De geheime tuin

[p. 7]

1. Uit de traditie

[p. 9]

Wolff en Deken

Bij haar tijdgenoten is Betje Wolff veel over de tong gegaan. Men zal wel nooit met zekerheid kunnen zeggen of de beschuldigingen van lichtzinnig gedrag, waarmee vijandige pamflettisten haar een levenlang bestookt hebben, totaal uit de lucht gegrepen waren of dat deze temperamentvolle domineesvrouw, die zeker een kokette flirt is geweest, wel eens ‘aanleiding’ heeft gegeven tot de alom gekolponeerde kletspraatjes. Vast staat in elk geval haar ‘misstap’ op haar zeventiende jaar met de jonge vaandrig Gargon, waarvoor zij door de vlissingse kerkeraad onder ‘censuur’ is gesteld, al was waarschijnlijk zelfs die zonde onschuldig genoeg. Toch was Betje Bekkers reputatie in Vlissingen blijkbaar al van dien aard, dat zij op haar 21ste de 52-jarige weduwnaar dominee Adriaan Wolff overhaast als echtgenoot accepteert. Binnen zes weken nadat zij de predikant voor het eerst ontmoet heeft, zit zij getrouwd met hem in de beemsterse pastorie.

Het lijkt misschien oneerbiedig om als uitgangspunt van deze herdenking - de schrijfsters zijn 150 jaar geleden gestorven - Betjes reputatie aan te snijden, maar het is niet onlogisch. Want zonder die reputatie zou zij niet in de Beemster zijn terechtgekomen en ik zou haar schim niet dáár, in het sinds kort ingerichte Betje Wolff Museum, zijn gaan zoeken. Achttien jaar heeft zij in deze polder gewoond, haar dominee en ‘de kladdige Beemster’ beide verwensend, behalve misschien de laatste vijf jaar toen zij de ‘ouwe paai’ is gaan waarderen als een vaderlijke vriend; het landschap heeft zij 's zomers trouwens altijd ‘verrukkelijk’ gevonden. Zij beschouwde haar besluit om te gaan ‘hokken met een oud statig man in het stijve Noord-Holland’ als een stukje filosofie, als een middel blijkbaar om haar hartstocht voor haar vaandrig te overwinnen. En haar schrijverij kwam daaruit voort. Want als zij haar wens had gehad (d.w.z. de vaandrig), zegt zij later, dan zou de geleerde wereld nooit met haar ‘poëtische fratsen zijn opgescheept.’

De bewaarster van het Betje Wolff Museum in het dorpje Midden-Beemster wijst in het opkamertje de bedstee aan, waar het echtpaar Wolff aanvankelijk ‘gehokt’ heeft. ‘Maar Betje vond 't al gauw

[p. 10]

benauwd en is daarom alleen beneden in de tuinkamer gaan slapen’. Er moet nog heel wat gebeuren in dit museum van het historisch genootschap Jan Adriaansz. Leeghwater, vóórdat het weer een beetje lijkt op de toestand van 200 jaar geleden. De plafonds moeten worden uitgebroken om de balken zolderingen te herstellen, het Biedermeier-meubilair moet worden vervangen. Alleen in Betjes op de zolder afgeschutte boekenkamertje kan men zich haar voorstellen, werkende aan haar ‘Lier-, veld- en mengelzangen’ of met haar hartsvriendin Cootje Best lezende in Helvetius of Locke.

Hartsvriendinnen en ook hartsvrienden heeft Betje (of Wolff je, zoals zij vaak genoemd werd) in vele soorten gehad. Haar grootste talent, vooral in deze beemsterse jaren, als zij nog zo zeer een ‘letteroefenende’ dilettant is, richt zich op de vriendschap. Zij kan sentimenteel-dweperig, mateloos-uitbundig zijn in haar vriendschap, ongetwijfeld in harmonie met haar tijd, maar toch ook met een grote persoonlijke inzet door de overvloedige beschikbaarheid van hartstocht en gevoel.

Anna van der Horst uit Enkhuizen wordt een boezemvriendin, de amsterdamse advokaat Noordkerk een innig-vertrouwde raadsman, met de haarlemse predikant Cornelis Loosjes verbindt haar een ‘hartsvriendschap’. Talrijk zijn de jonge meisjes en de jongemannen, die in deze pastorie door Wolff je betoverd zijn, met de stilzwijgende, soms afgunstige goedkeuring van Wolff op de achtergrond: intellektuele konversatie, muziekavondjes, logeerpartijtjes, een beetje gezoen. In de brieven althans worden er druk kusjes gewisseld.

