De geheime tuin

Roland Holst

De dichter A. Roland Holst, die de roeping van meeslepend zanger en een bars profeet uit een onbestemde voortijd kombineert met de dagelijkse werkelijkheid van een nobel, mild en innemend mens, wordt zeventig jaar. Beide verschijningsvormen zijn eerbiedwaardig, al wekt de dichter in hem, waar hij profeet en wijsgeer, wordt, ook verzet. Roland Holsts onheils- en ondergangsprofetieën, zijn filosofische boetpredikaties over deze wereld en haar euvele wegen zijn geen spel, niet het estetisch tijdverdrijf van een overigens zachtzinnig en vreedzaam mens. Die vreedzaamheid en een zeker dandyschap zijn maar buitenkanten. Zijn karakter is aangenaam - om een onderscheiding uit zijn terminologie te gebruiken - maar zijn wezen is strijdbaar, onverzoenlijk en dus ook uitdagend.

Nu voel ik mij niet uitgedaagd, omdat ik het zo graag voor deze wereld zou willen opnemen. Natuurlijk ontkomt een journalist niet aan het bewind van ‘uur en feit’, dat de ware dingen voor hem verbergt. Toch wil ik ook best, met Roland Holst, tégen de wereld zijn. Wat in zijn beschouwingen in poëzie en proza weerstanden wekt, dat is de eenzijdigheid en de vereenvoudiging erin, die even determineerbaar zijn door ‘uur en feit’ als de verschijnselen, die hij ermee bevecht.

Ik geloof niet, dat men de dichter eer bewijst, als men de kern van zijn overtuigingen, waar hij voor staat en een leven lang voor gestaan heeft, afdoet als een interessant, maar excentriek attribuut van zijn dichterschap. Een dichter die een grote adem heeft, zoals hij, moet nu eenmaal een ‘myte’ hebben als grondstof voor zijn poëzie, zo kan men redeneren. Laten wij dus die ‘myte’ voor kennisgeving aannemen - aldus deze mening - er ons verder niets van

[p. 99]

aantrekken en overgaan tot de orde van de dag, d.w.z. tot de vorm, die hij zijn mytische stof heeft gegeven. Niet het ‘wat’ zou ons bij een man als Roland Holst aangaan, maar het ‘hoe’.

Daar komt nog bij, dat zijn dagelijkse persoonlijkheid hem vele vrienden en bewonderaars heeft bezorgd, die met zijn onheilsfilosofie helemaal geen raad weten. Vooral kort na de oorlog (de tweede) heeft deze vroeger zo onmaatschappelijke dichter een grote persoonlijke invloed uitgeoefend. Het is een invloed geweest die vooral tot uiterlijke imitaties leidde. Eén voorbeeld en dat wordt dan het enige anekdotische in dit artikel: Roland Holst hield er toen een eigen manier van lachen op na. Hij lachte met de mond dicht, misschien wel omdat hij niet helemaal tevreden was in die tijd met de kwaliteit van zijn gebit. Zijn lachen was dus een soort proesten. Er is toen een periode geweest in de nederlandse literatuur, waarin veel werd geproest. Als ik een jonge dichter tegenkwam die het deed, wist ik dat hij onlangs in Bergen (N.H.) op bezoek was geweest.

Indien men iets wil zeggen over de waarde van zijn dichterschap en over zijn betekenis als figuur, moet men wel degelijk stilstaan bij de inhoud van zijn ‘verkondiging’. Hij heeft daarvan in zijn gedichten op een toenemend konkrete manier getuigd en bovendien getracht er in proza beschouwingen - ‘Eigen achtergronden’, ‘Van erts tot arend’, ‘Woest en moe’ - een uiteenzetting van te geven. Zijn uitgangspunt is dualistisch. Tegenover ‘de wereld’, die door de tijd en het historisch bewustzijn wordt bepaald, plaatst hij ‘het leven’, waarin de onveranderlijke natuurstaat van de mens geborgen is. Het leven wordt beheerst door een verlangen naar geluk, terwijl de wereld zich kenmerkt door een begeerte naar macht. In een ‘voortijd’ waren deze twee identiek. De ontvankelijken, de zwervers en de dichters, hebben daaraan een min of meer vage herinnering en daardoor een heimwee naar die voortijd. Er zijn tekens in de natuurverschijnselen (in licht en wind), die nog verwijzen naar dat verloren Elysium.

Door de moderne maatschappij en vooral door de opkomst der steden is de oorspronkelijke harmonie verloren gegaan. Uit de ‘stad’ ontwikkelde zich de ‘machine’, een nieuw beest, dat het wezen van de mens belaagt. Daardoor ontstaat een toenemende omzetting van ‘zielskracht’ in ‘energie’. De ziel, dat is het vóórpersoonlijke deel van de mens, wordt vaak symbolisch weergegeven met de zee, waarin een eiland het leven van het hart, d.i. het persoonlijk be-

[p. 100]

wuste, verbeeldt. Dromen die uit de ziel voortkomen breken als brandingen van het bewustzijn op de kusten van het eiland.

