antanaclasis

Etym: Gr. ana-clasis = terug-buiging, weer-kaatsing.

Term uit de retorica en de stilistiek voor een vorm van anaclasis, nl. een vorm van repetitio als woordspeling waarbij een spreker in een dialoog een woord of een reeks woorden van zijn gesprekspartner of tegenstander herneemt, maar daar een andere betekenis aan geeft (Lat. synoniemen: reflexio en reversio). Een dergelijk woordspel is doorgaans gebaseerd op de polysemie (ambiguïteit) van de speels hernomen woorden, soms op de toevallige gelijkluidendheid van het bedoelde en vervolgens geïnterpreteerde. Asteismus is één van de vormen van antanaclasis.
Bij uitbreiding kan de term ook slaan op niet-dialogische horizontale woordspelingen in het algemeen. Een bekend voorbeeld uit Pascals Pensées (1657-1658) is: ‘Le cœur a ses raisons [redenen] que la raison [rede] ne connaît point’. In deze betekenis van de term berust antanaclasis meestal op polysemie van het herhaalde woord en bestaat er een noodzakelijke formele gelijkheid (homonymie) tussen de componenten van het woordspel. In dit opzicht is ze te onderscheiden van de zgn. paronomasia, waarbij de vormovereenkomst onvolledig is (paroniem).

Lit: G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, Bd 1 (1992), kol. 482-485.