De geheime tuin

[p. 138]

Van Duinkerken

Kort geleden is Anton van Duinkerken zestig jaar geworden. Naar aanleiding van die feestelijke gebeurtenis zijn er talrijke beschouwingen over hem verschenen, waarin zijn betekenis als dichter, als erudiet, kenner van de literatuur, als essayist, als katoliek apologeet, als vrijmoedig nonkonformist in het katolieke kamp, als vrolijk en joviaal Brabander en als diep-ernstig moralist in het licht is gesteld. Bekijkt men de Verzamelde Geschriften, die ter gelegenheid van dit jubileum gepubliceerd zijn, dan krijgt men de indruk, dat de veelzijdige werkzaamheid van Van Duinkerken in de eerste plaats een journalistiek karakter heeft gehad.

Ik bedoel daarmee, dat de hier bijeengebrachte opstellen de kenmerkende eigenschappen van doelmatige improvisaties niet verloochenen. Vele van deze artikelen zijn voor de eerste keer gepubliceerd in het dagblad De Tijd, andere zijn oorspronkelijk geschreven voor week- of maandbladen of voor een uitgave in boekvorm, maar alle hebben gemeen een bepaald soort breedvoerigheid in de formulering en een zeker vlagvertoon, zoals in literaire kranteartikelen vaak wordt aangetroffen.

De schrijver heeft zich erg veel moeite gegeven om de vitia originis (het bedoelde vlagvertoon, dat ik hier ter illustratie navolg, bestaat uit het gebruik nu en dan van latijnse uitdrukkingen en verder van veel namen en titels), de fouten dus, die aan de herkomst van zijn geschriften kleven, te verwijderen. Hij heeft alle stukken herschreven, en, zoals ik aan de hand van enkele steekproeven heb kunnen vaststellen, diepgaand bewerkt. De meeste artikelen zijn bekort, niet alleen door het weglaten van zinnen en passages, maar ook door het schrappen van woorden, vooral van bijvoeglijke naamwoorden, in vrijwel iedere zin.

Van Duinkerken heeft verbeteringen aangebracht, die van veel inzicht getuigen in de gebrekkigheid van de in haast vervaardigde journalistiek, waarbij vaak meer woorden te pas komen dan nodig zijn bij een verantwoord taalgebruik. De journalist en vooral hij, die een hoge dunk wil geven van zijn kulturele niveau, heeft niet alleen de neiging om alle woorden, die in zijn hoofd opkomen, neer te schrijven, zodat zijn artikel in korte tijd lang en indrukwekkend wordt, maar hij verbergt ook gaarne de lacunes in zijn kennis door ze op te vullen met altijd klaarliggende intellektuele gemeenplaatsen.

[p. 139]

Van Duinkerken heeft dus herschreven, bekort, gesnoeid, geschrapt, omgezet, gemoderniseerd.

Het merkwaardige is, dat wat er nu is overgebleven, een veel pregnanter, bondiger en moderner tekst dan de oorspronkelijke versie, altijd nog lijdt aan een teveel aan holle retorische wendingen, aan te veel potsierlijke deftigheid, aan epitheta ornantia, aan indrukwekkende maar zinloze redeneringen. De schrijver loopt handenwassend en -wringend rond als lady Macbeth zonder de bloedvlekken van zijn journalistieke hubris geheel te kunnen uitwissen.

De grondige bewerking, waaraan de auteur zijn geschriften heeft onderworpen, is niet alleen kenmerkend voor zijn zelfkennis, zijn ijver en zijn konscientieusheid, maar ook voor zijn eigenaardige verhouding tot het historische en het autentieke. Men vindt hier o.a. artikelen, die in eerste versie uit de jaren twintig en dertig stammen, maar die hun definitieve vorm - en trouwens ook inhoud - in deze Verzamelde Geschriften gekregen hebben. In sommige gevallen zoals in het essay over Joseph de Maistre, waarvan een eerste ontwerp gestaan heeft in Roeping van 1924, is die bewerking, die tevens een uitbreiding was, ongetwijfeld een vooruitgang. Van Duinkerken heeft in dat geval een deel van de gegevens uit zijn artikel van 1924 gebruikt voor de voortreffelijke en evenwichtige beschouwing, die hij voor deze verzamelbundel heeft gemaakt. Maar de hoofdstukken gewijd aan generatiegenoten als Marsman en Ter Braak hebben een ander karakter. Van Duinkerken heeft de recensies en de andere artikelen, die hij indertijd naar aanleiding van het verschijnen van hun boeken geschreven had, ingrijpend herzien, maar de oorspronkelijke vorm van aktuele reakties gehandhaafd. Het gevolg van deze werkwijze is... geen geschiedvervalsing, want hij vermeldt de oorspronkelijke bronnen en de data van de gewijzigde stukken, die men dus in de krantenleggers van biblioteken zou kunnen terugvinden. Maar een geschiedverdoezeling bewerkstelligt hij wèl door zijn bezadigde oordelen van nu in de plaats te stellen van de oorspronkelijke, soms uiterst militante artikelen. Terwijl men in het Verzameld Werk van Marsman, Ter Brasak en Du Perron polemische artikelen vindt, zoals ze indertijd gechreven zijn, treft men in deze Verzamelde Geschriften, de ‘tegenstukken’, het bijpassende polemische materiaal, niet aan in de vorm, waarin ze geschreven zijn en waarin ze ‘gewerkt’ hebben, maar verzacht, bekort, bijgeslepen, ontdaan van het aanstotelijke.

