De helm van aarde

[p. 23]

3

Ik begrijp het niet dat ik uitgerekend nu, met jou in mijn armen, moet denken aan die Leger-des-Heilssoldaat die in een grote pindakaasfabriek (met wereldfaam) werkte, elke dag aan de pindakaaspotjesvulmachine, met dichtgebonden broekspijpen. Vanwege de ratten. Het moest er barsten van de ratten. Ze leefden gewoon in, van en met de pindakaas, ondanks de twaalf katten. En wanneer hij thuiskwam wachtte zijn vrouw in de kleine woonkamer. Het behang oranje, het bankstel geel en de gordijnen blauw: de kleuren van het Leger-des-Heils. Zij wachtte in dat vochtige huis, door haar binnen één maand al driemaal behangen; na elke keer hingen de vellen er zo weer bij. Als kompensatie voor deze ellende kon er geen alkohol gedronken worden, dat mocht niet in dit Leger, wèl struif van ongekookte eieren.

En misschien is het ook onbegrijpelijk dat ik je nu, in mijn eigen taal vertel dat ik eens een brief kreeg van een generaal, om precies te zijn een Nederlandse luitenant-generaal. Hij toonde zich agressief omdat ik voor de radio een boek aanbevolen had van een legerpredikant die tijdens de diensturen niet meer in uniform het evangelie wilde brengen. Het ‘burgerklofje’ was hem goed genoeg. Als ik minister of staatssecretaris van Defensie word, aldus de luitenant-generaal, dan zal ik zulke programma's laten verbieden. Het is gewoon godslasterlijk om op welke manier dan ook het leger aan te vallen. Was ik soms vergeten dat het toch maar de soldaat bij het kruis was die Christus herkende? Voor de rechterstoel van God zou ik me in ieder geval voor deze zonde moeten verantwoorden. Dat was de luitenant-generaal dan tenminste nog een troost.

En misschien is het begrijpelijk dat ik je nu vertel dat je in ons land verwijten en beledigingen naar het hoofd krijgt gesmeten,

[p. 24]

wanneer je reageert op een foto uit een algemeen dagblad, waarop een dienstplichtig militair stond afgebeeld, omgeven door zorgzame lieden en zaken als de peletonskommandant, de bataljonskommandant, de divisiekommandant, de aalmoezenier, de administrateur, de kok, de fourier, de bajonet, de punt 31, het kanon, de raket, de anti-raket en de anti-anti-raket, met te zeggen dat de gravendienst nog ontbreekt. Je had moeten zeggen dat het vrijheidsbeeld nog ontbrak, om te onderstrepen dat dit elke dag weer de onschatbare waarde is, die Jan Soldaat, alleen al door zijn aanwezigheid, samen met honderdduizenden anderen Jan Soldaten van Reykjavik tot Athene, verdedigt. Daar had je nog aan toe moeten voegen, dat dit dezelfde vrijheid is, waarin goten zijn ontstaan voor gefrustreerde schrijvers. Daarin kunnen zij hun cynisme spuien zonder daarbij hetzelfde gevaar te lopen als de Russische schrijvers. En daar had je ten overvloede nog aan toe moeten voegen dat de democratie in het westen veilig gesteld moet worden en dat wij goed moeten beseffen dat het zachtjes aan tijd wordt dat Jan Soldaat en allen die achter hem staan de mond van de schrijvers, die zelfs het glimlachen verleerd schijnen te zijn, snoeren. Je knikt. Waar denk je aan? De vraag die ik je steeds stellen wil. Wat denk je, zouden we een nieuwe revolutie kunnen ontketenen, een ‘nieuwe illegaliteit’ moeten vormen? Het is zo simpel: alle soldaten zouden hun geweren moeten inruilen voor hobo's en fagotten, ook de niet muzikaal begaafden onder hen.

Goed, je kunt ook aan andere dingen denken. Bijvoorbeeld: hoe je heerlijk voluit tegen de voorruit van een auto kunt uitniezen.

Maar het water van je handen, van je mond, van je tong, van je voorhoofd dat over je ogen staart, doet mij teveel aan vandaag denken, terwijl het toch vanavond is en wij eigenlijk genoeg zou-

[p. 25]

den moeten hebben aan vrijen, de beste besteding van deze ogenblikken.

Je haalt uit je jaszak een papiertje en bij het licht van een oude lantaarn lees ik:

(LAP-3) VALLEGRANDE, BOLIVIA, OCT. 10 (AP) - THE BODY OF THE GUERILLA IDENTIFIED BY THE BOLIVIAN ARMY AS ERNESTO ‘CHE’ GUEVARA SHOWS CLEARLY THE TWO BULLET HOLES IN THE CHEST AND THE THROAT WHICH CAUSED HIS DEATH. - (AP) LPZ/NYK (AP) COLLECT 12 272 cms 10/10/1967 233OG 333

Je dacht dus aan hetzelfde. Dit oude, vergeelde stukje papier, een onderschrift bij een foto, toont de onmogelijkheid aan van de fagotrevolutie.

