De geheime tuin

[p. 37]

2. Tachtig en na tachtig

[p. 39]

Perk

Jacques Perk heeft in onze literatuur de nimbus van de jong gestorven dichter en dat is een heiligheid, waarvoor ook de nuchterste geest niet ongevoelig kan blijven. De kombinatie van de begrippen ‘jeugd’ en ‘dood’ heeft al iets fascinerends zoals een vuur vlak naast een groot venster. De toevoeging ‘dichter’, bij reputatie een ingewijde in beide verschijnselen, verbindt ze en aksentueert hun kontrast. In het geval-Perk is er dan bovendien de faam omtrent zijn revolutionaire betekenis. Hij heeft, volgens de gangbare literatuurgeschiedenis, de beweging van tachtig ingeluid. Perk staat in de leerboeken op de waterscheiding tussen het kabbelend domineesgerijmel van onze 19de eeuw en de moderne poëzie die op zijn initiatief is gaan stromen.

Een interessante kant van de dichter is verder, dat deze zienswijze herhaaldelijk is aangevochten. Men tastte lange tijd in het duister omtrent het aandeel van Willem Kloos, de voornaamste verzorger van Perks literaire nalatenschap in de gedichten, die op diens naam stonden. De dokumentenpublikaties van Garmt Stuiveling (briefwisselingen Vosmaer-Perk en Vosmaer-Kloos, brieven van Perk aan Joanna Blancke en de diplomatische uitgave van de Mathildekrans) in de jaren 1938,'39 en '41, hebben aan deze onzekerheid weliswaar een eind gemaakt, maar toch de problemen omtrent Perks positie en invloed niet geheel opgelost.

De kommentaren die Stuiveling aan de korrespondentie met Vosmaer heeft verbonden (herdrukt in zijn bundels Rekenschap en Steekproeven) hebben de grote verdienste, dat zij de problemen helder stellen en vele verantwoorde konklusies trekken. Maar men had toch nog meer inlichtingen nodig over de persoon van Jacques Perk en het ongepubliceerde deel van zijn geschriften om zijn rol in de vernieuwing van tachtig exakt te kunnen bepalen. Immers men kende nu wel de oorspronkelijke teksten en dus ook de wijzigingen van Kloos en diens manoeuvres om de jonggestorven dichter voor zijn literaire revolutie te mobiliseren, maar Perk zelf bleef nog een ongrijpbare bosgod, bereid om allerlei gedaanten aan te nemen.

Hij was de heraut van een nieuwe vormgeving, maar ook de

[p. 40]

voortzetter van de romantische natuurpoëzie der vaderen, ‘de moraaltheoloog der schoonheidsreligie’ (Ter Braak), die verzen schreef ‘een beetje à la Potgieter, maar er is veel in dat mij aan Dante doet denken’ (Vosmaer). En zo kan men doorgaan met het verzamelen van tegenstrijdige opinies over Jacques Perk: hij zit vol stichtelijkheid en hij verheerlijkt de zinnen, er is een moderne dominee in hem en een apostel van Dageraads-idealisme, hij is een heidens genotzoeker en een verkondiger van wijze lesjes.

Het heeft maar een haar gescheeld of vader Perk had de raad gevolgd van mr. J.C. de Marez Oyens, die Jacques' literaire nalatenschap in handen had willen geven van Ten Kate of Beets, ‘met het verlof er desnoods de schaaf hier en daar over heen te trekken.’ Had deze latere minister van waterstaat zijn zin gekregen, dan zou Perk in een ander hoofdstuk van onze letterkunde zijn terechtgekomen of misschien helemaal verdwenen zijn. Maar ministers van waterstaat horen nooit hun zin te krijgen in de literatuur. In dit geval heeft Vosmaer het gevaar afgewend en door zijn toedoen is Kloos in de gelegenheid gesteld met zijn schaaf aan de gang te gaan en Perk de gedaante te geven van een tachtiger.

Men kon met Perk alle kanten uit, omdat hij zelf nog alle kanten uit kon. Tussen de twintigjarige dichter van de Mathilde-cyklus en zijn dood, twee jaar later, lag een chaotische wereld van Sturm und Drang. Vandaar ook, dat er drie handschriften zijn van deze sonnettenkrans, die Perks groeistuipen bleef registreren. Men kan, geloof ik, wel vaststellen, dat het ingrijpen van Kloos, hoe eigenmachtig soms ook, toch minder aan Perk heeft scheefgetrokken dan het schaven van Beets of Ten Kate had kunnen doen. Immers Kloos was al een invloed in Perks leven, sinds de beide dichters in 1880 een hechte (maar een jaar later weer verbroken) vriendschap hadden gesloten.

