Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 12]

Buitenland

Bei Dao
Bewaarde geheimen
Karel Hellemans⁺

De titel van Bei Dao's bundel Bewaarde geheimen doet wat romantisch aan. Het is de ingekorte versie van een paradox van Dao, die luidt: poëzie is een manier om geheimen te bewaren. De paradox is niet zo moeilijk als we ervan uitgaan dat poëzie zelden rechtstreeks en impulsief reageert op gebeurtenissen. Poëzie is de vrucht van een distilleerproces, een concentratie in woorden die slechts mogelijk wordt als de ‘geheimen’ een aantal jaren kelder gehad hebben. Nemen we de uitspraak letterlijker, dan wordt ze een variant op Nijhoffs ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’. Poëzie zegt iets maar de lezer begrijpt het niet, zodat het geheim bewaard blijft. Terecht spreken we dan van ‘duistere’ poezie.

Bei Dao [foto Jan Mysjkin]

BEI DAO (Beijing, 1949) wordt beschouwd als de belangrijkste van de ‘Duistere Dichters’. Vertaler Maghiel van Crevel doet zijn best om in het nawoord de kwalificatie ‘duister’ te ontzenuwen, maar ik ben het niet helemaal met hem eens. In het werk van Bei Dao is er meer aan de hand dan het negeren van de voorgeschreven sociaal-realistische lijn. Hij houdt van associaties die vrij los aan elkaar geregen zijn. Dat is zijn volste recht en het zorgt voor aantrekkelijke beeldensprongen. Wanneer die associaties evenwel niet beantwoorden aan een interne poëtische logica dan mag een gedicht terecht duister heten. Volgens mij verliest poëzie door een wildgroei van beelden en metaforen bovendien veel van zijn spankracht.

Het gedicht ‘Schrijven’, dat de bundel opent, begint met een programmatische eerste versregel: ‘het begin in de stroom, het einde in de bron’. Die paradox lijkt wel een citaat uit een of andere oude Chan (= Zen)-tekst. Toch is hij niet zo duister. Dichten is een stroomopwaarts, een tegendraads gebeuren. Het is ergens middenin de dynamiek van het leven een begin maken en op tocht gaan naar de oorsprong. Tot welke conclusie leidt die zoektocht? We lezen in de laatste regels: ‘puinhopen met de volmaaktheid van een keizerrijk’. De bron van de Chinese cultuur is het keizerrijk. Dat kan al schrijvend herontdekt worden. (Het is geen wonder dat een totalitaire maoïstische dictatuur zo'n uitspraak niet graag hoort.) De rest van het gedicht kan slechts moeizaam in het hier aangegeven stramien gepast worden. Bijgevolg is ofwel het stramien onjuist, ofwel de innerlijke logica zoek. In beide gevallen wordt de poëzie duister.

een regen van diamanten
ontleedt genadeloos
deze wereld van glas

Uit ‘genadeloos’ mogen we opmaken dat ‘van glas’ hier negatieve connotaties draagt: breekbaar, gevaarlijk, vrijwel waardeloos. Vooral dat laatste wordt door de tegenstelling met diamant in het licht gesteld. Maken we een verbinding tussen die strofe en de eerste regel, dan kan de ‘regen van diamanten’ een metafoor zijn voor opspattende waterdruppels. Blijven we de titel ‘Schrijven’ indachtig, dan zijn de diamanten de poëtische beelden en woorden waarmee de dichter een genadeloze analyse uitvoert.

open de sluizen, open
bijtend in de arm van de man
de mond van de vrouw

+ Bei Dao, Bewaarde geheimen, keuze, vertaling en nawoord door Maghiel van Crevel, Meulenhoff, Amsterdam, 1992. 62 p., fl. 32,50; 650 fr.

[p. 13]

De lezer wordt even (bewust?) op het verkeerde been gezet. Hij is geneigd ‘open’ als een imperatief te lezen. De tweede ‘open’ kan echter geen imperatief zijn, maar bepaalt ‘bijtend’. Zo wordt de associatie duidelijker: open sluisdeuren doen denken aan een bijtende mond. Het beeld van het water wordt verder ontwikkeld, al lijkt mij de richting omgekeerd. Als de sluizen openstaan, vloeit het water naar beneden en wordt opgaan naar de bron bemoeilijkt. Meegesleept door retoriek wordt de dichter inconsequent in zijn beeldgebruik. Ook de bijtende vrouw is niet duidelijk. Dat beeld brengt een agressieve toon in het vers. Is het een symbool van tegenwerking, van erotische stimulering, of beide?

open het boek
de woorden versleten, puinhopen
met de volmaaktheid van een keizerrijk

Via het driemaal herhaalde ‘open’ gaan we over naar een beeld dat vanzelfsprekend verband houdt met schrijven: het boek. Dat boek staat voor de geschiedenis, die definitief voorbij is (versleten, puinhopen). Een terugkeer, een restauratie van het keizerrijk is onmogelijk, maar de volmaaktheid van die verleden tijd zet de schrijver ertoe aan om de versleten woorden nieuw leven in te blazen.

De andere gedichten van de bundel zijn niet beter of slechter dan dit voorbeeld. Met alle respect voor de moed van de dissidente Chinese schrijvers vind ik deze poëzie toch bepaald geen hoogvlieger.

De dichtkunst

van het enorme huis waar ik thuishoor
rest slechts de tafel; eromheen
ligt een eindeloos moeras
een heldere maan belicht mij uit verschillende hoeken
en de broze droom van het skelet staat nog steeds
in de verte als nooit neergehaalde steigers -
en dan die modderpoten op het wit papier:
de vos jarenlang gevoed
zwaait zijn vuurrode staart
en looft mij, en kwetst mij

natuurlijk ben jij er ook nog: je zit tegenover me
pronkt met het weerlicht bij heldere hemel

in het holle van je hand

dat wordt tot brandhout en vergaat tot as

De sterrenhemel te herbouwen

een vogel behoudt
zijn gestroomlijnde primitieve drijfveer
ook in glazen opsluiting
wie lijdt is zijn bewonderaar
tussen twee open deuren
midden in de tegenstelling

de wind licht een hoekpunt van de nacht op
bij een ouderwetse leeslamp
overweeg ik de sterrenhemel te herbouwen