Onze Taal. Jaargang 79

[p. 231]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Zijn/hebben door het park gelopen

? Is ‘Lia en Arno zijn door het park gelopen’ of ‘Lia en Arno hebben door het park gelopen’?

! Beide zinnen zijn juist, maar er is een betekenisverschil. ‘Lia en Arno zijn door het park gelopen’ betekent dat ze, op weg ergens naartoe, een route hebben gevolgd die door het park ging. ‘Lia en Arno hebben door het park gelopen’ houdt in dat Lia en Arno gewoon een tijdje door het park liepen - al dan niet met een doel voor ogen.

Werkwoorden die een beweging uitdrukken, worden in de voltooide tijd vaak met zijn gecombineerd als er een richting wordt genoemd, en met hebben als dat niet per se het geval is. Vergelijk ‘Ik heb nog nooit gevlogen’ en ‘Ik ben naar Peru gevlogen’, en ‘Martijn heeft de hele nacht gereden’ en ‘Martijn is naar huis gereden.’

Toemailen

? Is ‘We zullen u de informatie toemailen’ een goede zin? Ik zou zelf mailen gebruiken, zonder toe-.

! Ja, dit is een goede zin. Toemailen staat weliswaar niet in de woordenboeken, maar het is een goed gevormd woord. Het is net zo opgebouwd als toezenden en toesturen: toe- voegt de betekenisnuance van een richting, een bestemming toe. Het verschil tussen ‘We zullen u de stukken toesturen’ en ‘We zullen u de stukken sturen’ is klein, en zo is het ook bij toemailen en mailen. Op zichzelf is toe- niet onmisbaar, maar het geeft net iets duidelijker aan dat de informatie of de stukken ook daadwerkelijk bij de u-persoon terechtkomen.

In gedachte(n)

? Is het iets in gedachte nemen of iets in gedachten nemen?

! Volgens de naslagwerken kan het allebei, maar het meervoud is het gebruikelijkst. Dat er twee versies zijn, komt waarschijnlijk doordat gedachte zowel de handeling van het denken (als geheel) kan aanduiden als de (afzonderlijke) denkpatronen; bij die tweede betekenis past het meervoud gedachten heel goed.

Er zijn meer combinaties met gedachte waarbij enkelvoud en meervoud beide mogelijk zijn: in gedachte(n) zijn, van gedachte(n) veranderen, iets in gedachte(n) houden/hebben en in gedachte(n) iets doen. Maar er zijn ook combinaties waarbij maar één vorm gangbaar is. Zo is alleen het meervoud juist in van gedachten wisselen, omdat je meerdere gedachten ‘uitwisselt’, en in je gedachten ergens over laten gaan. En in van gedachte zijn (‘Onze notaris is van gedachte dat we een kans maken’) is het enkelvoud juist: hier betekent gedachte ‘mening, oordeel’.

Criticaster

? In het vorige nummer van Onze Taal werd het gebruik van het woord criticaster bekritiseerd: het zou steeds vaker als synoniem van criticus worden gebruikt. Waar komt criticaster eigenlijk vandaan?

! Volgens het Etymologisch woordenboek (1997) van Van Dale is -aster een Latijns achtervoegsel ‘dat “onvolledige gelijkenis” aangeeft en daardoor pejoratief [= ongunstig, minachtend] gebruikt wordt in persoonsaanduidingen’. De grote Van Dale (2005) schrijft dat -aster iemand aanduidt die ergens op lijkt of iets nabootst. Een criticaster is dus iemand die zich gedraagt als criticus (in de betekenis ‘beoordelaar, recensent’) maar het niet is. Doordat zo iemand zich vaak negatief uitliet, werd criticaster synoniem met muggenzifter, pietlut. Tegenwoordig wordt het vaak gebruikt voor ‘iemand die ergens (of zelfs: overal) kritiek op heeft’.

In het Nederlands - en ook in andere talen - zijn nog enkele woorden op -aster in omloop, waaronder filosofaster (‘zelfverklaard filosoof, schijnfilosoof’), poëtaster (‘rijmelaar, pruldichter’) en politicaster (‘beunhaas in de politiek’). Vaak zijn dit leenwoorden, al is de herkomst niet altijd precies vast te stellen: waarschijnlijk komt criticaster uit het Duits of het Spaans, filosofaster rechtstreeks uit het Latijn, poëtaster uit het Italiaans, en is politicaster in het Nederlands gevormd.

Botgevierd/gebotvierd

? Wat is het voltooid deelwoord van botvieren: botgevierd of gebotvierd?

! Het is botgevierd: ‘De supporters hebben hun frustratie botgevierd op een bushokje.’ Hoewel gebotvierd vaak voorkomt, staat die vorm (nog?) in geen enkel naslagwerk.

Alle woordenboeken noemen botvieren een scheidbaar samengesteld werkwoord: de twee delen van het woord worden in de vervoeging gescheiden. Dus: ‘Hij viert zijn frustratie bot’ (niet: ‘Hij botviert zijn frustratie’), ‘Ik zoek slachtoffers om mijn passie voor koken op bot te vieren’ (niet: ‘te botvieren’). Vandaar dat het ook botgevierd is en niet gebotvierd.

Botvieren is overigens een uitdrukking die waarschijnlijk uit de scheepvaart stamt. Bot betekent ‘stuk, uiteinde’, in het bijzonder het vooreind van het ankertouw, dat je kon vieren (‘laten gaan’); het bot vieren was dus ‘het touw losser maken’. Daaruit ontstond de figuurlijke betekenis ‘niet bedwingen, de vrije loop laten’.

Duizend en een/duizend-en-een

? Schrijf je duizend(-)en(-)een met streepjes of als losse woorden?

! Dat hangt van de betekenis af. Als het precieze getal 1001 bedoeld is, is duizend en één of kortweg duizend één de juiste spelling. Tussen het woord duizend en het erop volgende deel van het getal komt volgens de spellingregels een spatie; het is bijvoorbeeld ook tweeduizend tien of tweeduizend en tien.

Maar duizend-en-een heeft meestal de figuurlijke betekenis ‘een willekeurig groot aantal’, zoals in: ‘Ik moet nog duizend-en-een dingen doen’, ‘Er zijn duizend-en-een manieren om energie te besparen.’ In die betekenis wordt het met streepjes geschreven (en zonder accenten): het is dan een vaste woordcombinatie die één begrip uitdrukt, een zogeheten samenkoppeling. Andere voorbeelden van samenkoppelingen zijn kant-en-klaar, op-en-top, een-na-laatste en (een) staakt-het-vuren.

Klopt de titel? Of moet het zijn: Duizend-en-een nacht?

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1500 taalkwesties: www.onzetaal.nl/advies.

De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook het colofon).