De geheime tuin

Nescio

Tot 1933 was niet bekend wie zich verborg achter het pseudoniem Nescio, waarmee de verhalen De uitvreter, Titaantjes en Dichtertje gesigneerd waren. Het eerste verhaal was in 1911, het tweede in 1915 in een tijdschrift verschenen, maar vooral sinds de bundeling in 1918 genoten deze novellen een grote faam in kleine kring. Anthonie Donker, die in dit geval niet eens de klok had horen luiden, wist in een van zijn informatieve geschriften te vermelden, dat Nescio's werkelijke naam Nico Eisenloeffel luidde. In 1933 verscheen een ingezonden stuk in de N.R.C., waarin de Amsterdammer J.H.F. Grönloh onthulde, dat hij Nescio was. Deze mededeling werd in de tweede druk van zijn bundel herhaald.

Nadat in een tijdschrift nog het verhaal Mene Tekel had gestaan, dat in 1946 met enkele andere schetsjes in boekvorm is verschenen,

[p. 87]

vernam men niets meer van Grönloh, totdat dit jaar een nieuw boek van hem het licht zag, getiteld Boven het dal en Andere verhalen. Dit boek van de nu tachtigjarige auteur blijkt grotendeels uit oud werk te bestaan. Grönloh had namelijk in 1942 enige oude stukjes bij elkaar gezocht, die hij onder de titel ‘Boven het dal’ wilde uitgeven. Hij schreef er zelfs in die tijd een nieuw verhaal bij ‘Insula Dei’, maar van de uitgave kwam voorlopig niets, met uitzondering van het genoemde ‘Mene Tekel’. Het nu gepubliceerde boek bestaat uit de bundel, die de schrijver in 1942 had samengesteld, vermeerderd met verhalen die werden gekozen uit het overige werk door mevr. M.J. Boas-Grönloh, Gerrit Borgers, Chr. J. van Geel en G.A. van Oorschot. Bij de verhalen, die Nescio zelf heeft uitgezocht, zijn verscheidene, die over dezelfde jeugdige bohémiens handelen, die de lezer bekend zijn uit ‘De uitvreter’ en ‘Titaantjes’. In de verhalen, die de kommissie uitzocht, komen die personages ook voor, maar bij twee stukken moet eerder sprake zijn van voorstudies of varianten van de in 1918 gebundelde verhalen dan van vervolgen.

In het in 1942 geschreven verhaal, maar ook in de latere stukjes uit '47 en '53 zijn de bijzondere kwaliteiten van Nescio's manier van zien en zijn persoonlijke stijl, zoals wij die uit de oude verhalen kennen, weer kompleet aanwezig.

Wat zijn verhalen kenmerkt, is de kombinatie van poëzie en cynisme, van ontroering en gewone-mannetjes-nuchterheid. Die poëzie komt tot uiting in het weergeven van stemmingen met fijne schakeringen, vooral opgewekt door het landschap.

In Nescio's proza is de landschapsbeschrijving impressionistisch op een persoonlijke manier, nl. gebaseerd op een zelfstandige, uiterst kritische waarneming. Een telkens terugkerende observatie is representatief voor de manier waarop hij het landschap ondergaat: de avond valt niet (zie ‘Eerste ontroering’ in deze bundel), ‘want het was boven lichter dan beneden.’

Nescio's natuurlyriek heeft een kritisch uitgangspunt tegenover de wijsheid, die volgens andere dichters in de taal is opgetast. De avond valt niet, konstateert Nescio, hij stijgt op. Zijn kritische nuchterheid komt gewoonlijk niet als een domper op zijn ontroering, maar zij gaat eraan vooraf, omdat zij deel is van zijn observatie. Zijn manier van zien is aan de nuchterheid getoetst en daardoor is zijn ontroering ook van de beproefde soort en niet de sentimentaliteit die men kan wegblazen.

[p. 88]

Staat de nuchterheid los van de poëzie, dan bezigt hij haar als een tegengif, als een bewust toegepast effekt tegen hokus pokus of fraaiigheid. In ‘Zomer 1947’: ‘En ik zie alles terug. Nee, niet met weemoed, maar met een gevoel van onverwoestbaarheid. Wat ook weer larie is.’ De twee tendenzen, de poëtische en de nuchtere, zijn sterk genoeg bij hem om ook afzonderlijk over hem te heersen, al veroorzaakt hun konflikt vaak de kortsluiting die tot niet-schrijven leidt. Bij het weinige dat Nescio geschreven heeft is de nuchterheid gewoonlijk in de poëzie opgenomen. Maar in de nuchterheid, die bij hem de vorm aannam van kantoorwerk, zakendoen, plichtsvervulling, is uiteraard niet veel ruimte voor poëzie. Daarom beschrijft hij in het stukje ‘Het dal der plichten’, waarop de titel van de bundel zinspeelt, zijn positie als een dubbele: hij is op de berg, boven het dal der plichten, maar hij is ook in dat dal. Van wie er in zijn, kijken slechts enkelen nu en dan omhoog ‘en dan schreeuwen zij’. Nescio zelf is een van hen: hij is in het dal en hij ziet zichzelf er boven zitten en hij jankt ‘als een hond in de nacht’.