Potgieter heeft een eeuw later aan Huet voorgesteld om een amusant artikel te schrijven over het grote verschil in de opvatting van de liefde van Betje Wolff en van Mme de Charrière. Het is jammer, dat Huet hier geen gevolg aan heeft gegeven, want in deze twee opvattingen vindt men ongetwijfeld een groot deel van het 18de eeuwse leven terug. Het is ook opmerkelijk, hoeveel overeenkomst er is tussen Betje en Belle van Zuylen, die in de bejaarde gouverneur van haar broers De Charrière háár dominee Wolff heeft gevonden. Voor het doorslaggevende verschil tussen de opvattingen zorgde de godsdienst, die juffrouw Wolff op het pad der deugd hield, waar de ‘vrijdenkster’ madame De Charrière niet uitsluitend en zelfs niet bij voorkeur wandelde.

De parallel tussen deze twee talentvolle hollandse vrouwen, die

[p. 11]

leeftijdgenoten waren, maar elkaar nooit ontmoet hebben, zou inderdaad eens getrokken moeten worden, maar dan niet alleen op het gebied van de liefde. Men behoeft slechts het kasteel van Zuylen te vergelijken met de beemsterse pastorie om te zien in welke verschillende werelden zij geleefd hebben. Uit het jeugdwerk van beide vrouwen zou men kunnen afleiden, dat Belle de begaafdste was van de twee, maar haar latere roman Caliste is vergeten, terwijl Sara Burgerhart nog steeds herdrukt wordt.

Betje Wolff voelde naast haar op ‘sensibiliteit’ gegrond begrip voor mensen, naast haar meegevoel, een zedelijke roeping om haar volk op te voeden. Mme de Charrière was een kosmopolitisch rationalist voor de salons, Betje een praktisch idealist, een vertegenwoordigster van de verlichting in een nederlandse, vrijzinnig-protestantse variant. Wat in het calvinistische Holland van die dagen bij Betje voor lichtzinnigheid doorging, was in werkelijkheid een blijmoedige godsdienstigheid, een aanvaarding ook van lichamelijkheid en zinnelijkheid, maar altijd tegen de achtergrond van zedelijke voorschriften.

Het is ook deze kombinatie van ‘haar deftige, reine, verheven en vrolijke godsdienst’ met haar bedenkelijke en denkelijk onverdiende reputatie, die haar in aanraking brengt met Aagje Deken, het dichterlijk begaafde dienstmeisje, dat in het amsterdamse weesheid D'Oranjeappel was opgevoed. Aagje schrijft haar bewonderend en vermanend, maar ofschoon Betje bijna barst van woede om die vermaningen, beheerst zij zich en antwoordt vriendschappelijk. De dood van de brave ds. Wolff komt als een bevrijding voor haar en van dat moment af waren Betje en Aagje samen, eerst in een klein huurhuisje in De Rijp, later in Beverwijk. Het huis in De Rijp is geen museum, al werd hier de eerste nederlandse roman, de populaire Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart geschreven. Een in de gevel gemetselde steen herinnert aan het verblijf der schrijfsters.

Er bestaat een legende, die zegt dat de sombere, heerszuchtige Aagje Deken een domper heeft gezet op het leven van de vrolijke Betje Wolff. Nijhoff spreekt van het zwarte mens dat achter haar staat en ontzegt haar ieder aandeel in Saartje Burgerhart. In Beverwijk voert hij Aagje mokkend ten tonele. Zij werd, zegt hij, van rechtzinnig in korte tijd onomgangbaar kritisch. Daarop volgt dan nog een aangrijpend tafreel in het rieten prieeltje, waarbij Deken zegevierde over Wolff.

[p. 12]

Nu is niet alleen dit laatste uit de Nijhoffse duim gezogen, maar deze hele voorstelling van Aagje en van de verhouding tussen de beide schrijfsters berust op fantasie. Aagje was niet somber en rechtzinnig. Haar opvoeding in het collegianten-weeshuis had haar wel een grote vroomheid gegeven, maar van deze doopsgezinde gemeenschap leerde zij vooral verdraagzaamheid en vrijzinnigheid. Verre van belemmerend te hebben gewerkt op Betjes talenten, heeft het meedoen van Aagje er juist de volle ontplooiing van gebracht. Dr. Ghijsens recent onderzoek, neergelegd in haar Dapper vrouwenleven (een nare titel voor een helder geschreven boek), stelt bovendien de kwaliteiten van Dekens karakter en talent duidelijk in het licht.

Aagje is trouwens financieel niet meer afhankelijk van Betje. Van Aagjes erfenis wordt te Beverwijk het buiten Lommerlust gekocht en hier verzamelt zich al gauw een grote kring van jongeren om de beroemd geworden schrijfsters. Hier ontstaat de Historie van den Heer Willem Leevend, een te lange roman in acht delen, waarvan de eerste twee de beste zijn.