Waar gaat het om? Een land, doodgedrukt onder tanks. Een vrouw, neergedrukt op bed. De keuze is aan de man. Of hij vrijt in een auto (in de nachtschaduw van garages naast een flatgebouw, onder een dak van blikken regen); in het bos (alle bossen zijn 's nachts gelijk); bij het licht van een televisietoestel in een buurtcafé; op de tribune tijdens een wielerwedstrijd (alleen toen Jan Derksen in het Parc des Princes op de baan kwam sprong je op, je kousen ladderden en Derksen won de eerste manche, en de tweede, maar verloor in de finale. Jos verdrietig)... of hij kondigt over de radio aan dat hij de macht heeft overgenomen in Kongo-Brazzaville (kapitein Albert Raoul heeft de strijd voorlopig in zijn voordeel beslist. Hij arresteerde de vroegere sterke man kapitein Marien Ngozabi, die eerder president Massurba-Delat afzette);

[p. 26]

in Panama (de nieuwe militaire leiders presenteren zich aan het volk: kolonel Jose Pinilla, die zichzelf tot president heeft benoemd. Naast hem, de nieuwe vice-president, kolonel Bolivar Urritia, die zijn maagstreek met de handen beschermt) en rijdt (Rolls Royce) naar zijn paleis... of hij zegt niets en drukt op de knoppen, een knop, dé knop uiteindelijk (in zake de knop).

Je kijkt me aan en fluistert in mijn mond: maar, zeg maar over honderdentien jaar is iedereen die nu leeft dood, ook zonder knop, behalve Methusalem die met God wandelt.

Wij wandelen van de Janáčkovo Nábřeží langs de Moldau naar de Karelsbrug, de brug met de vele beelden die al meer dan zeshonderd jaar is. Volgens een oude legende zal ze de stad Praag overleven. Zullen deze vijfhonderd meter eens de resten zijn van Praag, de herinnering aan de kittelplaats van Europa?

Een andere legende vertelt dat voor het mortel dat de stenen van de brug samen moest voegen dooiers van eieren nodig waren. De omliggende dorpen vonden het een eer om eieren aan te kunnen dragen. Er bestond zelfs een harde konkurrentie op dit gebied. De bewoners van een van de dorpen wisten een kar met eieren uit een ander dorp te roven. Zij ruilden de ongekookte tegen hardgekookte eieren, en brachten de kar terug.

De volgende dag, toen de eieren gebroken moesten worden voor het mortel, betreurde het beroofde dorp de smadelijke afgang.

Je wijst me de beelden tegen de avondlucht: St. Ludmila, de madonna met de heilige Dominikus en Thomas van Aquino.

In een bierkelder met veel publiek drinken we een glas en je vraagt me weer over Holland. Wel, er gebeurt van alles. Wanneer de dominee zijn gebed van de kansel heeft laten rollen, zichzelf daarbij opladend met de ouderwetse bewegingen van een orgel-

[p. 27]

trapper, roept hij, aan het eind van zijn krachten gekomen het AMEN uit. Theodoor mompelt aansluitend: ETEN. En na de schriftlezing, slecht gelezen omdat dominee zich bij een niet door hem geschreven tekst moet houden - er zijn spitse meelezers in de kerk - roept Theodoor: UIT, wat aan de dominee een goedkeurend knikje ontlokt. De brave man beseft niet dat het UIT van het jongetje niet het resultaat van schriftuurlijk opletten is, maar een vocale poging om zijn voornemen zo snel mogelijk UIT de kerk te komen, kracht bij te zetten.

Probeer dit nu eens in vertaling door te geven. Een niet al te beste tekst vanuit het Nederlands in het Duits (en jij vanuit het Duits in het Tsjechisch) met als onbekende faktoren voor de vertalers: dominee (een Nederlandse dominee is nog geen Pfarrer), orgeltrapper (?), meelezer (ouderling?), UIT (?)

En ik zeg: wat is vertalen toch moeilijk. Vertaal nu eens echte lyriek uit het Duits in het Tsjechisch en in het Nederlands:

... Und es grüssen selbst die eiligen
Moldauwellen den Hradschin,
von der Brücke seh'n die Heiligen
ernst auf ihn...

Wie in Praag is en leeft voelt deze regels door de poriën kruipen. Rainer Maria Rilke heeft in Larenopfer goed gezien. We kennen de burcht, de heiligen. Laat de vertalers thuisblijven.

(In de zomer van 1924 was ik in Obergeorgenthal bij Brüx. Vrijdag, ja, vrijdag, 20 juni 1924 ontving ik een brief uit Praag van mijn vriend, de schilder Erich Hirt. Hij schreef:

‘Ik hoorde zoëven van de redactie van het Tagblatt dat de schrijver Kafka in een klein privé-sanatorium op 3 juni in Kierling bij Wenen is gestorven. Maar hij is hier begraven, in Praag, 11 juni 1924, op het Joodse kerkhof in Straschnitz.’ Gustav Janouch)