Is dat goed Nederlands?

[p. 77]

XVII. Stoplappen en modetermen

Met stoplappen bedoel ik algemene termen, in de plaats gesteld van bijzondere die de gedachte in afwisselende vorm en veelal juister uitdrukken. Het dodelijke gebruik van stoplappen is misschien de meest verbreide fout van de hedendaagse kranten- en brievenstijl; ik noem het dodelijk omdat het aan de taal alle leven ontneemt. De oorzaak is gemakzucht, het gevolg eentonigheid. Tal van geschikte uitdrukkingen die afwisseling en kleur aan de stijl zouden verlenen, geraken in onbruik en de taal verarmt. Men gunt zich niet de tijd de juiste, passende uitdrukking te kiezen en plaatst plompverloren de stoplap. Onderwijs wordt gegeven, het examen wordt afgelegd (afgenomen), een verdrag gesloten, een vergadering gehouden, een slag geleverd, een wijziging aangebracht, een gesprek gevoerd, de brand is uitgebroken, de moord is gepleegd, maar het kost enige moeite dit te bedenken, dus - het onderwijs vindt plaats, het examen heeft plaats, het verdrag vond plaats, de vergadering zal plaats hebben, de slag heeft plaats gehad, de wijziging had plaats, het gesprek had plaats, de brand heeft plaats gehad, en ook de moord heeft plaats gehad.

Behoeft het betoog dat dit euvel de taal verarmt? Al die onderscheiden synonieme termen worden verdrongen door de stoplap; de taal wordt eenvormig, saai, karakterloos en zo onpersoonlijk dat het naar de stijl te oordelen is alsof alle artikelen over alle onderwerpen in alle bladen alle dagen geschreven worden door één persoon.

Vermijd de stoplap en kies een ander woord uit de grote schat van synoniemen die onze rijke taal u biedt.

Een door mij gemaakte verzameling, ‘Een ander woord’, is in 1945 verschenen (Van Goor).

[p. 78]

Enige voorbeelden van stoplappen

Een of geen rol spelen. Wat belangrijk is speelt een rol, wat onbelangrijk is speelt geen rol. Als gij over de betekenis der schilderkunst gaat schrijven, noemt gij uw opstel De rol der schilderkunst; zijn de kosten u onverschillig, dan zegt gij dat geld bij u geen rol speelt. Zelfs het gemis kan acteren: het gemis van plichtsbesef speelt bij die euvel een belangrijke rol. Soms ook staat de rol, en wel vooraan: Smit heeft bij deze verbetering een vooraanstaande rol gespeeld. Men kan zonder veel overdrijving zeggen dat de rol in de meeste artikelen en vertogen een rol speelt. Vervang deze uiterst vervelende term. Synonieme uitdrukkingen zijn gemakkelijk genoeg te vinden; men denke aan: het is van weinig betekenis, het is onverschillig, heeft invloed, is de hoofdoorzaak enz. - huiselijker: doet er niet toe, kan me niets schelen, komt er niet op aan, enz.

Hier volgen nog enige staaltjes van wonderbaarlijke rolspelerij:

Vernielde bruggen spelen in dit systeem een beslissende rol.
Bij een luchtbombardement speelt het springen van ruiten geen belangrijke rol.
Of de man voldoende verdient speelt geen rol.
Wat speelt het dan voor een rol wanneer er een klein gebied wordt prijsgegeven?
De tijd speelt hierin zijn polijstende rol.
Hierbij spelen de tekorten der acoustiek geen rol.
U moet zelf bepalen wanneer een japon versleten is; een winkelhaak b.v. speelt geen rol.

Vrijwel, praktisch. Ook deze stoplappen verdringen tal van synoniemen: bijna, schier, ongeveer, zogoed als, nagenoeg, bijkans, ten naaste bij, omstreeks, omtrent, enz.

Hij was vrijwel op slag dood. Vrijwel niemand gelooft dit. Vrijwel een derde deel. Groente is nu vrijwel nergens te krijgen.
Praktisch alles. Praktisch iedereen, niets, nooit, enz.

[p. 79]

Naar voren brengen, wijzen op: opperen, opmerken, de aandacht vestigen op, doen uitkomen, aanhalen, de nadruk leggen op, te berde brengen, enz. (Zie blz. 62).