De dubbelheid, die zijn poëzie ten goede komt, is tegelijkertijd een pijnlijk konflikt. Zij brengt een tragische visie op het leven teweeg, al helpt zijn nuchterheid hem wel weer die tragiek te dragen. De tragiek is de prijs, die hij heeft moeten betalen voor zijn dubbel gezichtspunt, zijn leven in het dal en boven het dal. Maar dat dubbele gezichtspunt is tevens de oorzaak van de levensvatbaarheid van zijn personages.

De bohémiens van De uitvreter en Titaantjes zijn verheerlijkt, maar ook ontluisterd, zij worden veroordeeld, maar tegelijk begenadigd, benijd, maar ook belachelijk gemaakt. Toch heeft Nescio deze mensen niet de veelkantigheid gegeven van romanpersonages. Men kent ze niet onder alle omstandigheden. De uitvreter Japi, de schilder Bavink, de kwasi-artiest Hoyer zijn wel los gekomen van de horizon als stereoskopische figuurtjes, maar zij zijn deel gebleven van het landschap. Nescio's mensenkennis, zijn ontroerde en spottende kommentaar op zijn personages is treffend genoeg, maar kennelijk niet het doel van zijn verhalen. Zijn personen zijn ondergeschikt aan zijn streven om door een landschap (waar die personen bijhoren) een sfeer, een stemming op te roepen. Die stemming is gewoonlijk die weemoed, waarmee de overmoed van de jeugd wordt vergeleken met de geringe resultaten.

Nescio's verhalen zijn retrospektief, zij blikken terug op grote

[p. 89]

verwachtingen en kleine bereikingen. De dichters, die hopen, worden geplaatst naast de burgers, die weten. En het lijkt of de laatsten triomferen, al moet men niet vergeten, dat zij volgens Nescio janken als honden, als zij opkijken naar hun dichterlijke schijngestalte. ‘God erbarme zich over de cynici. Ik ben nu cynicus.’

Deze personages zijn zelfstandig geworden delen van een landschap, dat de schrijver met lyrische bedoelingen heeft geschetst. Wat hij najaagt, is de melancholie der onvervuldheid, de droefheid, omdat de mensen alles wat zij hebben, beleggen in waardeloze fondsen. De zinloosheid, die Nescio konstateert, krijgt iets aangrijpends, doordat zij in de plaats komt van het zinvolle, dat de jeugd meende te zien. Om dat aangrijpende, dat hij ziet in het leven van zijn ‘Titaantjes’, in de cyklus der seizoenen, in de vergankelijkheid van de bloesems en in het opkruipen van de duisternis uit de aarde, is het deze schrijver begonnen.

Zo projekteert hij zijn eigen dubbel gezichtspunt in de natuur, die poëtisch is in het voorjaar en cynisch in de herfst; in de liefde, door de vrouw op wie de dichter verliefd is, te laten samenvallen met de vrouw, met wie de realist al dan niet trouwt. De vrouw van Dichtertje blijkt al gauw een gewoon vrouwtje te zijn, maar ook haar zusje, dat hem in een romantische vervoering brengt, begrijpt er niets van. Ook het meisje uit ‘Verliefdheid’ in deze nieuwe bundel heeft dat dubbele gezicht. Ko van der Wielen heeft met juffrouw Oosting gedweept, maar een kleine aanraking met haar werkelijkheid is voor hem genoeg om haar adres te verscheuren.

Het doorbreken van de nuchterheid in de poëzie is tevens het geheim van Nescio's humor. Ook zijn besef van maatschappelijke plaatsbepalingen is ermee in verband te brengen. Hij laat nooit twijfel bestaan aan de klasse, de stand, de maatschappelijke groep, waartoe zijn personages behoren. Hij maakt duidelijk, dat de ‘ik’, die aan het woord is, een eenvoudige jongen is, afkomstig uit de kleine burgerij en vertrouwd met de armoede. Voor die ‘ik’ wordt de nuchterheid, het zich-niets-wijs-laten-maken ook onverhuld als een eigenschap van die kleine burgers voorgesteld, die zich de luxe van illusies en onwerkelijkheid niet kunnen veroorloven. Het is die nuchterheid, die levensvoorwaarde van een klasse, die bij Nescio botst op het dichterlijke, het doortrekt, verstevigt, beproeft en beperkt.

Even veelzeggend als de naam Charles de Blécourt in Marsmans roman De dood van Angèle Degroux is die van Nescio's alter ego, die

[p. 90]

hij ‘Koekebakker’ heeft gedoopt. Men ziet dat beide schrijvers naar heel verschillende dingen streefden. Bij Marsman - zoals bij vele anderen in onze literatuur: het is een nationale zwakte - ging dat streven gepaard met sociale camouflage, bij Nescio zorgt de nuchterheid voor een autentiek aksent. Nescio ziet zijn ‘ik’ en de andere personages niet alleen in relatie tot hun maatschappelijke achtergrond, hij beseft ook, hoe kunstenaarschap en bohème pogingen kunnen zijn om aan deze bepaaldheid te ontkomen.

Blijkens de schets ‘De profundis’ hebben het lijden en de rancune van de ‘minderen’ voor hem evenmin geheimen als de psychologie van een revolutionaire gezindheid (vgl. ‘Vae victis’). Nescio beperkt zich in deze opzichten tot aanduidingen, maar het formaat van zijn schrijverschap blijkt hier wel uit, dat hij ook, waar zijn nuchterheid bitterheid wordt, geen verdoezeling zoekt bij poëtische illusies.

1961