De geheime tuin

4

Als pendant van dit kinderliedje zou ik een ander gedicht willen citeren dat hetzelfde landschap oproept, niet minder effektief, maar wel met meer kunst. Het is ‘Herinnering aan Holland’ van H. Marsman.

Denkend aan Holland
zie ik brede rivieren
traag door oneindig
laagland gaan,
rijen ondenkbaar
ijle populieren
als hoge pluimen
aan den einder staan;
en in de geweldige
ruimte verzonken

[p. 207]

 

de boerderijen

 

verspreid door het land,

 

boomgroepen, dorpen,

 

geknotte torens,

 

kerken en olmen

 

in een groots verband,

 

de lucht hangt er laag

 

en de zon wordt er langzaam

 

in grijze veelkleurige

 

dampen gesmoord,

 

en in alle gewesten

 

wordt de stem van het water

 

met zijn eeuwige rampen

 

gevreesd en gehoord.

Dit is een indrukwekkend gedicht, dat in visuele beelden en met de langzame brede beweging van het stromende water het landschap oproept, dat ook Jan Klonteres neef inspireerde. Maar terwijl die jongen een afstand tot zijn herinnering schept door het gebruik van het woord ‘laatst’: het was niet gisteren, maar langer geleden op een onbepaald tijdstip, zodat het meest treffende ook het best naar voren komt, maakt Marsman de afstand nog groter door te zeggen ‘denkend aan Holland’, d.w.z. terwijl hij ergens anders is, ver weg in een vreemd land. Daar, in een nostalgisch herinneringsbeeld, komt hem dit rivierenlandschap voor de geest. Maar ofschoon hij dat landschap veel konkreter beschrijft en stoffeert dan de jongen, die over de Maas voer - hier zijn behalve de boerderijen, ook de bomen, de dorpen, de kerktorens en de laaghangende wolken in de ruimte - voegen deze bijzonderheden niet veel toe aan het beeld van het landschap, dat men uit het kinderversje al kreeg. Het was daar immers ook kompleet, al werden de dorpen en de kerken, de populieren en de olmen niet genoemd. Men twijfelde niet aan hun aanwezigheid. Het kinderversje gaf bovendien, wat Marsman niet geeft, een beeld van menselijke bedrijvigheid. Jan Klontere en zijn neefje varen nog voor het krieken van de ochtend de Maas over en de meid veegt het huis. Marsmans beeld is veel pikturaler, estetischer. Hij is peinzend verzonken in de aanschouwing van een landschap en de emotie, die met dit oproepen gepaard gaat, is bepaald door zijn afwezigheid, door een lichte graad van heimwee.

[p. 208]

De mineurklank van dat heimwee zet zich tegen het slot van het gedicht voort in een losbrekende kreet van angst. Het is een prachtig land, zegt de dichter, maar men kan er niet leven. De zon wordt er langzaam in grijze veelkleurige dampen gesmoord. Als normale informatie betekent dit niets anders dan wat het weerbericht noemt: half- tot zwaarbewolkt. Maar als literaire informatie behelst de mededeling iets heel anders, n.l. een wanhopige angst. De zon wordt er langzaam gesmoord en de zon is hier een associatief symbool voor de dichter zelf. Hij zegt: het is er prachtig, er is een geweldige ruimte en daar, onder de lage luchten, leven de gewone mensen in de boerderijen, de dorpen met de afgeknotte kerktorens, maar de zon, d.w.z. de dichter, het lichtbrengende element, kan er niet leven, want hij wordt er langzaam gewurgd door de wolken, de dampen, de grijsheid. Hij kan niet doordringen tot de mensen, omdat de grauwheid dat belet. En deze wanhopige resignatie krijgt nog een duidelijker angst-karakter door wat hij laat volgen: in alle gewesten wordt de stem van het water met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord. Het is waar, dat de Nederlanders gewend zijn op hun hoede te zijn tegenover het water en dat er telkens terugkerende rampen zijn, maar dat de stem van het water in alle gewesten onophoudelijk gevreesd wordt, is overdreven. De dichter brengt hier zijn eigen angst voor het water over op al zijn landgenoten. Deze angst voor het water, die in allerlei gedichten van Marsman te vinden is, moet men zien als een persoonlijke eigenaardigheid, die men achteraf trouwens moeilijk los kan maken van zijn eigen dood in de golven.

Vergelijken wij de beide geciteerde gedichten, dan treft in de eerste plaats het overeenkomstige beeld, dat zij oproepen. Maar verder zijn zij tegengesteld, niet alleen omdat het eerste volkspoëzie is en het tweede kunstpoëzie, maar vooral ook omdat zij een tegengestelde stemming meedelen. De jongen, die over de Maas voer, geeft blijk van levenslust, de dichter, die in den vreemde aan Holland dacht, van melancholie, weerzin en zelfs van een hem naar de keel grijpende angst. Deze twee tegengestelde stemmingen zijn er niet met duidelijke definiërende woorden in uitgedrukt. Tast men de gedichten af op de konkrete informatie, die zij bieden, dan vindt men die stemmingen niet terug. De dichter van het kinderversje heeft niet bewust zijn vrolijkheid overgebracht, evenmin als Marsman zijn somberheid en zijn angst. Niettemin verbinden deze ge-

[p. 209]

dichten onmiskenbaar hetzelfde landschap aan deze tegengestelde stemmingen. Nu is er m.i. niets tegen om deze literaire mededelingen, die er niet duidelijk staan, maar die wel duidelijk gesuggereerd worden, die uit woordkeus, uit klank, rijm, beeldgebruik, uit toon en diktie ook kunnen worden afgeleid, eveneens ‘informatie’ te noemen, ‘literaire informatie’.

De literaire informatie kan niet door iedereen gegeven worden, maar uitsluitend door mensen met een dichterlijke begaafdheid. Dit levert geen wezenlijk verschil op met de gewone informatie, die ook alleen afkomstig kan zijn van een bron met een bepaalde deskundigheid, met een bepaalde bijzondere orde, waarbij iets uit die orde wordt overgebracht naar een plaats, waar die orde ontbrak. De literaire informatie kan niet door iedereen ontvangen worden, want er is ook een zekere, zij het geringere begaafdheid voor nodig om de literaire informatie te herkennen. Maar ook dit weer is alleen maar een bijzonderheid, geen wezenlijk verschil. De ontvanger van algemene informatie kan er evenmin iets mee doen, als hij de informatie niet begrijpt. Een wezenlijk verschil is, dat de literaire informatie aan de kode gebonden is. Men kan hier geen woord in de kode veranderen zonder de informatie zelf te veranderen. Men kan de literaire informatie wel op verschillende manieren koderen en zo transporteren, mits men bij de dekodering letterlijk dezelfde informatie terugkrijgt als oorspronkelijk is afgegeven. Men kan dus niet de inhoud, de mededelingen van de literaire informatie volgens een logisch systeem symbolisch weergeven om er dan andere woorden van een gelijke strekking voor terug te krijgen. Bij literaire informatie hebben andere woorden namelijk een andere strekking. Het verschil hangt samen met het doel, waarvoor de informatie wordt gebruikt. Voor de gewone informatie zijn woorden en getallen symbolen van één er achterliggende inhoud. Bij de literaire informatie zijn de woorden en hun verband sakramenteel, d.w.z uitstralend. Zij delen veel meer mee dan één erachter liggende inhoud.