Is dat goed Nederlands?

XVI. Uitheemse woorden

Vreemde woorden die hun afkomst tonen zijn ongevaarlijk voor de taal, bv. invitatie voor uitnodiging, tragedie voor treurspel. Vele missen een Nederlands equivalent, bv. equivalent, en kunnen dan, soms naar ons taaleigen gefatsoeneerd (bv. gefatsoeneerd), onze taalschat verrijken. Voor nieuwe begrippen doen zij goede dienst: electriciteit, auto, radio; en daar zij veelal aan het Grieks of het Latijn ontleend zijn, bieden zij het voordeel der internationaliteit. Als er geen bijzondere reden bestaat om het vreemde woord te gebruiken, verkieze men het Nederlandse, bv. verkiezen boven prefereren, openbare mening - publieke opinie, bedrijf -akte, tentoonstelling - show, westrijd - match, belegging - investering. Maar in het geval van een gewenste nuance, bv. nuance voor verschil, gebruike men vrijelijk het vreemde woord als dat

[p. 70]

duidelijker uitdrukt wat men bedoelt; zo kan diner juister onze gedachte weergeven dan maal. Een overmatig gebruik van vreemde woorden moge een opstel ontsieren en een gesprek belachelijk maken, zij tasten de taal niet aan. Zo kan men tafelgerei voor één persoon zonder gevaar voor de taal couvert noemen, maar niet bestek, omdat dit Nederlands lijkt, en Duits is.

Bruikbare nieuwe Nederlandse woorden zijn vouwblad (folder), theemuts, prentbriefkaart, luisterspel, (niet: hoor-). Voorts woongebouw voor flatgebouw (verg. woonhuis, kantoorgebouw), brievenknip (briefordener), netnummer (kengetal).

In plaats van het meestal slecht uitgesproken garage kan men autoschuur, autoloods of autostal zeggen; stal (Lat. stabulum) is sta-plaats (hangar heet in het Luchtvaartwoordenboek loods); voor eenakter eenbedrijfspel.

1. Betekenis

Verklaring	Verkeerd gebruik
Aubade (Fr. aube, morgenstond) ochtendconcert ter huldiging	Serenade. Na het diner bracht het fanfarecorps den jubilaris een aubade.
Climax (Gr. klimax, ladder) stijging	Toppunt. Toen bereikte de vreugde haar climax.
Consumptie, het verbruik, staat tegenover productie.	Gerechten of dranken. Ik moet nog twee consumpties betalen.
Durabel (Lat. durabilis van durare, voortduren) duurzaam	Duur. Dit artikel is goed en niet durabel.
Grotesk (It. grotto; als een grillige grotfiguur), potsierlijk	Groots. Toscanini's vertolking van Bachs meesterstuk was, zoals men verwachten kon, grotesk.

[p. 71]

Luxurieus, wellustig, ontuchtig (Weelderig: luxueus)	Weelderig. De barones ontving ons in haar luxurieus gemeubileerde salon.
Rustiek (Lat. rus, land) landelijk, boers, onbeschaafd	Rustig Hij heeft zijn drukke betrekking voor een meer rustiek ambt verwisseld.
Spontaan (Lat. spont, vrije wil) zonder aandrang of bevel	Geestdriftig. Op commando van den bevelhebber hief de troep een spontaan hoezee! aan.

Instantie, rechtsgang, aanleg: de onderscheidene instanties van een geding, behandeling van een rechtszaak in eerste instantie. Het wordt thans algemeen als germanisme gebruikt voor gezag, ambtenaar, orgaan, lichaam, college, macht, bv.: ‘de bevoegde instantie’.

De regeling van de inwendige aangelegenheden van Nederlandsch-Indië, wordt overgelaten aan aldaar gevestigde organen.
De wet kan aan andere dan in de grondwet genoemde lichamen verordenende bevoegdheid geven.
Ieder heeft het recht verzoeken aan de bevoegde macht in te dienen.

Piloot, loods, wordt verkeerdelijk gebruikt voor vaste stuurman van een vliegtuig. Het Luchtvaartwoordenboek geeft bestuurder.

2. Vorm

Bureelist, niet: bureaulist; ‘bureaul’ bestaat niet.

Cyclamen (Gr. kuklamínos), meervoud cyclamens; niet: cyclame - cyclamen

Dilemma (Gr. dileb-ma, geassimileerd; het achtervoegsel is ma), keus tussen twee; niet: dilemna

Discrediet (Lat. dis, ontkennend voorvoegsel), kwade trouw; niet: miscrediet

Geabonneerde, abonné; niet: abonnent

[p. 72]

N.B. Arrestant voor geärresteerde is geijkt in de formule ‘Je bent mijn arrestant’ en in arrestantenkamer.

