Onze Taal. Jaargang 76

[p. 263]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Stoplicht

? Mag je het woord stoplicht wel gebruiken? Immers: als het licht groen of oranje is, hoef je niet te stoppen.

! Er is geen enkel bezwaar tegen het woord stoplicht; alleen in formele (bijvoorbeeld juridische) teksten is het beter om verkeerslicht te gebruiken. Dat is namelijk de officiële aanduiding, die onder meer te vinden is in wetteksten en het Reglement verkeersregels en verkeerstekens 1990. Een ander woord in deze context is verkeersregelinstallatie; daarmee wordt meestal het geheel van lichten, detectoren in het wegdek, ondergrondse verbindingskabels en de bijbehorende apparatuur bedoeld.

In de dagelijkse omgangstaal is stoplicht al jarenlang het gewone woord. Al in 1952 gebruikte schrijver-dichter Ab Visser het in zijn verhalenbundel Hoornvlies: ‘Hij stond op een kruispunt en keek naar de wisselende kleuren van de stoplichten.’ De meeste woordenboeken erkennen stoplicht dan ook als volwaardig synoniem van verkeerslicht. Alleen de grote Van Dale (2005) zegt nog expliciet dat een stoplicht ‘het signaal geeft om te stoppen’; een stoplicht kan volgens Van Dale dus niet op groen of oranje staan. Wie zich overigens formeel wil uitdrukken, zou ook niet mogen zeggen dat het licht op ‘oranje’ staat; de officiële aanduiding van de middelste kleur is geel.

Stoplicht wordt soms ook gebruikt voor de remlichten van een motorvoertuig, maar is in die betekenis een stuk minder gangbaar; remlicht is het gewone woord.

Dart(s)toernooi

? Wat is juist: darttoernooi of dartstoernooi?

! Beide vormen zijn juist, maar darttoernooi is wat gewoner.

Het schrijven van een tussen-s roept vaak vragen op. Toch is het uitgangspunt vrij eenvoudig: je schrijft een tussen-s als je hem ook hoort of zou uitspreken. Omdat vrijwel iedereen levensweg met een s uitspreekt, heeft die schrijfwijze de voorkeur; woordenboeken nemen doorgaans de meestvoorkomende variant op. Zo'n voorkeur is er niet altijd. Zo zijn spellingregel en spellingsregel beide heel frequent, en daarom zijn beide vormen goed bruikbaar.

Wat opvalt, is dat er vrijwel nooit een tussen-s komt als het eerste woorddeel een werkwoordstam is: speelkwartier, vliegles, zaaitijd, etc. Vandaar dat darttoernooi goed mogelijk is: dart is hier de stam van darten. De variant dartstoernooi bevat het zelfstandig naamwoord darts: de (Engelse) naam van het spel - een meervoud. Ook bij dart(s)pijl, dart(s)bord en dart(s)wedstrijd is de tussen-s-loze variant het gewoonst.

Raymond van Barneveld op een darttoernooi. Of een dartstoernooi?

Liefdewerk oud papier

? Als iemand een bepaalde dienst verricht en daar niet voor betaald wordt, kun je zeggen: ‘Het is liefdewerk oud papier.’ Waar komt die zegswijze vandaan?

! Het woord liefdewerk betekent ‘daad van naastenliefde, vorm van liefdadigheid’, en daarnaast ‘liefdadigheidsinstelling’. Lange tijd waren er tal van - vooral katholieke - ‘liefdewerken’ actief, bijvoorbeeld om zieken te verplegen of financieel zwakkeren te ondersteunen. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal noemt bijvoorbeeld het liefdewerk ‘Hulp voor de soldaten aan het Belgische front’.

Er was ook een liefdewerk ‘Oud Papier’, dat sinds 1874 in Amsterdam zetelde, aldus Van Dales Groot uitdrukkingenwoordenboek en Marc De Costers Woordenboek van populaire uitdrukkingen, clichés, kreten en slogans. Deze organisatie zamelde oud papier in en had als hoofddoel werkverschaffing; daarnaast stond ze enkele katholieke instellingen financieel bij. Kennelijk sprak dit liefdewerk zó tot de verbeelding dat de naam van de organisatie een gevleugeld woord werd.

Roze of rose

? Wat is juist: een rose overhemd of een roze overhemd?

! Sinds 1995 is alleen roze de juiste spelling. Voor die tijd was zowel roze als rose goed, en de oudste drukken van Van Dale noemen alleen rose. Die spelling sluit ook het dichtst aan bij de Franse herkomst van dit woord; rose betekent in het Frans zowel ‘roos’ als ‘rooskleurig’. Oorspronkelijk verwees de benaming naar de bleek-rode kleur die veel rozen hebben.

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal hing de keuze voor roze of rose vroeger deels samen met de uitspraak: rose sloot veel meer aan bij de Franse uitspraak van de o, roze bij de vernederlandste (rijmend op boze). Maar omdat vrijwel niemand het woord met een s uitspreekt, heeft de spelling met een z uiteindelijk ‘gewonnen’.

Eigener beweging

? Wat is juist: eigener beweging, uit eigener beweging of uit eigen beweging?

! Uit eigen beweging en eigener beweging (‘vrijwillig, uit zichzelf, op eigen initiatief’) zijn juist. Uit eigener beweging is een contaminatie van die twee vormen en kan beter niet gebruikt worden.

Er zijn meer constructies met eigener; de woordenboeken noemen eigener autoriteit, eigener kracht en eigener gezag. Zulke formuleringen hebben een tegenhanger met een voorzetsel en het woord eigen: op eigen autoriteit, op eigen kracht, op eigen gezag en dus ook uit eigen beweging.

Eigener beweging heeft een bijzondere vorm: het is een tweede naamval (-er is de uitgang van de tweede naamval vrouwelijk enkelvoud) die als bijwoordelijke bepaling fungeert. Normaal zou je zo'n constructie eerder met een voorzetsel vormen. Omdat het Duits veel van dat soort constructies kent, waaronder eigener Bewegung, is eigener beweging lange tijd als germanisme gezien (ook in Onze Taal). Toch komen tweede naamvallen als bepaling wel vaker voor in het Nederlands, bijvoorbeeld: onverrichter zake (vrouwelijk), zijns weegs (mannelijk) en mijns inziens (onzijdig). Het is daarom niet zeker of het wel een germanisme is. Hoe dan ook heeft de constructie zich weten te handhaven, al komt ze vooral in formele teksten voor; in ‘gewone taal’ is uit eigen beweging het gebruikelijkst.

Op de website van Onze Taal worden meer dan elfhonderd taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.