De geheime tuin

3

Hoe verschillend het overbrengen van informatie-in-het-algemeen is van de mededeling van literaire informatie, kan misschien het best gedemonstreerd worden aan de hand van enkele voorbeelden.

Mijn eerste voorbeeld is een bekend anoniem kinderversje.

Ik voer laatst over de Maas laridaas
Al met mijn oom Jan Klontere
Al om een schapekaas.
Toen ik daarover voer laridoer,
Toen kraaiden al de haantjes
En de lichte dag brak aan.
En de meid die veegde 't huis lariduis.
Wat vond zij in haar bezempje?
Een penning met een kruis.

[p. 204]

Dit gedicht heeft m.i. allerlei kenmerken van echte literatuur. De informatie, die erin wordt verstrekt, is niet opzienbarend. Er is iemand aan het woord, van wiens identiteit wij niets weten. Het kan een man zijn, een vrouw of een kind, waarschijnlijk iemand van jeugdige leeftijd, want hij heeft een oom, genaamd Jan Klontere, ofschoon men ook op latere leeftijd nog wel een oom kan hebben. Of degeen die aan het woord is zelf ook Klontere heet, valt niet te zeggen, want de oom kan een broer zijn van moederszijde. In elk geval is het tijdstip van het varen over de Maas het laatste deel van de nacht, want, terwijl hij vaart, beginnen de hanen te kraaien en breekt de dag aan.

De reden, waarom zij op dat vroege uur over de rivier voeren, wordt ook meegedeeld. Die reden is: een schapekaas. Er wordt niet bij gezegd of dit tweetal die schapekaas gaat halen of wegbrengen, kopen of verkopen. Bovendien schijnt dit in de opvatting van de spreker minder belangrijk te zijn dan een ander feit, dat hij vermeldt en dat waarschijnlijk tegelijkertijd met dat varen over de Maas plaats had. De meid was intussen aan het vegen en vond in haar bezem een penning met een kruis. De informatie komt dus hierop neer: Gevonden een penning met een kruis door de meid bij het vegen vroeg in de ochtend, terwijl ik met mijn oom Jan Klontere wegens een schapekaas de Maas overstak.

Nu lijkt deze mededeling als informatie gezien uitsluitend van belang voor degeen, die in het huis van Jan Klonteres neef een penning met een kruis verloren had en die daar nogal prijs op stelde. Onder welke omstandigheden de penning gevonden werd en wat de verstrekker van de informatie intussen aan het doen was, is daarbij van geen enkel belang. Als de informatie bedoeld was ten behoeve van de eigenaar van de penning, dan had men kunnen volstaan met de vermelding, dat de penning met het kruis gevonden was.

De informatie, die hier verstrekt wordt, heeft echter een geheel ander karakter. Het is literaire informatie. Degeen, die hier aan het woord is, - ik houd hem voor een jongen van 12 of 13 jaar, - is een dichter. Wat hij doet, is het oproepen van een vrij kompleet beeld. Hij voer laatst over de Maas, terwijl het nog helemaal donker was. Hij deelt dat mee, omdat hij het een heerlijke, avontuurlijke onderneming vond. Het was bovendien niet griezelig, al was het nog nacht, omdat hij in gezelschap was van een vertrouwenwekkende figuur, zijn oom Jan Klontere. Dat moet een aardige man geweest

[p. 205]

zijn, die oom, die tegen zijn neefje gezegd heeft: Jij mag morgenochtend mee, als ik de Maas overvaar. Naar de naam te oordelen zou men zeggen, die aardige oom was een betuwse boer; dat Klontere komt zo uit de klei. Het doel van het tochtje was waarschijnlijk het kopen van een schapekaas, misschien wel op de markt van Den Bosch. Klontere had kennelijk genoeg van de gewone kaas, die hij altijd moest eten. Hij was een fijnproever, die de voorkeur gaf aan schapekaas. Dit gastronomische doel van het overvaren van de Maas gaf er bovendien iets opwindends aan. De jongen voelde zich ingeschakeld in het grote-mensenleven, waarin belangrijke daden worden verricht, om het bestaan te veraangenamen. Maar dit entoesiasme voor schapekaas verhindert hem niet de nadruk te leggen op het verrukkelijke van de tocht over de rivier, waarin zo iets groots gebeurde als het aanbreken van de dag. Aan alle kanten begonnen de hanen te kraaien. ‘Haantjes’, zegt hij en uit dat verkleinwoord spreekt een zekere vertrouwdheid met de boerderijen in de omgeving. Hij kent de mensen, die er wonen, hij kent de beesten, die zij hebben, hij kent de kippen en de haantjes, die er rondstappen, maar die hem helemaal niet imponeren. Wat hem imponeert, dat is de zon die opkomt en de weerschijn op het water van de rivier, de hemel die helemaal licht wordt. Wie zegt, dat de lichte dag aanbreekt, vertelt met dat ‘licht’ geen nieuws, want iedereen weet, dat de dag licht is, vergeleken met de nacht. Wat hij doet, is het oproepen van het landschap van onze grote rivieren en van de lichte hemel daarboven in de vroege ochtend. De mededeling van het vinden van de penning komt als een soort van inval achteraf van iemand, die niet één van alle wonderlijke dingen van het leven onvermeld wil laten.

En de meid die veegde 't buis lariduis.
Wat vond zij in haar bezempje?
Een penning met een kruis.

De onsamenhangendheid van het varen over de Maas en het vinden van die penning is zo opvallend, dat geen echte dichter, of liever geen volwassen dichter, op deze inval zou zijn gekomen. Zoals het er nu bijhangt, wekt dit slot de indruk van pure levenslust, van de behoefte om ook dat nog te vertellen. In de wonderlijkste omstandigheden, zegt deze jongen, terwijl je nergens op verdacht bent, terwijl

[p. 206]

je gewoon over de Maas vaart met je oom Klontere, vindt de meid, nu niet bepaald iemand die veel vindt, in haar bezem een penning met een kruis. En hij laat 't daar bij. Hij legt 't verder niet uit, wat dat nu voor een penning was. Hij houdt ook wel van de mystifikatie. Zoek het zelf maar uit, denkt hij. Ik voer over de Maas en dat is er gebeurd. Was het een zeldzame middeleeuwse penning met het symbool van het christendom of een gangbaar muntje, zoals ze overal in de betuwse boerderijen wel op de grond liggen? Het blijft een mysterie. Dat de jeugdige dichter zijn dichten helemaal niet au sérieux nam, blijkt overigens wel uit het onverschillig-Speelse Maas-laridaas, voer-laridoer, huis-lariduis. En in ‘laridaas’ zit bovendien tweemaal de suggestie van onzin. M.a.w. dit gerijmel is onzin. Hij schrijft het misschien op verzoek van zijn kleine zusje in haar poëzie-album om het kind een plezier te doen. De schapekaas en de penning met het kruis zijn misschien wel verzonnen ter wille van het rijm. Maar een zeker poëtisch raffinement blijkt toch ook uit zijn rijmtechniek. Op Maas laridaas rijmt schapekaas, op huis lariduis kruis, maar op voer laridoer rijmt niets. In plaats van een rijmende regel staat daar: ‘en de lichte dag brak aan’. Een regel, die juist daardoor als de spil van het gedicht werkt, als de belangrijkste informatie erin, als de weergave ook van een werkelijk beleefde ervaring.