Het leven is nu door de wereld steeds verder in het nauw gedreven. En dat is zó ver gegaan, dat de Schoonheid, die de verschijningsvorm is van de ziel, opgejaagd is, vogelvrij, een verstoten zwerfster. De mensen hebben haar met het verzaken van alle wezenlijke dingen zo getergd, dat zij zich heeft verbonden met het Beest (de machine) om de wereld te vernietigen.

Het is deze gewelddadige ondergang, die de dichter tussen de beide oorlogen telkens heeft voorspeld en toen de tweede wereldoorlog uitbarstte, heeft hij die ramp dan ook als een verschrikkelijke vervulling van zijn profetie beleefd.

'k Voorvoelde 't jaren lang en nu het doorbreekt
loop ik vol leven, ik sta blank en wacht
de springvloed, en mijn oog smeekt en mijn oor smeekt,
dat ik het waar mag nemen voor de nacht
valt waar het graf mij wacht.

Roland Holst heeft dus de oorlog, waarin hij meer dan menig ander het leed van tallozen heeft meegevoeld, tegelijkertijd ondergaan als een rechtvaardige vergelding, omdat ‘de wereld’ ‘het leven’ verraden had. Misschien, veronderstelt hij, was het een laatste redmiddel om de mens tot het uiterste te drijven.

Als een merkwaardige tegenstelling met deze bovenmenselijke en profetische visie kultiveert hij de inkeer, de stilte, de rituele aandacht, die een toegangspoort naar het wezenlijke en het buiten de tijd gelegen eeuwige voor hem opent. Zo dient het kristal als een gestolde samenvatting van die stille, tijdloze wereld. In de spiegel ziet hij een dubbelganger, ontdaan van het toevallige en tekortschietende. Het is een motief dat men herhaaldelijk in zijn werk tegenkomt: de konfrontatie met degeen, die hij had kunnen zijn.

A. Roland Holst is een van die dichters, die de gevoelens van weemoed en verzet tegen de wereld, die alle edele en hartstochtelijke naturen in hun jeugd eigen zijn, gebruiken als het basiskamp van hun exploraties. Hij heeft die gevoelens nooit als een relatief verschijnsel, als een interpretatie of als een perspektivische verstarring kunnen zien. Hij heeft eruit geleefd als uit de onmiddellijk gegeven werkelijkheid, waar ‘het brein’, die dorre Pennewip, niets aan ver-

[p. 101]

wrikken mag. Dat men iets wezenlijks over de wereld te weten zou kunnen komen door een beweeglijk gezichtspunt, door een redelijke kritiek op vooroordelen, door een gedisciplineerde hartstocht, die de neus niet optrekt voor de samenhangen van ‘feit en uur’, wijst hij volstrekt af.

Zijn filosofisch credo, dat het geheel meer is dan de som der delen, is een waardevol amendement op een zuiver mechanistische wereldbeschouwing. William Blake heeft het al gezegd: ‘The atoms of Democritus - And Newton's particles of light - Are sands upon the Red Shea shore - Where Israel's tents do shine so bright!’ En na Blake heeft de hele romantiek uit dat inzicht geleefd.

Het is ook voortreffelijk om ondanks de bomen het bos te kunnen zien, maar is het niet al te eenzijdig om door een aanbidding van het bos geen boom meer te willen onderscheiden? En dat is vaak de manier, waarop de romantikus en symbolist A. Roland Holst zijn verzet tegen de wereld beleeft. Of de mens ooit in een gelukkige natuurstaat heeft verkeerd, doet voor hem niet terzake, als hij die natuurstaat nodig heeft ter verklaring van een heimwee, dat een onomstotelijke gevoelswaarheid is. Een kritisch onderzoek van sociologische of psychologische teorieën verwerpt hij, maar wat hij van zijn gading vindt bij Spengler en Jung b.v. sleept hij in de wacht.

Deze dichter is begonnen als een pure romantikus, zonder grote exaktheid van taal en zonder ekonomie van vorm. De gedichten in zijn eerste bundel Verzen (1911) zijn, integendeel, een poging om door een veelheid van woorden tot een roes te komen, een deinende bedwelming of een ritmische extase. Door de muzikale en dansende elementen van het vers brengt de dichter zich in een soort van trance. Het is een poëzie van lyrische aandoeningen, liefdesgeluk en liefdesverdriet, die de muziek van de stemmingen zoekt nog vóór de beelden en de beelden nog vóór hun bevestiging door een symbolische duiding. De vormen zijn grotendeels geleend van Leopold en Boutens. Toch wordt er al, gebroken en gebrekkig, een draad van vervoering zichtbaar, die in De belijdenis van de stilte duidelijker herkenbaar is.