Gemarineerd (Lat. marinus, van mare, de zee); niet: gemarioneerd

Geverbaliseerd (Lat. verbalis, van verbum, woord; ver is geen voorvoegsel) bekeurd; niet: verbaliseerd

Peccavi (Lat., ik heb gezondigd). Verkeerd is dus ‘Wij bekennen het: peccavi’.

Propageren (Lat. propagare); niet: propaganderen

Symptoom (Gr. sumptoma); niet: symptoon

3. Spelling

Absces (Lat. abscessus, van cedere, wijken, met het voorvoegsel abs), etter afscheidend gezwel; niet: abces

Aggressie (Lat. ad-gressio; het voorvoegsel ad geassimileerd tot ag); niet: agressie

Bijou, niet: byou

Carrousel, draaimolen; niet: caroussel

Eczeem (Gr. ek zema, door zema, hitte, uitgedreven), uitslag; niet: exzeem

Economie, niet: oeconomie

Email (Fr. émail, glazuur); niet: emaille

Financieel (Lat. financia); niet: finantieel

Hippisch (Gr. hippos) paarden-; niet: hyppisch

Impresario (It., ondernemer; niet: impressario

Intact (Lat. voorvoegsel in-, on-); niet: in tact

Luxueus (Lat. luxus, stam luxu), weelderig; niet: luxieus

Munitie (Lat. munire), schietvoorraad; niet: minutie

Obsessie (Lat. ob-sedere), kwellende gedachte; niet: obcessie

Polikliniek (Gr. polis, stad), maar polytechnisch (Gr. polus, veel)

Quitantie (Lat. queo, quitum), kwijtbrief; niet: quittantie

[p. 73]

Juist	Onjuist
A la bonne heure, dat is tot daar aan toe, of: juist!	A la bonheur
(Heure, uur of tijdstip, is vrouwelijk)	(Bonheur, geluk, is mannelijk)
De profil, van terzijde	En profil
Happy ending, blij einde	Happy end
A priori, a posteriori, vooraf, achteraf	à priori, à posteriori
Se non è vero (It. se, indien), als het niet waar is	Si non e vero
Per se (Lat. se, zich: door zichzelf), met alle geweld	Persé
Amice (Lat. vocatief van amicus), alleen als opschrift	Hij is een amice van me.
N.B. Let op Britain, Britannia, Brittany.

4. Geslacht

De prospectus. Niet: het prospectus

De quitantie. Niet: het quitantie

5. Meervoud

Centra, gymnasia, enz. Niet: centra's, gymnasia's, enz.

Centrum, gymnasium, museum, enz. kunnen òf het Nederlandse meervoud hebben, museums, enz. (gymnasium bovendien gymnasiën), òf het Latijnse, gymnasia, enz. - niet beide.

Prospectussen. Niet: prospecti

Het Latijnse meervoud is prospectūs: prospecti bestaat niet. Het Latijnse meervoud van catálogus is echter catálogi.

Solo's of soli. Het laatste is het Italiaanse meervoud.

Specimens. Niet: specimen, alsof het enkelvoud specime ware.

Het Lat. meervoud zou het (niet gebruikte) specimina zijn. Men beschouwe het woord als Nederlands evenals examen, examens.

[p. 74]

6. De juiste uitspraak

antiquaire: k

antiquariaat: kw

auto: au, niet: o

Berlioz, rijm: chose

Bull (John), rijm: wool

corned: kawnd, niet: kornèt

Derby: aar, niet: eur

Dover, rijm: over

encyclopedie: en, niet: an

Europa: eur, niet: uur

Folkestone: fookstn

full, rijm: wool

gratis: tis, niet: ties

Greenwich: grinnidzj

jure, jurist: j, niet: zj

lustrum, liguster, Luxemburg: us, uks, niet: uus, uuks

magazíne: íen, niet: in

magníficus: chní, niet: nji

mistletoe: mislto niet: toe

opera: ur, niet: eer

psychical research, ongeveer: saikikl riesutsj

pull, rijm: wool

puttee, de u van but

Reading: ed, niet: ied

requisitoir: toor

Saint-Saëns, rijm: France

Southern: de u van but

sweating, sweater, rijm: getting, letter

tram: trem

Tuileriëen: iele, niet: ielje

Varsity: s, niet: z

Versailles: s, niet: z

Worcestershire: ong. woestesje

worsted (sajet): woestid

Ti in natie, nationaal, enz. wordt veelal verkeerdelijk uitgesproken als tsi. Die woorden zijn ontleend aan het Frans, waar ti als si klinkt.

