De geheime tuin

Coenen

Frans Coenen (1866-1936) was een van de beste vertegenwoordigers van het hollandse naturalisme tot hij, achter in de dertig, ophield met romanschrijven, dat hij eerst achter in de zestig met het postuum verschenen Onpersoonlijke herinneringen hervatte. In de dertig tussenliggende jaren schreef hij literair-historische studies over Dickens, over de tachtigers, over Hebbel, Strindberg en Ibsen en verder kritieken en aktuele kommentaren.

Uitgangspunt van zijn werk is altijd het individualisme geweest en dat betekende voor hem verschillende dingen. In de eerste plaats: een positie-bepaling. Evenals voor enkele voorgangers en voor de generatie, die omstreeks 1890 geboren is, hield het individualisme voor Coenen in, dat men ‘los’ was van de bourgeoisie en haar waarden en tegelijkertijd vrijgesteld van de socialistische konsekwentie. In de tweede plaats was zijn individualisme een levensgevoel. Hij noemt het zelf ‘levensverwerping en levenbegeerte in eenen, een verhoogde belangstelling in alle verschijnselen afzonderlijk, bij een theoretische, synthetische levenswanhoop.’ In zekere zin geldt voor Coenen wat hij over Emants opmerkte: ‘de moedelooze belijder der Schopenhauersche levensnegatie blijkt een ongeloofelijk levensvol man, als het er op aankomt te zeggen, hoe abject wereld en menschen wel zijn.’

Coenen zelf was niet ‘ongeloofelijk levensvol’, maar toch vol genoeg, om het leven in een reeks boeken telkens opnieuw te veroordelen, totdat het tema voor hem was uitgeput. Hij was geen maniak. In al zijn pessimisme, somberheid en bitterheid, bewaarde hij een portie gezond verstand, die samen met zijn oprechtheid, gemaakt heeft dat een groot deel van zijn werk leesbaar gebleven is, ondanks de bezwaren die het oproept.

[p. 83]

Zijn individualisme was eigenlijk nihilisme, waarin vaag en vormloos een beetje duitse filosofie meeklinkt. Zonder binding met de maatschappij, zonder godsdienst, met een te zwakke gezondheid om te exploderen en snel op te branden zoals Kloos en Van Deyssel, blijft hij levenslang mokkend schuilen onder de vaste wal die hij verfoeit, zonder zich in de zee te wagen die hij de rug toekeert.

De demonstratie, dat het leven abjekt is, lelijk en uitzichtloos en de mensen stompzinnig en hypokriet, verricht Coenen als een zich zelf kontrolerend kunstenaar met gevoel voor proporties en kompositie. Bij hem vindt men geen monsterachtige opstoppingen zoals soms in het naturalistisch proza van Van Deyssel; hij is niet kinderachtig zoals Herman Robbers, de vader van de damesroman, d.w.z. niet zó kinderachtig. Want iets onvolgroeids zit er toch wel in dat gemok. Men zou willen, dat een man met Coenens kapaciteiten bewust geschreven had voor mensen, die dat allemaal wel wisten, van die beroerdigheden van het bestaan, maar die nu eens wilden horen, hoe men leven kan zonder gegrien om de verloren zekerheden.

Men kan aan de romans van Coenen goed zien, hoe tweeslachtig het naturalistisch procédé eigenlijk was. Immers behalve een onaandoenlijke ‘wetenschappelijke’ weergave van de werkelijkheid, beoogde het naturalisme de projektie van een uiterst subjektief, artistiek temperament. Het heeft een waarheidspretentie, omdat het een konsekwent realisme is dat zijn fatsoensremmen heeft afgelegd en tegelijkertijd is het beladen met overdrijving, gedompeld in sentiment, omdat het zijn onderwerp toch wil zien ‘à travers un tempérament’. Nadat schrijvers als Balzac en Flaubert, gehinderd door de kwijnende melancholie en de gekleurde overdrijving van de romantische roman, het gebruik van konkrete details hadden aanbevolen als een remedie, werd hun realisme weer afgebroken door het hyperrealisme van de naturalisten, die overvloedig kwijnden en kwijlden juist met hun konkrete details.

De onvoorwaardelijke levensonlust, die in de naturalistische romans van Coenen tot uiting komt, is daarom voor mijn gevoel minder aanstotelijk dan de romantische gevoelsoverdaad van het temperament dat de feiten vertoont. Het hollandse naturalisme zondigde in dat opzicht nog zwaarder dan het franse, omdat het, sterker beïnvloed door impressionisme en ‘woordkunst’, er zich op toelegde voor ieder schilfertje, barstje of stofje een zichtbaar-makend adjektiefje aan te dragen.

[p. 84]

Door de gevoelsoverdaad gekombineerd met het te veel aan beschrijving kreeg de atmosfeer iets verstikkends, maar tegelijkertijd een ‘dichtheid’, die echtheid suggereerde. En men zag gemakkelijk voorbij aan het vooroordeel van de schrijver dat dekreteerde: ‘deze wereld van alkoven en lampetkannen is een hel. Het leven bestaat uit armoe en elkaar treiteren. Ook de liefde brengt geen oplossing, want zij is de begeerte van knokige mannen naar plompe vrouwen met platte snoeten en slappelig puistig vel.’

Het is duidelijk, dat het altijd de persoonlijke visie van Frans Coenen is, die men in zijn boeken krijgt voorgezet. De details en de adjektieven dienen alleen ter uitwerking van een standpunt, dat vooraf was vastgelegd. De waarheid, de realistische waarheid, zou misschien beter benaderd worden, als meegedeeld werd hoe deze mensen elkaar zien, hoe zij hun eigen wereldje ervaren. Even vals als de romantische opvatting, dat armoede schilderachtig is (waarbij niet gevraagd werd naar de mening der armen) is het geloofspunt van naturalisten als Coenen, dat de wereld een hel is, terwijl er niet zozeer op het lijden en de lusten van de bewoners wordt ingegaan alswel op de pijn van de lusteloze waarnemer, die het allemaal moet aanzien.