De beverwijkse jaren (1782-'88) zijn waarschijnlijk wel de gelukkigste van de schrijfsters geweest, al vielen er soms schaduwen op dat geluk door Betjes sterke behoefte aan exklusieve hartsvriendschappen, waar Aagje buiten moest blijven. De ruim twintig jaar jongere Coosje Busken (Busken Huets grootmoeder) is een tijdlang het objekt van zo'n fanatieke liefde geweest. Maar steeds strijkt het geduld en het gezonde verstand van Aagje de kreukels weer glad die Betjes amoureuze temperament had teweeggebracht. Toch moet Lommerlust het toneel van heel wat emoties geweest zijn, al bleven de scènes meestal uit. Er waren partikuliere brieven, er was verzwegen boosheid om veronderstelde jaloezie, er waren ongetwijfeld, geheime tranen.

Men kan zich voorstellen, dat het Betje soms teveel werd en dat zij de eenzaamheid zocht op wandelingen door de duinen of in haar boekenprieeltje in de schaduwrijke tuin. Dit ‘gelders huisje’ of ‘rieten kluisje’ is het enige dat (min of meer) over is van het beverwijkse etablissement van de dames. Lommerlust zelf is verdwenen. Aan de weg, die nu Peperstraat heet, is op de plaats van het buitentje een karakterloos bouwwerk neergezet, het St. Jozef Gesticht voor ouden van dagen. Maar in de tuin, de geheime tuin van dit gesticht, is Betjes boekenhuisje blijven staan. Tenminste, wie de kopergravure van Casp. Philips Izn gezien heeft, herkent het

[p. 13]

onmiddellijk. Het rieten dakje is wat scheef gezakt, van de later ingezette ruitjes waren er enkele gebroken, zodat de regen er vrij spel had. Men moet wel zijn best doen om zich voor te stellen, dat in dit holle, lege prieeltje haar tafel en haar stoel hebben gestaan tussen haar beminde boeken en de portretten van Sokrates, Erasmus en Hugo de Groot. Men vraagt zich af (schreef ik in 1954), hoelang het nog duren zal tot dit aandoenlijke momumentje geheel is weggerot.

Er is tegenwoordig nu eenmaal weinig aandacht voor de sporen, die de redelijke en sentimentele 18de eeuw in ons land heeft nagelaten. Katolieke gestichten en ouden van dagen hebben het landschap ingrijpend veranderd.

(Noot van augustus 1963: De situatie is in de afgelopen negen jaar verergerd. De tuin van ‘Lommerlust’ is nu volgebouwd met een riante nieuwe behuizing voor het r.k. oudelieden-wezen. Betjes boekenhuisje, vrijwel platgedrukt tussen dat bouwwerk en het aangroeiende kerkhof, is door komplete verwaarlozing nog verder in de versukkeling geraakt.)

Zoals Wolff en Deken in hun andere geschriften de verlichting en de godsdienst hebben gekombineerd, zo brengen zij in de romans de overgevoeligheid (à la Richardson, à la Werther) samen met de redelijkheid, de nuchterheid en de humor die zij vonden bij Voltaire en Sterne.

Wolff je, in een pamflet de ‘bemoeial in de Beverwijk’ genoemd, verdedigt in de Brieven van Abraham Blankaart nog allerlei verlichte denkbeelden, zoals kindertoeslag op het loon en echtscheiding bij incompatibilité de caractère. Zoals alle vrijzinnigen sluiten de dames zich aan bij de patriotten, de demokraten, de maatschappelijk vooruitstrevenden, die de politiek niet beheerst willen zien door de godsdienst. Als de tegenpartij de Pruisen in het land haalt, verhuizen Wolff en Deken naar Frankrijk. Bijna tien jaar wonen zij in Trévoux bij Lyon. Vertrokken in rijkdom, met een eigen koets, komen zij in 1797 geruïneerd in het vaderland terug. De beheerder van Betjes vermogen heeft al het hare in zijn faillissement meegesleept, haar Zeeuwse obligaties werden waardeloos in de revolutie en het publiek heeft zijn belangstelling voor hun geschrijf verloren.

Berooid en een beetje gesteund, teleurgesteld in de politieke ont-

[p. 14]

wikkeling, oud en ziekelijk slijten zij hun laatste jaren in Den Haag. Betje probeert nog met vertalen iets te verdienen, maar een lange, pijnlijke ziekte maakt een eind aan haar vlijt. Aagje is in deze jaren bijzonder aktief met de pen. Op 5 november 1804 sterft Betje Wolff. Zij is 66 jaar. Dezelfde dag krijgt Aagje Deken, die 62 is, een zware koorts en zij sterft op 13 november. Op het kerkhof ‘Ter Navolging’ hebben zij een gezamenlijk graf.

1954