Ingelijfde woorden geve men Nederlandse klanken, bv. record, rijm: tekort. De Engelse uitspraak is rék-kord. Uiterst dwaas is de gebruikelijke uitspraak, ricór, met Franse klank. Zo klinke het Engelse ‘comfort’ niet Frans, maar rijmend op dom wordt.

7. De juiste klemtoon

Aphrodíte, Augías, Cupído, éssay, fíat, Oríon, pacífic, Thalía, Trafálgar

Aéolus, álibi, árbiter, catálogus, Cleópatra, extráne-us, linóleum, márgine, Melpómene, nótulen, petróleum, Términus, Terpsíchore, totáliter, tránsito

[p. 75]

In namen met Mac (Schots: zoon) valt de klemtoon niet op dit woord: Macádam, Macbéth, Macdónald, Mackénzie. Uitzondering: Máckintosh. Macleod rijmt op proud.

Nagenoeg onveranderde Franse woorden behouden de Franse klemtoon: amnestíe;, aristocratíe, democratíe, plutocratíe, bureaucratíe, categoríe, maníe, feuilletón, unifórm.
Vernederlandste krijgen de Nederlandse klemtoon: concentrátie (concentration), re-únie (réunion).

8. Vaak verwarde woorden

Bomberen, bol maken, verheffen

bombarderen, met bommen bestrooien

complement, aanvulsel

compliment, lofspraak

debitant, verkoper

debutant, beginner

deferentie, eerbied

differentie, verschil

desertie, ontvluchting

dissertatie, proefschrift

desperaat, wanhopig

disparaat, ongelijk

elimineren, verwijderen

illumineren, verlichten

intregrerend, onmisbaar

intrigerend, kuipend

katheder, spreekstoel

catheter, buis

loyaal, trouw

royaal, gul

materiaal, grondstof

materieel, benodigdheden

modeleren, vormen

moduleren, toon veranderen

naturaliseren, in een staatsverband opnemen

neutraliseren, werking tenietdoen door tegenwerking

pogrom, verwoesting

program, lijst

remunereren, bezoldigen

renumereren, optellen

referentie, getuigenis

reverentie, eerbied

sekse, geslacht

sekte, geloofspartij

simuleren, voorwenden

stimuleren, opwekken

sommiteit, kopstuk

stommiteit, domheid

stagnatie, stremming

instigatie, aansporing

[p. 76]

9. Justitia, politeia

Zeer gebruikelijk zijn thans de onjuist gevormde adjectieven justitioneel en politioneel (Dd.). De Lat. uitgang alis (Ned. aal of eel) wordt aan de stam gehecht.

Subst.	Stam	Lat. Adject.	Nederl. Adject.
ratio	ration	ration-alis	ration-eel
provincia	provincia	provincia(a)lis	provinciaal

Zo zijn juist gevormd conventioneel (Lat. conventio), formeel (Lat. forma), enz. Justitie (Lat. justitia) kan dus geen ander adjectief naast zich hebben dan justitiaal of justitieel en politioneel is in deze zin geheel onbestaanbaar, daar politie is afgeleid van Gr. politeia. Men vervange het ene woord door gerechtelijk (bv. gerechtelijk onderzoek) en het andere door een omschrijving: van of door de politie.

Het Latijnse woord politio, zou politioneel kunnen leveren; het betekent polijsting - een spiegel is dus politioneel vervaardigd.

10. Valse barbarismen

1.	Accuratesse (nauwkeurigheid) bestaat niet in het Frans, evenmin als accurat. Eng. is accurate, accuracy, van Lat. accuratus.
2.	Concerteren (een concert geven); Fr. concerter is samen overleggen - zonder muziek.
3.	Discussiëren (redetwisten, discuteren, disputeren); Fr. discussier bestaat niet.
4.	Distanciëren (zich verwijderen, enz.); Fr. distancer, niet: distancier, is voorbijstreven, overtreffen.
5.	Interesse (belangstelling); Lat. infinitief: van belang zijn, het gewicht. Navolging van het Duits (bl. 58).
6.	Introducé (geïntroduceerde); Fr. introduire, Verl. Deelw. introduit. Introduceren, van Lat. introducére, is juist gevormd.
7.	Saneren (zuiveren, verbeteren, gezond maken); Fr. saner bestaat niet. Navolging van het Duits.