinding van een konservator? Kultuur bijeenzetten als waren het mummies? ‘Drie zijn één: een mens, een ding, een droom’. En boven dit monistisch geheel zweeft de adem van ontbinding, de enige wetenschap dat de dood even absoluut als onontkoombaar is. In dit universum van de totalitaire twijfel wordt de filosofie van Mach uitgebouwd. Wij leven bij de gratie van sensaties, die wij in totaal willekeurige en zinledige patronen rangschikken. De zin van de wereld - en hier bespeelt Hofmannsthal een akkoord dat zijn jongere, maar even briljante landgenoot Wittgenstein zal uitwerken - moet buiten deze wereld liggen. De zin van de kennis hoort niet tot het menselijke.

Het is in de onverbiddelijke logika van het gesloten koncept dat Hofmannsthal, Mach, Freud en Wittgenstein de volkomen gratuïtheid der normen bevestigen. Hun systemen zijn een heldhaftig, want zinloos gevecht tegen de schimmen van het onverbiddelijk absolute. Hen rest slechts de zelfmoord of het benoemen, niet de leegte: ‘het leven verdraagt dat niet.’