De geheime tuin

Emants en Couperus

Twee haagse romans, die tot de weinige leesbaar gebleven boeken uit de 19de eeuw behoren, geschreven onder invloed van de beweging van tachtig, zijn onlangs herdrukt: Een nagelaten bekentenis van Marcellus Emants en Eline Vere van Louis Couperus.

Geen van deze beide schrijvers wordt gerekend tot de eigenlijke tachtigers en Emants was alleen in negatieve zin beïnvloed door de principes van hun beweging. Hij zuiverde zijn stijl van rederijkersbeeldspraak en romantische konventionaliteiten, maar hij hield zich in zijn proza verre van alle woordkunst-excessen, die tachtig op zijn geweten heeft. In Eline Vere (1888) schreef Couperus, die zich later wel eens aan die excessen schuldig maakte, nog slechts een ‘gevoeliger’ proza dan vóór tachtig gebruikelijk was, maar zonder de overvloedige bijvoeglijke naamwoorden, die Van Deyssels taal bijvoorbeeld ontsieren. Kenmerkend is diens karakteristiek van Eline Vere: ‘tintelend-fijne zegging en lief-rijk-ware verhaling’, kenmerkend alléén voor Van Deyssel.

[p. 64]

Wat beide auteurs met de tachtiger en na-tachtiger naturalisten gemeen hadden, was hun zwartgallige kijk op het leven. Dit pessimisme onderscheidde zich van de romantische zwartkijkerij doordat het gebaseerd was op ‘wetenschappelijke’ procédé's, op observatie en analyse. Zowel bij Emants als bij Couperus speelt de erfelijkheidsleer een belangrijke rol. De mensen zijn niet verantwoordelijk voor wat zij zijn, omdat zij alles hebben ‘meegekregen’.

Emants' hoofdpersoon Willem Termeer is een ‘gedegenereerd’ individu. De overgevoelige familie van het geëxalteerde meisje Eline Vere is erfelijk bezocht door ‘nervositeit’. Daarmee hangt samen de leer van het determinisme, die zowel door Termeer als door Elines neef Vincent Vere wordt geformuleerd. De persoonlijke wil is volgens die leer niet in staat enige verandering te brengen in de reeks van oorzaken en gevolgen, die het menselijk lot bepaalt. Bij Couperus blijft dit noodlotsbesef, de onderwerping aan het zich ‘langs lijnen van geleidelijkheid’ onverbiddelijk voltrekkend fatum, in zijn gehele oeuvre de toon aangeven. Het is een ateïstische predestinatieleer, die men ook aantreft in Emants' roman Een nagelaten bekentenis waarvan de eerste druk in 1894 verschenen is.

Het pessimisme van Emants verschilt alleen hierdoor van dat van Couperus, dat bij de oudere schrijver de filosofische grondslag belangrijker is dan bij de jongere. Emants illustreerde zijn stellingen met zijn waarnemingen, terwijl de noodlotsleer bij Couperus wel als grondtoon aanwezig blijft, maar toch als bedoeling vervangen wordt door zijn plezier in de menselijke komedie en door zijn zinnelijke vreugde aan de wereld die hij oproept.

Couperus wordt meegesleept door zijn talent. Het leven, dat hij is gaan beschrijven om er tegen te getuigen, wordt zelfstandig en zo rijk en volledig, dat het zijn grondstelling weerlegt. Emants daarentegen, door een minder groot talent afgeleid, blijft de konsekwente, rechtschapen pessimist, wiens werk uitvoerig toelicht wat hij op zijn grafsteen heeft laten beitelen: ‘Beklaag nooit de verloste uit de krankzinnigheid, die leven heet.’

Gemeenschappelijk hebben beide auteurs weer, dat zij de verkondiging van het pessimisme toevertrouwen aan geesteszieken. Het leven is krankzinnigheid, dus alleen, wie in de wereld een krankzinnige heet, kan er waarheid over verkondigen. Eline Vere maakt, waanzinnig geworden, een einde aan haar leven. Willem Termeer, die in koele wanhoop en verbittering met alle normale gevoelens

[p. 65]

gebroken heeft, vermoordt zijn vrouw, die hem in de weg staat.

Het bewonderenswaardige van Emants' boek is hierin gelegen, dat hij een analyse geeft van een minderwaardigheidskomplex - zijn beter woord is: minderheidsbesef - nog vóórdat het begrip in de psychologische literatuur was gevormd. Eline Veres geval zou door een psychoanalytisch geschoolde waarnemer waarschijnlijk worden ‘verklaard’ uit haar binding aan haar jong gestorven vader, die tot uiting komt in haar verliefdheid op de impotente neef, in wie zij die vader terugvindt. Uit die binding zou dan haar onvermogen om te trouwen met de enige man, die in staat zou zijn haar gelukkig te maken, kunnen worden afgeleid.

Emants en Couperus hebben Freud en Adler niet nodig gehad om alle gegevens te leveren voor ziektebeelden die in hun tijd nog geen etiket droegen. Voor hen was trouwens het patologische niet de hoofdzaak, maar alleen een middel om hun geheel andere bedoelingen (wie dat wil, mag van mij ook zeggen: hun patologische bedoelingen) te verwezenlijken.

Dat hun pessimistisch levensgevoel ten nauwste samenhing met het feit, dat zij beiden haagse patriciërs waren, ligt voor de hand. De wereld van rijtuigen en renteniers, die in deze twee romans herleeft, had geen toekomst meer.

Erfelijkheidsleer en determinisme, waaruit zij de konklusie van de ondergang trokken, zijn op zichzelf neutraal. Zij kunnen, anders geïnterpreteerd, ook leiden tot een evolutie-leer, tot geloof in vooruitgang en optimisme. De sombere gedachten, die deze schrijvers eraan vastknoopten, waren in de eerste plaats hun persoonlijk eigendom, maar toch ook, door de vorm en de kleur ervan, produkten van de tijd. Anna Termeer en Eline Vere, die bij gaslicht een gewelddadige dood vonden, zijn op een niet-verouderde manier symbolisch voor een beschaving, die niet meer bestaat, maar die gemakkelijk is terug te vinden achter geel zijden japanse tochtschermen, met ooievaars en pioenrozen beschilderd.

1951