Meemaken: bijwonen, ontmoeten (een persoon), beleven, ondervinden, ervaren, ondergaan, gadeslaan enz.

Uitschakelen: weglaten, overslaan, uitsluiten, verwijderen, terzijde laten (stellen), enz.

Opvallen: in het oog vallen, treffen, de aandacht trekken, het is merkwaardig, opmerkelijk, verrassend

Naast. Dit verdringt: behalve, ook, en, tevens, daarenboven, bovendien, niet alleen (slechts) maar ook:

Naast het kantoor te Bandoeng zal de firma in Medan gevestigd zijn. Naast de gewone treinen zullen vijf extratreinen lopen. Naast zijn schaduwzijden heeft het plan zijn lichte kant.
Het is naast een goed bovendien een goedkoop middel. Hij toonde zich aan den vleugel naast een kundig begeleider ook een goed vertolker van Chopin.

Niet zelden stuurt naast de gehele zin in de war, bv.:

Naast de voortreffelijke voordracht en haar zuivere stem draagt de zangeres de verschillende costumes met zwier. Dit dier was naast zijn onaantrekkelijk uiterlijk ook in het bezit van juist de helft van het menselijk hersengewicht. Hij was naast de zorg die hij aan zijn uiterlijk wijdde, een zeer ernstig denker. Naast de inlichtingen die wij ontvingen van de politie zijn de kinderen tegenwoordig veel gemanierder dan vroeger.

Inrichten. Een thans veel gebruikte stoplap:

Er is een brandstapel ingericht (opgericht). Hiervoor is een bijzonder examen ingericht (ingesteld). Voortreffelijke verkeerswegen werden ingericht (aangelegd). De inrichting (regeling) der regeringsbevoegdheid.

Oriënteren (het Oosten zoeken, poolshoogte nemen) kan wederkerig gebruikt worden voor zich op de hoogte stellen. Maar vooral het deelwoord wordt als stoplap gebruikt: rechts georiënteerd Engels georiënteerd; zelfs vindt

[p. 80]

men oriënterend leerboek, wat bovendien een pleonasme is.

Een voorbeeld van vaagheid is heroriëntering.

Binnen afzienbare tijd, erger: binnen zeer afzienbare tijd.

Afzienbaar, wat tot het einde toe gezien kan worden, in goed Ned. alleen met on- of nauwelijks (menigte, stoet, vlakte, ellende). Zeg: eerlang. (Zie over dit germanisme blz. 61).

Op korten termijn, handelsterm, mode-woord voor snel, binnenkort, spoedig, enz. (bl. 46).

Niet meevallen betekent ongunstiger blijken dan men eerst dacht, tegenvallen, teleurstellen, de verwachting beschamen:

Hij doet zich aardig voor, maar valt in de omgang niet mee. De oplossing van dat schijnbaar zo eenvoudige vraagstuk valt niet mee. Het spel van die filmster is me niet meegevallen.

Het wordt nu als echte mode-stoplap verkeerd gebruikt voor onaangenaam of moeilijk zijn:

Een uur in de kou staan valt niet mee. Fietsen tegen de wind valt niet mee. Orde houden in een grote klas valt niet mee. Het valt niet mee goed Nederlands te schrijven.

Oefening

De schriklijkste aller stoplappen is in verband met. Gij vindt hieronder een reeks van uitdrukkingen die alle gewoonlijk met deze stoplap verbonden worden; daarnaast een aantal synoniemen. Zoek de juiste combinatie.

Artikel 80	Bij gelegenheid van
de algemene toestand	gelet op
de woelingen is hij vertrokken	in aansluiting aan
de wens van den overledene	ten antwoord op
dit onderwerp	ingevolge
drukke ambtsbezigheden	krachtens
het gevaar	met betrekking tot
het gewicht van de zaak	met het oog op
het slechte weer	naar
maatregelen - de handhaving der neutraliteit	naar aanleiding van tengevolge van

[p. 81]

mijn verjaardag	ter ere van
mijn vorige brief	ter oorzake van
plaatsgebrek	op grond van
uw brief	om, door, voor
zijn leeftijd	over, aangaande, betreffende
zijn val van het paard	uit aanmerking van
zijn zwakke gezondheid	uit hoofde van
mijn houding - het leidersbeginsel	vanwege, wegens volgens