[p. 140]

De Verzamelde Geschriften van Van Duinkerken zijn als literatuurhistorisch materiaal vrijwel waardeloos. Zij bundelen niet de stukken, die hij geschreven heeft, maar die hij geschreven zou willen hebben, als hij altijd 60 jaar was geweest. Dat deze beschouwingen intussen toch als ‘verzamelde geschriften’ en niet als een nieuw werk worden aangeboden, is kenmerkend voor de ‘juridische’ houding, die Van Duinkerken altijd tegenover de geschiedenis heeft aangenomen. Hij lijkt te menen, dat men het verleden veranderen kan, dat men, evenals dat in de Sowjet-Unie gebruikelijk is, de geschiedenis voortdurend herschrijven moet, waarbij het verwerpelijke dient te worden geschrapt of ‘ongedaan’ gemaakt.

In een persgesprek met Bibeb in Vrij Nederland (5 januari 1963) heeft hij de verzorgers van het Verzameld Werk van Du Perron zelfs verweten, dat zij niet op dezelfde manier te werk zijn gegaan. Du Perron, zegt hij in dat interview, had niet zo'n grote bek moeten hebben tegen Theun de Vries, ‘die oneindig meer wist en beter een vertelsel kan vertellen dan Du Perron ooit vermocht heeft’. En hij spreekt van ‘het smerige’ van de mensen, die de volledige Du Perron hebben gemaakt, omdat zij er geen rekening mee hebben gehouden, dat Theun de Vries door de Duitsers ter dood veroordeeld is geweest en drie maanden in de cel op zijn dood heeft gewacht. Volgens dit interview heeft Van Duinkerken ook durven zeggen, dat de naoorlogse Du Perron ‘een vervalsing’ is geworden. Er zit een zekere logika in; als het knoeien norm wordt, dan is iedereen die niet knoeit een falsaris.

Nu mag men wel aannemen, dat er in het Verzameld Werk van Du Perron veel voorkomt, dat Van Duinkerken graag geschrapt zou zien. Er kunnen aan het verleden immers zo veel retouches worden aangebracht, die het een beetje toonbaarder maken. Hijzelf doet het ook met zijn verhouding tot Ter Braak. Naar aanleiding van diens boekje De Nieuwe Elite schreef Van Duinkerken in De Gemeenschap van oktober 1939 een kritiek in vijftien hoofdstukken, die een bijzonder onverkwikkelijk karakter had. Ik heb mij indertijd de moeite gegeven een aantal van Van Duinkerkens domheden, beledigingen en verdachtmakingen in De Vrije Bladen te signaleren en kan nu vaststellen, dat hij ze allemaal geschrapt heeft. De vijftien hoofdstukken van 1939 zijn tot één hoofdstukje van nog geen vier bladzijden teruggebracht.

Deze manoeuvre, die in overeenstemming is met het principe,

[p. 141]

waarop de Verzamelde Geschriften berusten, geeft de schrijver overigens niet het recht, zich nu in het interview met Bibeb te beroepen op zijn vriendschap met Ter Braak. ‘We hadden een omgang, die berustte op eerbied’ zegt hij daar. De geschrapte stukken in zijn artikel van 1939 ademden bepaald niet de geest van eerbied. En wat Ter Braak betreft, zijn mening over Van Duinkerken is vaak geformuleerd, maar misschien het duidelijkst in het portret, dat hij van hem heeft gegeven in het nagelaten romanfragment ‘Het Plagiaat’, dat gepubliceerd is in deel IV van zijn Verzameld Werk. In het daar geschetste personage Mr. Xaverius Josephus Maria Janssens, een handige en joviale literaire journalist, kan men zonder moeite Ter Braaks ‘vriend’ Anton van Duinkerken herkennen. Ook Ter Braaks gezindheid tegenover Van Duinkerken is in ‘Het Plagiaat’ te vinden. Er is niet zozeer sprake van ‘eerbied’ als wel van een kombinatie van ‘bewondering en verachting’.

De neiging om het verleden voortdurend enigszins te veranderen vindt men vaak bij dogmatische geesten, voor wie de geschiedenis geen zelfstandige waarde heeft, maar alleen als illustratie mag dienen voor ‘de waarheid’, die zij als eeuwig en onaantastbaar vereren. Hun toewijding aan een absoluut gegeven maakt hen uiterst zorgeloos tegenover het relatieve. Dat Van Duinkerken zijn vroegere geschriften zo ingrijpend heeft kunnen wijzigen, komt overigens voort uit een andere eigenaardigheid van dat werk. Het is elastisch. Het kan worden uitgeschoven en ingeduwd. Het is dagbladretoriek, die alleen iets om het lijf heeft, als de schrijver over een aantal interessante feiten beschikt, zoals bijvoorbeeld in het stuk over De Maistre.

In dat geval kan men de overbodige ornamenten, die hij van nature voortbrengt, er afhalen en toch iets overhouden. Andere stukken van zijn hand, die voornamelijk met holle formuleertechniek zijn vervaardigd, hebben geen kern. Zij kunnen naar willekeur worden uitgerekt of ingekort.

Als denker is Van Duinkerken een volkomen onzelfstandige geest. In zijn filosofisch getinte artikelen herkent men de schrijver vaak als de briljante schooljongen, die bezig is opstelletjes te maken om te laten zien, dat hij het geleerde begrepen heeft. Hij draait 't om en om, hij zegt het telkens weer anders in het vertrouwen, dat de leermeesters zullen uitroepen: wat een knappe kop hebben we hier! Zo volgen de alinea's op elkaar: waarheden als koeien en kwasi-diepzinnig gedaas, neergeschreven in het vertrouwen, dat de

[p. 142]

heren het wel zullen uitzoeken, het wel zullen begrijpen en in elk geval geïmponeerd zullen zijn. Dat verklaart ook het gelatine-achtige van zijn meeste artikelen, die door duizend herschrijvingen en bekortingen toch nooit een vaste substantie kunnen krijgen.

1963