De vrije beweging van het vers wordt vastgehouden doordat de woorden gegroepeerd worden rondom een aantal met eentonigheid terugkerende ‘magische’ termen. Schemering, mijmering, spiegeling, zachtheid, bedwelming en geluk doen zich bij herhaling voor

[p. 102]

in verzen, die afwisselend aan voor- of najaar zijn gewijd, jubelend of klagend van intonatie. Veel ervan is zuivere liefdespoëzie. Tema's als ‘zingend zwerven over de aarde’ (later afgewisseld met ‘zwervend zingen langs der mensen wegen’), woordverbindingen als ‘ritselende huiveringen’, ‘steilten van de tijd’, ‘de steile tempel’, ‘het steile einde’, het ‘dreunen van de zee’, e.d. beheersen het beeld.

In Voorbij de wegen (1920) doet A. Roland Holst zich, m.i. voor het eerst, kennen als een groot dichter. De woorden worden taal, de beelden krijgen een symbolische waarde, er komt een orde en een beweging in het vers, dat incantatie wordt, een bezwerend aanzingen van grote natuurkrachten. Welvend en soms wiegelend wordt een grote vervoering hoorbaar, soms met iets behaagzieks of met ‘bezielde retoriek’, maar toch een groots en onverwisselbaar geluid.

Voorbij de wegen bevat misschien niet de beste poëzie, die in onze taal is geschreven, maar wel het meest vervoerde en vervoerendste zingen-in-verzen, en, afgewisseld met teder fluisteren, orgel-akkoorden, die met zeegeruis en orkaangeweld konkurreren. Naast het jubelen en bezwerend zingen wordt een mompelen en klagen verneembaar, dat een altijd doordringend aksent heeft. Van ruig en grimmig varieert deze poëzie tot lief en zoetelijk. Maar zij is altijd woorddronken, als het ware betoverd en in de ban van iets. Er is wel al sprake van ondergangsstemmingen, van het najaar van een wereld, van een voorbije schoonheid, maar daarnaast worden ook blijdere klanken over ‘een te worden schoonheid’ aangeheven. Ofschoon ik deze gedichten niet meer zo hoog aansla als vroeger, zal ik er nooit ondankbaar tegen zijn. Voorbij de wegen is voor mij de inwijding geweest tot alle poëzie.

In De wilde kim, dat bij de vorige bundel aansluit, treden al verstrakkingen op, die men kan beschouwen als een prelude tot dat gave, kompakte meesterwerk van zijn midden-periode Een winter aan zee (1937).

Vóórdat deze cyklus verscheen, had zich echter een ingrijpende verandering in de dichter voorgedaan. Niet in zijn opvattingen: die hadden zich eerder duidelijker gevormd en vastgezet. Maar wel in het losse, dweperige, estetiserend zwierige van zijn vormgeving, dat veel pregnanter en ‘moderner’ wordt. Het poëtisch proza, waarin hij vóór 1930 keltisch getinte verhalen of mysterieus omwolkte zelfonthullingen had geschreven, houdt, voor deze doeleinden, op te vloeien. Zijn poëzie wordt konkreter, zelfstandiger, minder om-

[p. 103]

floerst. Zijn ontwikkeling vertoont een parallel met die van Yeats, wiens invloed op de gedichten van Roland Holst m.i. nogal overschat is. Hij heeft aan de ierse dichter een aantal tema's ontleend, de levensbeschouwingen van beide symbolisten zijn verwant en er is een overeenkomstige tendens bij beiden van het zoet-romantische naar het strakke en kernachtige. Maar de struktuur van Roland Holsts verzen lijkt niet op die van Yeats' poëzie, hun werelden en hun konklusies zijn totaal verschillend.

De bundels Onderweg en Tegen de wereld handhaven het hoge peil van Een winter aan zee in rijkere en gevarieerdere vormen. Zijn reaktie op de oorlog, die hij met zijn ‘wezen’ beschouwde als een te verwachten vergelding, was uiterst fel, doordat ook zijn ‘hart’ zich gelukkig niet onbetuigd liet. Een aantal van zijn schoonste verzen was hiervan het resultaat. Het geestelijk verzet tegen de dwingelandij had in hem een onschatbare steun. Vandaar ook, dat hij na de oorlog de plichten van een maatschappelijk dichterschap in toenemende mate bleef vervullen. Wie hem kent, weet hoezeer hij gevoel van verantwoordelijkheid hier over neiging liet triomferen. In de paradox, dat hij voor een wereld, die hij zo ontembaar bestrijdt, zoveel is gaan doen, wordt de kontradiktie en de rijkdom van zijn persoonlijkheid zichtbaar.

1958