De lezer vraagt zich misschien af, waar ik mij druk over maak. Het naturalisme is dood. Lodewijk van Deyssel heeft het al in 1891 gekonstateerd, enigszins voorbarig overigens, want alle boeken van Frans Coenen moesten toen nog verschijnen. Het naturalisme van de bijvoeglijke naamwoorden en de neologismen is inderdaad overleden. Maar het naturalisme in de zin van larmoyante waarheidspretentie, van door romantisch gesnotter achterhaald realisme, van uitgekauwde levensonlust, is in de nederlandse literatuur bijzonder levend gebleven. Van J. van Oudshoorn tot Maurits Dekker en Van Lode Zielens tot L.P. Boon, Hermans en van het Reve, van Alie Smeding tot Anna Blaman en Nel Noordzij, het is alles naturalisme wat de klok slaat, in alle graden, soorten en kwaliteiten. Het schijnt een van de geliefkoosde, groot-nederlandse romantema's te zijn, om uitvoerig te laten zien, hoe èrg het allemaal is.

De naturalistische romans van Frans Coenen zijn daarom, behalve in enkele uiterlijkheden als zinsbouw en woordgebruik, allerminst verouderd. Ik houd niet van het genre, omdat ik er niets aan heb. Zoals de volkswijsheid uitlegt: nee heb ik al en ja kan ik krijgen. Maar men moet erkennen, dat Frans Coenens ‘nee’ van

[p. 85]

talent en oprechtheid getuigt, dat hij inderdaad één van de beste vertegenwoordigers van het hollandse naturalisme is in de ruimste zin des woords.

Men moet de uitgever dankbaar zijn, dat hij het al te snel in vergetelheid rakende werk van deze merkwaardige isegrim opnieuw onder de aandacht brengt door een keuze uit zijn geschriften onder te brengen in een dundrukuitgave in één deel, dat de ietwat oneigenlijke naam Verzameld Werk draagt. Van de naturalistische romans vindt men hier het uit 1902 daterende Zondagrust, dat een uitstekende indruk geeft van Coenens knappe hantering van het procédé. Ook Onpersoonlijke herinneringen, dat bij zijn verschijning in 1936 een verrassende bijval kreeg, is in deze bloemlezing opgenomen. Voor dit verhaal (geen memoires, zoals men zou kunnen denken) had Coenen als uitgangspunt genomen het amsterdamse museum Willet-Holthuysen, waarvan hij veertig jaar konservator is geweest. Uit het patriciërshuis, waar hij de lezer binnenvoert, groeit de geschiedenis van de laatste bewoners, eerst grotendeels door citaten uit dokumenten met kommentaar in de literair-historische en ironische trant, die men uit het essayistische werk van deze schrijver kent en vervolgens door een op fantasie berustend relaas.

Coenen heeft hier de naturalistische schrijfwijze laten varen, maar in zijn voorkeur voor het ongeluk is hij onverzettelijk zichzelf gebleven. In tegenstelling tot zijn vroegere gewoonten is het echtpaar in dit boek schatrijk, maar de vrouw is een mismaakte, die aan kanker sterft en de man is een losbol en dégeneré, die aan de drank ten onder gaat. Dus ellende genoeg. Het verschil met de naturalistische boeken zit niet alleen in de schrijfwijze, maar ook in de gedemptheid van het gevoel, dat meer op de achtergrond blijft. Coenen laat hier alles zich ontwikkelen uit het huis en de dokumenten en daardoor krijgt dit voor zijn levensgevoel typerende drama, waar het hem om begonnen was, een koeler, realistischer gezicht.

Niet het minst belangrijk in deze uitgave zijn de literair-historische stukken en het journalistieke kommentaar. Deugden en gebreken van beide genres worden bepaald door Coenens pessimistisch individualisme. Voortreffelijk en aktueel is zijn beschouwing ‘Over zedelijke kunst’ (uit 1919) waarin hij het katolieke apartheidsstreven op kultureel en politiek gebied onder de loep neemt. Ook de grote studies over Emants, Ibsen en Strindberg zijn van waarde, al bekijkt hij deze schrijvers al te zeer vanuit zijn eigen individualistische pro-

[p. 86]

blematiek. In het opstel over ‘Reizen’, dat voornamelijk over Weimar en Goethe handelt, ziet men de erudiete causeur, die Coenen was, op zijn best.

Van de ironische, bijtende of mopperende kommentaren, die hij jarenlang in Taks Kroniek en in Groot-Nederland heeft geschreven, is hier een twintigtal opgenomen als een eerbetoon aan de onafhankelijkheid die hem altijd kenmerkte. De keuze, die voor dit werk gemaakt is uit het werk van Coenen, is in zoverre voortreffelijk, dat alle facetten van zijn schrijverschap vertegenwoordigd zijn en er niets is opgenomen wat men zou willen missen. Wel is het jammer dat het een en ander ontbreekt dat in kwaliteit of belang niet voor het opgenomen werk onderdoet.

De Studiën van de tachtiger beweging, waarin Coenen als een van de eersten sociologische inzichten in de literatuurkritiek hanteerde, zouden toch zeker herdrukt behoren te worden. Samen met een of twee andere romans (Een zwakke, In duisternis), een aantal vertelsels, de stukken over Dickens en Hebbel en een grotere reeks kommentaren zou men nog een tweede dundrukdeeltje uit zijn werk kunnen samenstellen, zonder dat men de bodem van zijn delikate ‘levensvolheid’ zou moeten afschrapen.

1956