Perks smaak en inzichten zijn ongetwijfeld door Kloos beïnvloed en daarom mag men wel aannemen, dat Perk, als de tuberkelbacillen hem met rust hadden gelaten, veel meer op een tachtiger zou zijn gaan lijken dan op de beoefenaar van de huiselijke romantiek, die ook in hem stak. De vraag is dan alleen: wàt voor tachtiger, want op Kloos leek hij maar een heel klein beetje. Hij was veel meer levenskunstenaar en geestelijk veel gezonder dan de nogal bedompte en neurotische jongens, die in 1885 De Nieuwe Gids hebben opgericht.

[p. 41]

Omdat Perk tegelijkertijd een boeiende en een vloeiende verschijning is, die allerlei raadsels opgeeft, is de biografie die zijn beste kenner, Garmt Stuiveling, nu aan hem heeft gewijd, bijzonder welkom. In Het korte leven van Jacques Perk, heeft de amsterdamse hoogleraar alle gegevens verwerkt die zijn jarenlange speurtocht naar de schim van de dichter had opgeleverd. Het boek herhaalt hier en daar wel iets wat Stuiveling al eerder had meegedeeld, maar het brengt alles in één overzichtelijk verband. Brieven, dokumenten, het boek van Jacques' tante Betsy over hem - overal heeft Stuiveling zijn feiten en feitjes gevonden en ze als een grote legpuzzel in elkaar gepast. Het resultaat is allerlei onverwachte beelden gaan vertonen, maar de legkaart houdt ook vele lege plekken, die men graag ingevuld had gezien.

Stuiveling heeft zich terecht strikt aan de beschikbare feiten gehouden en ondanks het smaakvol en vernuftig arrangement en de romancierstoon, die hij zich heeft veroorloofd, is zijn biografie geen ‘vie romancée’ geworden. De schrijver heeft zich even ver gehouden van het fantaseren als van een dor wetenschappelijk relaas. Alleen zijn technische uiteenzetting over metrum, ritme en rijm van de sonnetten, hoe waardevol ook op zich zelf, hoort in dit levensverhaal niet thuis.

Offert Stuiveling soms wel eens aan het konventioneel-idyllische of -welluidende, in het algemeen liggen er behalve kennis en metode zoveel smaak en inzicht aan dit boek ten grondslag, dat men het als wetenschappelijk onderzoek en als ‘werk van liefde’ moeilijk genoeg waarderen kan.

Een afronding van dit levensverhaal en tevens de verantwoording van zijn samenstelling is aangekondigd in een deel ‘Brieven en documenten’ en in ‘Proeven in dicht en ondicht’. Tezamen met de in uitzicht gestelde uitgave van Perks ‘Verzamelde Gedichten’ die de eerste definitieve en ‘ontschaafde’ publikatie zal zijn, zal men in deze vier aan Stuivelings zorg ontsproten delen alles van en voor Perk bijeen hebben. Het lijkt niet waarschijnlijk, dat dit materiaal tot andere bevindingen zal leiden dan de weloverwogen en overtuigende konklusies die Stuiveling heeft getrokken.

En toch zou men graag meer willen. De reden, waarom Perk met Kloos gebroken heeft bijvoorbeeld, blijft onbekend. Men kan nu alleen vermoeden, dat Kloos even jaloers en veeleisend is geweest als in zijn latere vriendschappen met Verwey en met Tideman.

[p. 42]

‘Hij was de enige mens, die ik oprecht en meer dan voorbijgaande heb liefgehad,’ schrijft Kloos twee dagen na Perks dood aan Vosmaer. En men vraagt zich af, of alle intriges en vervalsingen waaraan Kloos zich schuldig heeft gemaakt, niet door die jaloerse liefde zijn ingegeven. En of deze eenzelvige melancholicus niet steeds opnieuw in jongere dichters een Jacques Perk heeft gezocht, telkens weer woedend als zij hem bedrogen door niet jong te sterven.

1957